VOV4.Jarai - 3 mông 20 tlam mơnit lơ 9/3/2022, mơnuih čih tơlơi pơhing phrâo Kpă Si Mon, Kơ-iăng khua anom bruă Gong phun jua pơhiăp dêh čar Việt Nam ƀơi kual Dap kơdư rơngiă.

3 mông 20 tlam mơnit tlam lơ 9/3/2022, mơnuih čih tơlơi pơhing Kpă Si Mon, Kơ-iăng khua anom bruă Gong phun jua pơhiăp dêh čar Việt Nam ƀơi kual Dap kơdư tô̆ tơnô̆ rơngiă. Ñu tơkeng lơ 3/8/1959. Hơdôm pluh thun mă bruă hrŏm, lĕ tơhan, adơi ayong; ăt ƀu hơdor mông dŏ mơñum hrŏm hơdôm kơčok tơpai, djup hrŏm hơdôm ară hŏt; lu wŏt dŏ pit đit hrŏm amăng plơi hmư̆ tơlơi akhan hri, pit hrŏm amăng glai rưng tŏ apui om mơnong… tơlơi hơdip mơng ƀing mă tơlơi pơhing phrâo VOV Dap kơdư mơng ƀing gơmơi hơdip jê̆ giăm tui anun yơh!

Kâo dŏ hơdor na nao hrơi kâo bưp ayong Kpă Si Mon. Anun lĕ amăng yang hrơi tlam lơ 1/7/1994. Lơ̆m anun kâo nao mă hră pơ-ar arăng pơsit brơi ngă pô mă tơlơi pơhing ƀơi Gong phun jua pơhiăp dêh čar Việt Nam ƀơi kual Dap kơdư. Lơ̆m anun ayong Kpă Si Mon mơng tơring glông Ea Kar glăi mă bruă hrŏm. Mơng mông tơña bla blung a, ñu ăt mlâo lơ̆m hiăp hit hăng mơnuih mơng Quảng Trị hăng hơdôm boh pơhiăp: “Mi Quảng Trị à ? Rứa đã có chỗ ở chưa ? To nhất đài ta bựa ni là đồng hương mi đó”.

Pô čih tơlơi pơhing Kpă Si Mon - Kơ-iăng Khua anom bruă Gong phun jua pơhiăp dêh čar Việt Nam ƀơi kual Dap kơdư

Kâo lĕ mơnuih hơdip ƀu rơnăk ôh mơ̆ ăt ƀu thâo lơi yua hơget ñu brơi kâo dŏ hrŏm. Plơi prong Buôn Ma Thuột lơ̆m anun juăt hmư̆ hing lĕ 3B-Buồn-Bụi-Bẩn. Ayong Kpă Si Mon mơnuih hơdip agaih gong biă mă, ĕp sa sang dŏ prong 16 m2, rang tuh simăng hơmâo sut rơgoh biă mă, hơmâo wŏt măi pưh angĭn, lơ̆m hơmâo apui lơtrik dŏ amăng sang rơ-ơ̆ biă mă…Prăk apah rĭm blan kơ ñu lơ̆m anun, ñu pioh ha mơkrah tla prăk sang, blơi bơnga.

Lơ̆m mơng anom bruă pôr pơhing tơring glông Ea Kar (Dak Lak) glăi mă bruă pơ Gong phun jua pơhiăp dêh čar Việt Nam, ñu pôr pơhing gah tơlơi Jarai, ñu găn rơgao 18 thun huă asơi kơnuk kơna mơng bruă ngă nai, pơphun adôh suang amăng Gơnong bruă pôr pơhing, đa hơmâo wŏt ayun suang dong…Tơlơi hơdip lu wŏt mơn glêh tơnap. Yua mơng thun blan anun, ñu thâo dơlăm, lu tui gru grua djop djuai ania ƀơi kual Dap kơdư. Ƀơi kual Dap kơdư djop plơi pla ala ƀon ñu lêng găn nao čuă jơmư soh.

Ñu lĕ sa čô mơnuih hăng pran jua hur har kar hăng phun kơnia, kar hăng čim kơtia, ăt ƀu pơmĭn amra mă bruă sui thun ƀơi sa anih. Samơ̆ pran hor kơ bruă pôr pơhing bong glăi ñu kjăp amăng sui thun.

Ñu prong glông kar Mi mơtăm yơh. Sa wŏt ñu jak kâo nao blơi jĕp, hyu ĕp sui, truh pơ sang sĭ ƀơi jơlan Nguyễn Tất Thành kah mơng hơmâo jĕp čut. Pô sĭ jĕp anai kơtuă laih anun brơi soh sel yua kơ 2 thun anai ƀu hơmâo hlơi ôh čuh lăp jĕp anai.

Ƀing dăp hơdră, ƀing mă tơlơi pơhing phrâo anom bruă Gong phun jua pơhiăp dêh čar Việt Nam ƀơi kual Dap kơdư lêng kơ pơdah pran kiăng khăp kơ ñu. Lơ̆m ataih mơng plơi pla, phrâo hrăm giong, dŏ sư̆ rơbư̆, hơmâo ñu črâo ba ƀơƀrư̆. Mơng mă tơngan, iâu nao rai, laih dong pơkhek kơčok truh pơ bruă pơdô̆ rơkơi bơnai. Hăng wŏt pơanăn ană bă, ngă hră pơ-ar pơanăn brơi ană bă, lu mơnuih nao rơkâo ñu ngă brơi. Djop mơta bruă lêng kơ tơña ñu soh, rơkâo ñu djru brơi. Djop mơta bruă lêng kơ giong.

Ñu lĕ juăt bưp lu mơnuih, hăng pran hur har mơ-ak yua anun gơyut gơyâo, adơi ayong juăt nao ngui pơ sang. Đa hơmâo mơnuih dŏ ngui sui 10 hrơi, ha mơkrah blan mơtăm; hlơi hlơi lêng kơ hơmâo ñu tơnă hơbai, mơñum ƀong hrŏm mơ-ak, laih dong djru brơi prăk đĭ rơdêh nao rai. Ƀing tuai juăt nao ngui mơng khua mua, ƀing apăn bruă, ƀing mă tơlơi pơhing, ƀing adôh suang laih dong ƀing hyu mă bruă tơkai tơngan, ƀing rin rơpa …Lu wŏt kâo hil kơ ñu yua kơ brơi ƀing răm ƀăm dŏ hrŏm, ñu lăi “Kâo thâo mơn, samơ̆ ƀing gơñu bưp tơnap, ta khŏm gum djru yơh, đah mơng pơhlôm brơi tơlơi hơdip”. Lơ̆m ñu pơdơi bruă, ƀing khua mua, mơnuih apăn bruă, anom bơwih ƀong sĭ mơdrô ƀiă tui mơnuih nao ngui yua anun sang rơhaih rơhông. Samơ̆ lu mơnuih sat răm hlâo anun, juăt pơgiăng ană bă, ba boh troh, mơnŭ bip ăt nao ngui mơn.

Lơ̆m ñu nao čuă sa boh plơi ñu lăng kar hăng glăi pơ plơi pla ñu pô. Hơmâo čeh tơpai, mơnŭ, ƀudah un čuh tă. Abih bang lĕ prăk ñu pô soh blơi. Jua čing dik dak, mơnuih tui rai ngui jai lu, laih anun ayun suang ha hrơi ha mlăm truh pơ mông adôh tơlơi adôh đưm hăng tơlơi akhan hri.

Ñu juăt djă ƀơi tơngan sŏp hră hăng gai čih. Hơdôm pluh thun ăt dŏ ƀuh na nao. Pơđok hră pơhing giong, ñu čih glăi; hmư̆ brô̆, lăng tivi ñu ăt čih glăi mơn; lu wŏt sem lăng hră čih tơlơi pơhing, ñu ăt čih glăi hơdôm boh hră phrâo, tơlơi tơnap tơdơi anai lăng glăi. Kơplah hơdôm akŏ đeng tơngan ñu ta ƀuh brŏm mơtăm kar hăng asar bơngu hơnia khiă yua kơ djă gai čih hăng djup hŏt. Năng ai ñu ăt ƀu hơdor lơi gai čih ñu abih ia hơdôm rơbâo wŏt laih ? hơdôm sŏp hră čih pơƀut klông mơng sui thun. Mơng anăn sa čô khua mua, sa khul grup amăng jar kmar, ƀudah anăn sa boh plơi ƀơi kual Dap kơdư. Ñu čih glăi tơlơi yuăn wŏt tơlơi Jarai. Sut giăt, laih anun čih...

Pô čih tơlơi pơhing Kpă Si Mon hăng mơnuih hmư̆ brô̆ ƀơi kual Dap kơdư

Rơbat, hmư̆, pơđok hăng čih glăi rơbêh kơ 20 thun laih anun hơdai nao bruă aka ƀu hlơi pơmĭn nao ôh. Anun lĕ čih pơkra boh hiăp Jarai yua amăng pôr pơhing. Hră boh hiăp Jarai - Việt - Prang, ƀudah Việt - Jarai hlâo anun giăm 11.000 boh hră. Samơ̆ hră từ điển ñu čih glăi rơbêh 20.000 boh hră.

Ñu tơdah ngă bruă hơget thơ lêng kơ abih pran. Hơdor glăi hơdôm wŏt kâo dăp hơdră tơlơi ngă sen. Lơ̆m anun ñu pơđok. Lơ̆m glăk pơđok pơhrôp mut hrŏm măi apui kơđen amăng anih pơđok djai hĭ. Ñu pơhrôp mut hrŏm hlao đơi: Laih anun tơgŭ, poh kơƀang, pơhiăp kơtang! pô mă jua pơhiăp bral rơngal, ñu hŭi arăng hil ječ ameč dui pơgang kơƀang trun.

Hơdôm wŏt mut nao amăng plơi pla kual ataih, asuek, lơ̆m bưp ƀing tha rơma, ƀudah ƀing mơnuih rơgơi kơhnâo mơng djuai anai Jarai, kâo juăt mă glăi sa, dua tơlơi adôh đưm ƀudah hơdôm tơlơi akhan đưm ba glăi brơi kơ ñu. Rĭm wŏt tui anun ƀơi Ayun Pa (Gia Lai) kâo lêng kơ pĕ măi mă glăi hơdôm tơlơi akhan đưm giăm 30 mơnit. Giong bruă, kâo tơña mơnuih akhan, ơi yă ƀudah amĭ ama akhan glăi hơdôm tơlơi akhan anai hă ? Ƀu hơmâo ôh, ƀing gơmơi hmư̆ ayong Si Mon akhan amăng brô̆ laih. Hmư̆ mơ-ak đơi yua anun hơdor na nao hăng akhan glăi laih.

Ñu hơmâo tŭ mă lu hră pơpŭ bơni, him lăng tlâo pluh pok hră pơpŭ. Rĭm wŏt kâo nao čuă plơi pla djuai ania Jarai ƀơi Ia Pa ( Gia Lai), thâo kâo lĕ mơnuih mă bruă hăng Kpă Si Mon, neh met wa ƀơi anai tơña: Si Mon dju djuam duam ră hă mơ̆ ƀu hmư̆ pơđok amăng brô̆ ? Kâo pơmĭn anai lĕ tơlơi pơpŭ yôm phăn hloh mah ƀu hơmâo hlơi kĭ hăng pơđŏm kru mriah.

Kpă Si Mon tŭ mă hră tŭ yap wai pơgang tơlơi čih kơsem min gưl Gong phun jua pơhiăp thun 2019

Thun 2001, ƀing Ful-rô yua Ksor Kơk ba jơlan hlâo pơsur mơnuih djuai ania ƀiă ngă lơgreo akŏ pơjing dêh čar pơanăn Đê-ga wai pơgang mă pô. Sa, dua boh plơi pla ƀơi kual Dap kơdư lĕ anih rung răng kơđi čar. Lu mơnuih bral rơngal, bơngŏt biă mă. Ayong Kpă Si Mon hơmâo tơlơi pơtô pơblang lăp djơ̆ biă mă. Anun lĕ nao tơl sang amĭ Ksor Kơk (Khua mir sir Đê-ga pơanăn mă) ƀơi ƀon Broăi, să Ia Broăi, tơring glông Ia Pa (Gia Lai) kiăng kơ pel ĕp tong ten, mơng anun amra pôr pơhing brơi neh met wa hmư̆ brô̆ hluh rơđah tơlơi črâo trun mơng Ping gah, hơdră bruă mơng Kơnuk kơna.

Ñu hơmâo mông bơră ruai tom, juh alum hăng pơhiăp bih hrŏm hăng amĭ pô anai hăng tơlơi djuai ania Jarai. Ƀing gơmơi mă glăi tơlơi pơhiăp hăng amĭ pô anai ba glăi pôr amăng brô̆. Amĭ pô anai pơtă pơtăn ană plơi pla anăm hmư̆ tui tơlơi pơsur ngă soh mơng ană ñu, anai lĕ bruă sat. Kâo hơdor na nao rup rap sa čô amĭ tha rơma, ba ñu trun mơng sang kyâo sô hơđăp. Ñu bơbrĭ ia mơta lơ̆m ayong Si Mon jek nao amăng kơdung hơdôm pluh rơbâo prăk.

Kpă Si Mon hơdip tui anun yơh, hur har pran jua hăng abih bang mơnuih, samơ̆ hăng abih pran amăng bruă mă mơn. Hăng hơdôm jơlan hơdră pôr pơhing hăng tơlơi djuai ania ƀiă ƀơi kual Dap kơdư ñu lêng kơ tong ten. Pơđok rơđah rĭm boh hră, hmư̆ rĭm jơlan hơdră pôr pơhing mơng anun pơkra ming tơdah hơmâo tơlơi soh. Ñu juăt nao pơ anih mă jua pơhiăp kiăng kơ črâo ba amăng bruă pơđok brơi ƀing mă tơlơi pơhing. “Tơlơi pơhing amăng lŏn ia pơđok phara hăng tơlơi pơhing mơng jar kmar; pơđok tơlơi pơhing  truh sat phara hăng tơlơi pơhing bơyan pơhrui pơdai jor kơtor mơboh. Pơhrôp ngă sen, pơđok tơlơi akhan ăt kiăng djơ̆ mơn”.

Hơdor na nao lơ̆m dua rơkơi bơnai gơmơi tơdơi kơ glăi pơdô̆ pơ plơi pla, pơwŏt glăi Buôn Ma Thuột jak iâu adơi ayong ƀong huă hrŏm. Ñu lăi: “Ih anăm lăi hăng mơbah đôč ôh, khŏm hơmâo hră pơ-ar, čih anăn hăng mơ-it kơ arăng. Giăm 27 thun laih, hơdôm hră pơ-ar jak iâu nao pơdô̆ lơ̆m anun ăt ƀu mơ-it abih lơi, ăt dŏ djă glăi. Boh hră ñu čih hiam tong ten. Boh hră O čih wil kar hăng pơhiăp ƀu sir mơbah.

Rơdêh ba ñu tơbiă mơng Buôn Ma Thuột mlăm anai ba ñu glăi pơ anih amĭ dor la ama dor sôk giăm tơkai čư̆ Mô̆, Bến Mộng ia krông Pa.

Lê Xuân Lãm: čih

Siu Đoan: Pơblang