VOV4.Jarai - Hơdôm thun giăm anai, rim thun yơh ƀơi Dak Lak hơmâo mơnuih djai yua asâo djơ̆ tuai kĕ. Mah tơlơi ruă djơ̆ tuai dưi pơgang tơdah pô ruă hơmâo tlâ̆o vaccine, tlâ̆o huyết thanh djŏp tơdơi kơ hơmâo hlô djơ̆ tuai kĕ, samơ̆ ră anai, ăt dŏ hơmâo lu mơnuih pơ-ai biă, ƀudah ƀu thâo ôh tơlơi ruă djơ̆ tuai anai yua hnun ƀu nao tlâ̆o pơgang ôh. Yua hnun, abih bang pô hơmâo asâo, eo djơ̆ tuai kĕ mơ̆ ƀu tlâ̆o jrao pơgang hlâo kêng djai soh.

Tui hăng Anom bruă Agaih anih anom pơgang klin kual Dap Kơdư, ră anai kual Dap Kơdư lĕ anih hơmâo mơnuih djai yua djơ̆ tuai lu hloh amăng dêh čar ta. Amăng anun, pơƀut lu ƀơi dua boh tơring čar Dak Lak hăng Gia Lai. Mrô jŭ yap mơng anih pơgang tơlơi ruă ƀă hyu, Anom bruă Pơgang tơlơi duam ruă tơring čar Dak Lak mơng thun 2017 truh ră anai, tar ƀar tơring čar hơmâo 26 čô mơnuih djai yua djơ̆ tuai. Amăng blan 3 phrâo rơgao, tơring čar lăi pơthâo hơmâo 2 čô dong. Dua čô anai lêng ƀu tlâ̆o vaccine pơgang djơ̆ tuai tơdơi kơ hơmâo asâo djơ̆ tuai kĕ. Ơi ia jrao Lê Phúc, Kơ-iăng khua Anom pơgang tơlơi duam ruă tơring čar Dak Lak brơi thâo:

“Tơlơi ruă djơ̆ tuai ƀơi tơring čar Dak Lak amăng hơdôm thun hăng anai ngă tơnap biă mă. Amăng hơdôm thun giăm anai, mơng thun 2016 truh ră anai, rim thun ƀing ta lêng hơmâo soh mơnuih djai yua djơ̆ tuai. Rim thun, mơng 5 truh 6 čô mơnuih, biă ñu amăng thun 2020 hơmâo 7 čô, laih dong kơnong 3 blan akŏ thun 2021 đôč hơmâo laih 3 čô mơnuih ruă djơ̆ tuai hăng djai djơ̆ tuai. Mrô mơnuih ruă pơƀuh pơ tơring glông M’Drăk, Ea H’Leo, Krông Ƀuk, Krông Bông. Kraih 3 blan đôč hơmâo 3 čô djai, anai jing tơlơi hŭi rơyhưt biă mă”.

Ră anai, tơlơi juăt rông asâo dŏ wai sang mơng mơnuih ƀon sang, biă ñu ƀơi plơi pla ăt dŏ hơmâo lu đôč, sa, dua boh sang anŏ rông lu, samơ̆ prưh lui, ƀu truă ƀôm brơi ôh lơ̆m prưh lui gah rơngiao. Lu sang anŏ pơ kual ataih yaih, amăng asuek lêng kơ ƀu thâo hluh ôh kơ tơlơi ruă djơ̆ tuai, yua hnun, gơñu ăt ƀu dưi djru ba ƀing apăn bruă pơjrao hlô amăng bruă wai lăng hăng tlâ̆o jrao pơgang djơ̆ tuai kơ asâo, eo rim thun. Tui hăng hơdôm anom apăn bruă, hơmâo mơnuih ƀă kman djơ̆ tuai amăng hơdôm thun giăm anai lĕ yua asâo, eo hơmâo rông lu, samơ̆ ƀu hơmâo wai lăng, tlâo jrao pơgang djơ̆ tuai ôh. Lăi nao bruă tlâ̆o vaccine pơgang djơ̆ tuai ƀơi tơring glông Čư̆ M’gar, yă Phạm Thị Hồng Phượng, Kơ-iăng khua Anom pơjrao hlô tơring glông Čư̆ M’gar, tơring čar Dak Lak brơi thâo:

“Mrô asâo, eo ƀơi tơring glông ră anai hơmâo năng ai ñu 22 rơbâo drơi. Mrô hơmâo tlâ̆o jrao pơgang kơnong hơmâo mơng 25 truh 26%. Hăng asâo, eo, bruă tlâ̆o ppwgang bưp lu tơlơi glêh tơnap biă, hơmâo lu tơhnal, samơ̆ phun ñu lĕ pŭ asâo mơng ană plơi rông prưh lui, lơ̆m ƀing apăn bruă pơjrao hlô nao tlâ̆o pơgang lĕ ƀu hơmâo mă ôh. Đa dong lĕ ƀu thâo hluh ôh kơ bruă tlâ̆o pơgang djơ̆ tuai, gơñu lăi asâo rông amăng sang huăi djơ̆ tuai ôh, yua hnun bruă tlâ̆o pơgang aset biă mă”. 

Ruă djơ̆ tuai lĕ virus hơmâo mơng hlô ƀă kơ ană mơnuih ta, juăt bưp lu lĕ yua asâo, eo kĕ, kuač. Virus mut amăng drơi jăn kiăo tui nam kĕ, kuač rơka ƀơi klĭ. Hrơi hơmâo tơlơi ruă mơng 1 truh 3 blan, đa lĕ 1 thun kah mơng ƀuh tơlơi ruă. Tơlơi ruă blung a hơmâo nam kah hăng: duam uh, hŭi, bral, ruă akŏ, rơbah amăng drơi jăn, ƀu mơ-ak amăng drơi jăn...Hrơi hơmâo tơlơi ruă, juăt ngă kơ ta kơƀah pit, hŭi yang hrơi pơ-iă, hŭi jua mơñi, hŭi angin, hŭi ia...rơngiao kơ anun dong, pô ruă juăt hơmâo tơlơi ruă pơkŏn kah hăng ngă tơdloh mơta bơrơƀlêu, ƀlĕ ia bah mơ-ai, ƀlĕ ia hâ̆u, pơ phyôih pran. Ră anai, ruă djơ̆ tuai aka ƀu hơmâo jrao pơjrao hơjăn ôh. Lơ̆m djơ̆ tuai kraih baih, pô ruă amra djai mơtăm yơh.

Kiăng pơgang tơlơi ruă djơ̆ tuai lơ̆m hơmâo asâo, eo djơ̆ tuai kĕ, kuač, hơdră pơgang klă hloh ră anai lĕ tlâ̆o vaccine hăng huyết thanh pơgang djơ̆ tuai tui hăng hrơi pơkă, djŏp liêu tui sang ia jrao pơkă. Rơngiao kơ anun, kiăng plai ƀiă hơmâo mơnuih ruă djơ̆ tuai, Anom bruă ia jrao pơgang, Ding jum ia jrao pơtă hlâo mơnuih ƀon sang kiăng: tlâ̆o djŏp jrao pơgang kơ asâo, eo rông hăng tlâo glăi dong rim thun tui hăng tơlơi pơkă mơng sang ia jrao pơjrao hlô; ƀu dưi prưh lui asâo, eo ôh, lơ̆m prưh gah rơngiao khŏm truă ƀôm; ƀu dưi bơrơhlôl hăng asâo, eo ôh; lơ̆m asâo, eo, mơnŏng amăng glai kĕ kuač, lah lĕ khoưm rao nam rơka hăng ia hơdjă hăng ia čơƀu, rao sui amăng 15 mơnit. Tơdah ƀu hơmâo ia čơƀu lĕ kiăng rao nam rơka ƀơi ia rô tơtăng, pruih ia ƀơi nam rơka na nao mơtăm. Anai lĕ hơdră pơjrao blung a đah mơng dưi mă pơđuăi ƀiă kman djơ̆ tuai, plai ƀiă hơmâo tơlơi ruă djơ̆ tuai. Tơdơi kơ anun, rao nam rơka hăng ia kôn iod, ƀu dưi dưm hơgeh ôh ƀudah pik ia pơkŏn ôh ƀơi nam rơka, yua tui anun amuñ ngă nam rơka hơmâo ia rơnah. Tơdơi kơ anun, ba nao hlao pơ sang ia jrao giăm anai kiăng ơi ia jrao pơtô ba hăng tlâ̆o pơgang virus djơ̆ tuai jai tañ jai klă hloh.

Rơngiao kơ anun, djŏp gong gai, anom apăn bruă kiăng wai lăng klă hloh pŭ asâo, eo hăng pơgăn hĭ tơlơi ruă djơ̆ tuai ƀơi asâo, eo rông hăng bruă tlâ̆o vaccine. Laih dong, kiăng bơtơhmal klă ƀiă hăng ƀing ƀu hla tui tlâ̆o pơgang brơi kơ asâo, eo rim thun.

Siu H’Mai: Pơblang

Kiăng thâo hluh tong ten pơhlôm pơgang, bĕ hĭ tơlơi djai brŭ, ruă nuă kah hăng phrâo anai, ƀing ta hmư̆ hrom tơlơi bơ ră ruai hăng ơi ia jrao Lê Phúc, Kơ-iăng Khua Anom bruă ĕp lăng tơlơi duăm ruă tơring car Dak Lak.

-Ơ ơi ia jrao, rơkâo kơ ih lăi pơthâo rơđah hloh tơlơi pơhing kơ tơlơi ruă djơ̆ tuai hăng anŏ hŭi rơhyưt mơ̆ng ñu?

-Ơi ia jrao Lê Phúc: Tơlơi ruă djơ̆ tuai ƀudah ruă asâo yang ngă yua kman virus ngă. Lơ̆m ƀing ta asâo eo kuač ƀudah kĕ, tơdah asâo, eo anun djơ̆ tuai, kman virus djơ̆ tuai amra mut tơma amăng nam rơka ƀơi klĭ kliăng ƀing ta, mut ngă sat kơ arăt drah laih anun đĭ nao truh pơ dlô akŏ.

Tơlơi ruă djơ̆ tuai tơdah kơhñăk laih amra djai mơtam yơh. Yua kơ anun, tơlơi anai hŭi biă mă kơ tơlơi hơdip mơnuih ruă. Kiăng pơhlôm, pơgang tơlơi ruă djơ̆ tuai, ƀing ta khom ngă tui hơdôm hơdră rao rơgoh nam asâo, eo liah ƀudah kuač, kĕ anun ngă djơ̆ hnong, rao hăng ia čơƀu ƀudah ia ang kôl pơdjai kman, rao ƀơi ia čơnang rô kiăng pơđuăi hĭ kman virus.

Tơdah hmao kru ngă tui djơ̆ tơlơi anai, plai ƀiă mơ̆n kman mut amăng čơđeh asar ƀing ta, sit dưi pơgăn ñu ta tlâ̆o ia jrao pơgang djơ̆ hơdră, ăt plai mơ̆n ba truh tơlơi sat kơ djai brŭ. Hrom hăng bruă ngă anun, ƀing ta khom nao tañ pơ sang ia jrao, lăi pơthâo hăng ƀing nai ia jrao thâo kiăng hơmâo hơdră hmao kru tlâ̆o pơgang hĭ.

Sit asâo ƀudah eo kĕ, liah, kuač, tơdah gơñu djơ̆ tuai laih, kman mut amăng klĭ kliăng ƀing ta, kman amra mưn tơlơi ruă amăng 10 hrơi, hơmâo mơ̆n đơ đa truh 1 thun kah truh ngă tơ tư̆ kơhñăk. Tơlơi anai yơh, lu mơnuih ƀôn sang ƀu pơđing đơi ôh.

Tăp năng truh kơhñăk laih ăt kŏn thâo lơi asâo kĕ hơbin. Sit tơtư̆ drơi jăn, ngă kơ pô ruă hŭi djơ̆ ia, hŭi kơ angin, hŭi arăng pưh hŏu ƀudah hŭi angin mut nao. Rơngiao kơ anun, tơlơi djơ̆ tuai ngă pơdah hăng lu mơta anŏ mưn, bơkơnăl phara, tơdah ñu ngă krơ̆n, truh rơwen hlong rơwen arăt areo drơi jăn ƀudah yang ngă hrup asâo djơ̆ tuai hyu kĕ, hyu ngă sat kơ gơ̆p, anŏ anun ƀuh lu hloh.

-Lơ̆m asâo, eo kĕ ƀing ta khom pơsir hiư̆m pă brơi djơ̆ kiăng plai ƀiă kman mut tơma amăng klĭ kliăng drơi jăn ƀing ta lĕ?

-Ơi ia jrao Lê Phúc: Tơlơi pơmin kiăng prong hloh lĕ amăng bruă pơhlôm pơgang tơlơi ruă asâo djơ̆ tuai lĕ khom wai lăng tong ten asâo, eo rông amăng sang anŏ, khom tlâ̆o ia jrao pơgang djop, boh nik ñu pơgang djơ̆ tuai. Tơdah asâo, eo dưi tlâ̆o pơgang djop laih huăi hŭi hơmâo kman djơ̆ tuai ôh, kĕ mơnuih ăt huăi hŭi djơ̆ tuai lơi.

Tơdah asâo eo kĕ, aka ƀu thâo ôh asâo eo anun tlâ̆o pơgang laih hă aka, ta khom rao rơgoh nam kĕ, hăng ia čơnang rô, rao hăng ia čơƀu ƀudah ia ang kôl pơdjai kman tañ. Rao djơ̆ hơdră, ta anăm ngă djơ̆ tơngan ta ƀơi nam rơka ôh. Ta kơnong tuh ia, rao ia jrao ƀơi nam rơka, djă čơƀu pik nao rao ƀơi nam rơka, yua anŏ hơgĕt anăm sô̆ hăng tơngan čơđeng ôh rao brơi tong ten nam kĕ, tañ hloh klă hloh. Giong anun, hlong nao pơ sang ia jrao mơtam pioh tlâ̆o pơgang djơ̆ tuai. Tlâ̆o pơgang djơ̆ tuai djơ̆ hrơi blan pơkă, tlâ̆o djop 5 arăt, jing 5 wơ̆t kah djơ̆.

-Ơ ơi ia jrao, anŏ hơđong hăng tŭ yua mơ̆ng ia jrao vaccine pơgang djơ̆ tuai ră anai hiư̆m pă laih anun mơnuih ƀôn sang lơ̆m rông asâo, eo kiăng kơđiăng tơlơi hơgĕt ?

-Ơi ia jrao Lê Phúc: Ră anai, vaccine pơgang djơ̆ tuai klă biă mă, huăi bơbeč sat kơ tơlơi suaih pral ta ôh. Hlâo adih hơdră pơkra ming ia jrao vaccine ñu phara aka ƀu rơgơi kah hăng ră anai ôh, ră anai măi mok, boh thâo ia rơgơi pơkra ming ia jrao vaccine pơgang djơ̆ tuai lơ̆m asâo, eo kĕ, kuač dưi pơgang klă huăi ƀă kman djơ̆ tuai ôh tơdah hơmâo tlâ̆o pơgang laih.

Hơmâo mơnuih rông asâo, eo amăng sang anŏ, ƀu hơmâo tlâ̆o pơgang ôh, samơ̆ amuaih ngui pơphul hăng asâo, eo, pi ană eo, ană asâo. Tui anun lĕ, tơdah ñu kuač djơ̆ ƀudah kĕ thơ hŭi biă mă tơdah asâo, eo aka ƀu tlâ̆o pơgang djơ̆ tuai. Anăm brơi ôh eo, asâo kuač, kĕ ta lơ̆m aka tlâ̆o jrao pơgang vaccine pơhlôm djơ̆ tuai, eo asâo kĕ mah ƀu rơka ôh ăt hŭi mơ̆n tơdah aka ƀu tlâ̆o pơgang.

Nam rơkao eo, asâo kuač ƀudah kĕ djơ̆ ƀơi ƀô̆, tơkuai, boh kŏ, kuang buang lĕ khom tlâ̆o jrao vaccine laih anun tlâ̆o dơ̆ng jrao huyết thanh, tơdah tlâ̆o kơnong vaccine đôč, aka ƀu dưi pơdjai kman virus ôh tơdah kman ngă ăt truh kơhñăk mơ̆n sit ƀă kman djơ̆ tuai.

-Hai, bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ!

Nay Jek: Pơblang