VOV4.Jarai - Dong mơng thun anai, tơring ]ar Gialai jing tơring ]ar hmâo mrô ]ơđai sang hră lui sang hră, pơdơi hrăm hră dăp amăng djuai dlông hloh [ơi kual }ư\ Siăng. Amăng thun hrăm 2015-2016 anai, tơlơi jai sat tui, hăng mrô ]ơđai sang hră pơdơi hrăm hră đ^ giăm truh kơ 2000 ]ô ]ơđai hăng hmâo jơlan gah lu tui dong; mrô ]ơđai pơdơi hrăm hră amăng bơyan ngă đang hmua lu hloh lu wot biă. Bôh nik anai kiăng tơring ]ar Gialai khom hmâo hơdră ngă phrâo kiăng djă ko\ng [ing ]ơđai do# glăi [ơi sang hră anih hrăm. 

            Plơi Đê Ptức, să Đak Jơ Ta, tơring glông Mang Yang, tơring ]ar Gialai hmâo abih bang m[s le\ djuai ania Bahnar. Đơ đam plơi hmâo 139 bôh sang ano#, samơ\ kơnong kơ hmâo 2 ]ô ]ơđai đ^ truh sang hră gưl 3. Lom giăm truh bơyan tơju\ pla, mu\t amăng plơi, sang hlơi hlơi leng kơ krư\ bah amăng nao pơ\ đang hmua pơkra lon prăp lui tơju\ pla. Lu [ing ]ơđai muai glăk amăng hnưr thun nao sang hră leng kơ pơdơi pơ\ sang djru am^ ama, [ing prong nao pơ\ hmua, [ing ane\t akă thâo ngă đang hmua le\ hyu kiăo rơmô. Ayong KRức, mơnuih [ơi plơi Đê Ptức brơi thâo, kah hăng djop ]ơđai muai amăng plơi, hrim truh bơyan tơju\ pla, ană đah rơkơi `u leng kơ pơdơi sang hră mơng 7 truh kơ 10 hrơi kiăng nao pơ\ hmua djru am^ ama: “Hrăm rah, pơdơi rah pioh djru am^ ama pla hơbơi plum, pla phun bôh bơr, ngă hmua ia, mă rok. Am^ ama pơtô `u le\ glăi mơng sang hră le\ djă hră hrăm, samơ\ `u [u gư\t ôh. ~u kiăo tui [ing go\p `u, adơi amai `u hyu ngui, nao mơnơi. Pơsur `u, `u [u gưt nao sang hră, [u hrăm hră le\ do# pơ\ sang mă bruă yơh, djă ]ong djă gă nao mă bruă ngă đang hmua đu]. Plơi anai anih 10, anih 9 le\ glăi pơ\ sang pơdo# rơkơi bơnai laih”.

            Hrom hăng bruă pơdơi ngă đang hmua, [ơi plơi Đê Ptức do# [u [ia\ ôh tơlơi pơdơi sang hră kiăng pơdo# rơkơi bơnai yua kơ phiăn juăt do# rơkơi bơnai mơng muai ăt do# djă pioh mơn. Mu\t amăng plơi, [u tơnap ôh kiăng lăng [uh sa ]ô mo# ane\t akă truh dra samơ\ jing am^ laih kah hăng mo# Thoan, tơkeng thun 2000. Tui hăng ơi Jưk, ama mo# Thoan, sang ano# ngă gal brơi na nao kơ gơnam tam pioh ană hrăm hră. Tui anun mơn khom tlaih lui đu] yơh, kiăng kơ tơlơi ]ang rơmang ană rơkơi mơng [ing ]ơđai muai pơ ala nao tơlơi ]ang rơmang hrăm hră. Ơi Jưk lăi: “Rơdêh anai, nô Thuân hmâo sa bôh, mo# Thoan hmâo sa bôh, samơ\ tu] rơnu] `u [u gưt nao sang hră ôh, `u a-^t kiăng kơ đ^ rơdêh thut. ~u [u pơmin nao ôh kơ pơgi kơdih anai mơ\, pơmin nao kơ hmâo rơkơi, hmâo ană đu]. {u brơi do# rơkơi, samơ\ `u pơsit, do# hlăk ai le\. 15 thun, `u do# rơkơi laih. Djuai ania Bahnar hiưm le\, hluai tui anun yơh pioh ngă tui. Tui hluai `u yơh, bruă pơgăn, `u pikian prong tui anai laih hiưm mơng ngă?”

            Wa Trần Thị Minh, Khoa Sang hră pơtô mơng anih 6-9 Đak Jơ Ta, tơring glông Mang Yang brơi thâo, tơlơi ]ơđai pơdơi sang hră le\ tơlơi hmâo mơng hlâo laih [ơi sang hră anai. Amăng hơdôm hrơi giăm bơyan tơju\ pla, hơnong `u lom sa hrơi sang hră hmâo 30% mrô ]ơđai pơdơi sang hră pioh nao pơ\ đang hmua djru sang ano#. Tơdah hmâo hơjan prong ako# bơyan le\ mrô ]ơđai sang hră pơdơi sang hră amra truh kơ 50%. Wa Trần Thị Minh lăi: “Mrô ]ơđai nao sang hră tum [u lu ôh. Tơlơi pơmin mơng djuai ania Bahnar, [ơi anăp le\ gơ`u đ^ kyar bơwih [ong huă, laih anun kah mơng thâo truh kơ ană bă nao sang hră. Gơ`u ăt thâo mơn kiăng ană bă hrăm hră kiăng thâo bôh hră. Khă hnun hai, tơlơi hơd^p sang ano# tơnap tap, anun lu am^ ama ]ơđai kiăng ană bă djru sang ano#, sui sui ăt brơi [ing ]ơđai pơdơi dă mơn; biă `u le\ hơdôm hrơi giăm bơyan tơju\ pla kah hăng anai”.

            Tui hăng Gơnong bruă pơtô pơhra\m tơring ]ar Gialai, thun hrăm anai đơ đam tơring ]ar hmâo 1837 ]ô ]ơđai lui sang hră, mơng gưl sa truh gưl 3. Mrô ]ơđai sang hră pơdơi hrăm hră tui bơyan tơju\ pla kiăng djru sang ano# lu hloh hơdôm wot [ơ\i. Phrâo tom dih anai, gơnong bruă pơtô pơhra\m pơ phun mông bơkơtoai hơdôm jơlan gah pơtlaih tơlơi anai hăng ba tơbiă laih lu jơlan gah kiăng hơkru\ pơsir. Khă hnun hai, lu `u hơdôm jơlan gah ba tơbiă leng kơ hơdôm jơlan gah hơđă\p, kah hăng pha brơi braih, sum ao, hơdrôm hră, hră ]ih kơ ]ơđai sang hră, dưi mă yua lu thun hăng anai samơ\ [u hmâo tơlơi pơplih ôh. Ơi Hồ Văn Điệp, Khoa Anom wai lăng bruă pơtô pơhra\m tơring glông Mang Yang, tơring ]ar Gialai lăi le\, hrơi hơpă do# hmâo lu plơi pla [un rin thơ tơlơi ]ơđai lui sang hră ăt do# hơnong mơn. Yua anun, kiăng pơsir tơlơi phun `u, rơngiao kơ gir run mơng gơnong bruă pơtô pơhra\m amăng bruă pơ plih phrâo jơlan hơdră pơtô djơ\, ngă pơhư\\] hloh pioh kơ [ing ]ơđai djuai ania [ia\ le\, hơdôm ako# bruă, jơlan hơdră djru đ^ kyar bơwih [ong kơ kual djuai ania [ia\ do# tơnap tap mơng tơring ]ar khom dưi po\k pơhai ba glăi bôh tơhnal sit nik: “Kâo pơmin le\, bơ\ sui thun, rơkâo gưl dlông lăng ba bruă pơdo\ng ako# bruă đ^ kyar bơwih [ong mơnuih mơnam pioh kơ hơdôm plơi pla tơnap tap. Biă `u, tơdah [ing ta [u ba tơlơi bơwih [ong mu\t pioh ru\ đ^ kyar bơwih [ong thơ rơđah đông bơdjơ\ nao prong biă kơ bruă hrăm hră mơng neh wa djuai ania [ia\ biă mă”.

Siu H’ Prăk: Pô ]ih hăng pôr