Amăng sang glông gru đưm, ƀơi sang apui hơmâo apui jă bơbluk, hăng tơpai čeh, mơnuih thâo akhan hri nghệ nhân ưu tú Y Wang Hwing, dŏ ƀơi ƀuôn Triă, să Ea Tul, tơring glông Čư̆ Mgar, tơring čar Dak Lăk glăk dŏ ayup đing pi, akhan hri kơ Dăm San. Dăm San jing sa čô tơdăm prong glong (dlông) , kơjăp pran biă, djŏp plơi hmư̆ hing soh yơh anăn ñu. Ñu lĕ mơnuih hơmâo pran jua, hơmâo hơtai biă, rơgơi dong kah, mơ̆ng đom bua lua pơnah, pơdjai hlô pơprong amăng glai či pơgang ba tơlơi hơdip ană mơnuih. tơdơi kơ rim glông ñu akhan, ơi Wang pơdơi ƀiă, ayup đing pi dong kiăng tơlơi akhan ñu pơhưč, ngă glưh pran, laih anun hmư̆ ñu mơ-ak hloh.

Akhan jing sa amăng hơdôm tơlơi pơdah pơƀut mơ̆ng tơlơi hiăp pơtưh, djuai ania Êđê ñu iâu “Klei duê”. Amăng tơlơi Êđê “Klei” jing tơlơi pơhiăp, “Duê” jing pơtưh. Klei duê jing tơlơi pơhiăp pơtưh, pơtruh kiăo tlôn boh pơhiăp, boh pơhiăp tơdơi tô boh pơhiăp hlâo. Hlâo adih, tơlơi pơtưh juăt hơmâo mă yua biă amăng tơlơi hơdip djuai ania Êđê. Hơmâo ƀuh amăng abih bang tơlơi adoh akhan kah hăng: amăng tơlơi akhan, tơlơi phai yang, tơlơi phiăn, tơlơi pơđao ngui, adoh hri, adoh pơtưh tơdăm dra. Tơlơi anai hơmâo lăi nao djŏp bruă amăng tơlơi hơdip mơda, hơmâo hơdor lui hăng pơtô glăi kơ rơnuk tơdơi.

Tơlơi pơtưh ƀu kiăng hơmâo anih ôh, amăng mông pơdơi pơ hmua, lơ̆m nao gui djuh sô̆ ia, lơ̆m bơbưp adơi ayong, gơyut gơyâo mơñum tơpai asơi ƀudah lơ̆m ƀing tha pơtă kơ ană tơčô. Lơ̆m pơtưh kiăng mơ-ak arăng juăt hơmâo pĕ gong atông brô̆ dong laih anun hơmâo pơtưh hăng hơmâo pơƀuh hăng lu jơlan yơh. Pô pơtưh kiăo tui pran jua ñu mơn, kiăo tui tơlơi ră ruai, anih ñu dŏ, pô ñu bưp mơn jing ñu hơmâo tơlơi pơtưh phara mơn, pơčeh rai tơlơi pơtưh, hơmâo er pơtưh mut hrŏm, ñu pơglưh er ƀơi tơdu ƀơi kơtang kiăng arăng amuñ thâo hluh, amuñ hơdor lui. Yua hnun mơn, mă ƀu thâo čih, ƀu thâo pơđok ôh, aka ƀu hơmâo hrăm pơpă ôh, samơ̆ ƀing hlăk ai rơgơi pơtưh ñu hrăm tañ biă, thâo pơtưh tơlơi akhan, pơtưh adoh kưt, eirei glông, akhan mơ̆ng mlăm anai truh mlăm adih kah mơ̆ng đut. Kah hăng amai H’Nai Niê, dŏ ƀơi ƀuôn Phơng, să Ea Tul, tơring glông Čư̆ Mgar, tơring čar Dak Lăk.

“Kâo pơhmư̆ rim glông, laih anun adoh hla tui amăng akŏ. Nao pơpă tŭ mơn kâo adoh tui ƀơƀeo, adoh mă amăng ƀiă đôč đah mơ̆ng amuñ thâo hluh hăng kiăo adoh djơ̆. Kâo hơdor lui amăng akŏ dlô đôč yơh, kâo ƀu thâo hră ôh anun jing ƀu thâo čih glăi ôh. Tơlơi pơtưh, biă ñu boh pơtưh tha đưm kâo amra pơtô glăi kơ ană amon, adơi amai kơnung djuai, hlơi amuaih hrăm lĕ kâo pơtô, adoh kiăng ană tơčô ta hmư̆ hăng thâo”.

Djuai ania Êđê lăng yôm biă mơnuih thâo pơtưh, hơmâo tơlơi arăng juăt pơtưh “Mơnuih hơmâo tơƀuai yang brơi, hơmâo amăng bah yang man, Amăng tơngia tlĕp hăng akŏ, jing mơnuih thâo adoh kưt, eirei”. Mơnuih thâo pơtưh jing mơnuih thâo hluh kơ gru grua, boh thâo đưm, mơnuih pơhiăp rơgơi, thâo lăi tum teč hơdôm boh thâo hơmâo djă lui mơ̆ng lu rơnuk. Tơlơi thâo anun đa lĕ thâo kơ ayuh hyiăng, kah hăng bruă lăng ayuh hyiăng, rok tok, čim brim mơ̆ thâo bơyan tơjŭ pla, pĕ pơhrui, thâo hrơi hiam hrơi sat. Đa lĕ thâo kơ tơlơi hơdip ană mơnuih ta, kah hăng tơlơi hơdip amăng sang anŏ, tơlơi phiăn.

Hơmâo bưng yua hmư̆ tơlơi akhan hri mơ̆ng anet, truh ră anai kơhnâo Y Đhin Niê, ƀơi ƀuôn Triă, să Ea Tul, tơring glông Čư̆ M’gar hơmâo hrăm hăng adoh pơtưh akhan hri hơdôm tơlơi akhan hri kah hăng Akhan Dăm Yi, tơlơi akhan Y Kung, Y Dang.

“Kâo hmư̆ tơlơi akhan hơmâo tơlơi pơtưh mơ̆ng ơi yă, hơdôm tơlơi ră ruai kơtuai akhan đưm kâo hmư̆ mơ-ak biă. Pô kâo anai hơmâo ƀing tha pơtô glăi ƀiă, kiăng hrăm lu samơ̆ ƀu hơmâo pô pơtô dong tah. Kâo ăt čang rơmang djă pioh hơdôm tơlơi pơtưh anai, djă pioh hăng pơtô glăi hơdôm tơlơi akhan đưm, tơlơi pơtưh mơ̆ng ơi yă kơ ană tơčô hmư̆”.

Ƀơi tơring čar Dak Lăk ră anai ăt dŏ hơmâo lu mơnuih kơhnâo thâo hluh hăng gir djă lui tơlơi pơtưh mơ̆ng djuai ania Êđê, amăng anun, ƀơi să Ea Tul, tơring glông Čư̆ M’gar, anih hơmâo lăng kah hăng “anih pơjing” gru grua djuai ania Êđê, ră anai hơmâo rơbêh 300 čô kơhnâo thâo pơtưh hăng thâo adoh. Mơ̆ng bruă hyu hơduah tơña, sem lăng, Gơnong bruă gru grua bơkơjăp drơi jăn hăng tuai čuă ngui tơring čar Dak Lăk ruah să Ea Tul či kơsem min gru grua boh thâo gưl dêh čar hăng gru grua Ngữ văn dân gian Tơlơi hiăp pơtưh. Hăng bruă hơmâo Ding jum gru grua bơkơjăp drơi jăn hăng tuai čuă ngui pơsit Tơlơi hiăp pơtưh mơ̆ng djuai ania Êđê tơring glông Čư̆ M’gar jing Gru grua hiam amăng tơlơi hơdip mơda dêh čar ta ƀơi Tơlơi pơsit mrô 1840, lơ 4/8/2022, hơmâo pok rai tơlơi gêh gal kơ boh thâo gru grua đưm anai hơmâo djă pioh hăng pơtrut tui klă hloh dong. Ơi Y Mang, Kơ-iăng khua anom bruă gru grua - pôr pơhing tơring glông Čư̆ M’gar, tơring čar Dak Lăk brơi thâo:

“Hăng bruă Tơlơi pơtưh hơmâo pơsit jing gru grua yôm amăng tơlơi hơdip mơda gưl dêh čar, ƀing gơmơi jai gir pôr pơthâo kơ mơnuih ƀôn sang djă pioh gru grua đưm, pơtô glăi kơ ană tơčô boh thâo tơlơi hiăp pơtưh či djă pioh gru grua boh thâo hiam mơ̆ng djuai ania ta”.

Djuai ania Êđê hơmâo juăt lăi “Tơlơi hơdip ƀu hơmâo tơlơi akhan, ƀu hơmâo adoh kư, eirei kar hăng huă asơi ƀu hơmâo hra”, brơi ƀuh anŏ yôm mơ̆ng tơlơi pơtưh, biă ñu lĕ akhan hri, amăng hrơi hơdip hăng gru grua djuai ania Êđê. Ƀu kơnong tơlơi ngui ngor đôč ôh, mơnuih djuai ania Êđê mă yua tơlơi pơtưh kar hăng tơlơi thâo rơgơi, či pơhiăp tom, pơdah pran jua, laih anun pơtă pơtăn kơ ană tơčô, pơtô glăi kơ rơnuk tơdơi thâo hơdôm tơlơi pơtưh, tơlơi adoh mơ-ak, glưh pran jua.

Ñu lĕ mơnuih kơsem min gru grua hăng pioh lu hrơi mông hyu pel ĕp, djă pioh gru grua djop djuai ania ƀơi kual Dap kơdư, NSUT Vũ Lân juăt lu wŏt ba tơlơi adôh akhan hri amăng hơdôm jơlan hơdră Hrơi boh pia Việt nam hơmâo pơphun ƀơi Dak Lak. Tui ñu, tơlơi akhan hri hăng tơlơi pơtưh lĕ boh pia phun yua mơng djop djuai ania ƀơi kual Dap kơdư pơčeh rai hăng lu tơlơi yôm phara. Rơkâo kơ neh met wa hăng ƀing gơyut hmư̆ mông bơră ruai hăng ơi Vũ Lân kiăng kơ thâo rơđah dong kơ tơlơi anai.

- Kơkuh kơ ih NSUT Vũ Lân. Ih dưi brơi thâo mơn, tơlơi pơtưh jing tơlơi gơgrong hiưm pă amăng tơlơi hơdip mơda kơ mơnuih djuai ania Êđê kah hăng djop djuai ania ƀơi kual Dap kơdư ?

NSUT Vũ Lân:  Pơphun sa mông ngui ngor amăng plơi pla ƀudah sa hrơi ngă yang hơpă thơ amăng kual Dap kơdư ƀu kơƀah ôh jua čing hơgor, kah hăng tơlơi ayun suang tui gru grua hăng yôm hloh lĕ ƀu kơƀah ôh hơdôm tơlơi pơtưh. Tơlơi pơtưh, tui djuai ania Êđê lĕ Klei duê, sit biă ñu lĕ boh pia yôm phăn biă mă mơng djuai ania Êđê kah hăng mơng djop djuai ania dŏ hơdip ƀơi kual Dap kơdư. Anai lĕ boh pia, tơlơi pơtưh hơmâo amăng tơlơi hơdip mơda ƀing gơñu, amăng hơdôm tơlơi pơtưh (anun lĕ ca dao tục ngữ tui tơlơi yuăn) ƀing gơñu ăt yua klei duê. Laih dong amăng tơlơi iâu lăi amăng hrơi ngă yang mơng djuai ania Êđê ƀudah lĕ “Ngơih brah” mơng djuai ania Mnông ƀing gơñu ăt hơmâo tơlơi pơtưh mơn. Laih dong amăng tơlơi pơtưh tơdăm dra, tơlơi adôh đưm lêng kơ yua hơdôm tơlơi pơtưh soh.

- Tui hăng ih hơmâo lăi nao, hơdôm tơlơi pơtưh kar hăng boh pia yôm phăn hơmâo kơnong ƀơi kual Dap kơdư đôč. Dơnun, tơlơi anai phara hiưm pă hăng hơdôm boh pia pơkŏn ?

NSUT Vũ Lân: Anŏ phara hăng hơdôm boh pia pơkŏn pơhmu hăng Yuăn lĕ ƀing gơñu pơtưh tui tơlơi pơčeh amăng rĭm boh pia dưi pơlir nao rai, hơdôm boh pia kiăng pơkhă nao rai, tô nao rai hăng sit biă ñu lĕ yŭ pơđok đĭ trun mut hrŏm. Yua kơ hơmâo tơlơi pơkhă amăng rĭm boh pia hăng yŭ pơđok đĭ trun phara amra ngă tơlơi pơtưh mơng djuai ania Êđê hơmâo er pơđok lăp djơ̆ amăng tơlơi hơdip mơda hăng sit biă ñu lăp djơ̆ hăng yŭ amăng tơlơi adôh suang dik dak mơ-ak ƀơi kual Dap kơdư. Hăng lơm hơmâo mơnuih adôh amra ƀuh tơlơi pơtưh pơlir nao rai ngă mơnuih dŏ hmư̆ mơ-ak biă mă. Hăng anai lĕ hơdôm tơlơi pơtưh ngă kơ ƀing ta tañ hơdor.

- Bơ hơdôm tơlơi akhan hri hiưm ñu ? tui ih anŏ hơget kiăng pơhlôm mơ-ak mơng tơlơi adôh akhan hri hơmâo djă pioh amăng mơnuih mơnam ?

NSUT Vũ Lân: Djop djuai ania ƀơi kual Dap kơdư lêng kơ hơmâo tơlơi akhan hri soh. Samơ̆ djuai ania Mnông, ƀing gơñu juăt iâu lĕ Ot Ndrông, djuai ania Êđê iâu lĕ khan, hăng djuai ania pơkŏn dong arăng juăt iâu phara mơn.

Tơlơi akhan hri glông biă mă, samơ̆ ăt hơmâo lu mơnuih hơdor hăng ƀing gơñu dưi akhan hri hơdôm hrơi hơdôm mlăm mơtăm. Yua anun yơh hơmâo tơlơi pơtưh, yŭ akhan hrŏm hăng tơlơi pơtưh tañ hơdor hăng amra djă pioh glăi lơm adôh akhan hri rĭm blan. Anai lĕ anŏ yôm phara mơng hơdôm boh pia. Tơlơi anai aka ƀu pơjing rai sa tơlơi tong ten hơget ôh samơ̆ tui tơlơi pơčeh phrâo, tui hluai pran hor amăng tơlơi hơdip mơda mơng mơnuih mơnam.

Tơlơi adôh akhan hri ƀu hrup hăng Yuăn. Ƀing gơñu kiăo tui rĭm boh pơhiăp hăng yua kiăo tui rĭm boh pơhiăp amra pơjing rai hơdôm boh pia mơ-ak. Hăng yŭ adôh akhan hri pơlir kjăp hăng hơdôm er adôh đưm hlâo mơng kual Dap kơdư. Hăng anai lĕ sa amăng hơdôm tơlơi yôm.

- Bơni kơ ih hŏ!