VOV4.Jarai - Mo\t mơta le\, sa tơlơi ruă  hơmâo lu biă mă ră anai [ơi [ing ]ơđai. Mo\t mơta ngă kơ mơta  ta mo\t mơng muai, lăng [u thâo rơđah ôh mơng ataih, pơkă hăng mơnuih huăi ruă mơta. Tơdah [u thâo ta` laih anun pơjrao djơ\ hơnong, tơlơi mot mơta anai jai kriah kơtang tui. .Amăng ]răn hơdră “ Tơlơi suaih pral hăng hơdip mơda” hrơi anai, gơmơi lăi nao kơ tơlơi ruă mo\t mơta [ơi [ing ]ơđai muai anet hăng hơdôm hơdră pơhlôm hlâo tui anai.

Tui hăng tơlơi ju\ yap mơng sang ia jrao pơjrao tơlơi ruă mơta dêh ]ar ta, lom 10 ]ô ]ơđai muai, hơmâo 3 ]ô ]ơđai mo\t mơta mơng anet. Dêh ]ar Việt Nam ta ră anai, hơmâo năng ai `u  3 klak ]ô ]ơđai muai mo\t mơta mơng anet, mo\t mơta lăng ataih [u thâo [uh, lu biă mă [ing ]ơđai [ơi plơi prong.

            Hơmâo dua mơta tơlơi ba truh kơ tơlơi ruă mơta, mo\t mơta mơng anet: Sa le\, yua hơmâo mơng drah kơtăk, [ă mơng am^ ama pioh glăi, dua le\ yua ta [u kơđiăng, tơlơi do\ dong [ong huă, tơlơi ngui ngor, ]ơđai lăng tivi giăm đơi, djă ngui gơnam hơmâo apui bơnga] kơtang ngă sat mơta. Tơdah tui hăng drah kơtak hơmâo mơng am^ ama le\, am^ ama mo\t mơta ta`, ană bă ăt hơmâo tơlơi mo\t mơta ta` mơn. {ing anai, juăt `u mo\t mơta kơtang biă, tơl bum đơ đa, yua dah `u răm amăng alăk mơta, [le\ drah [udah [le\ ia mơta amăng  arăt alăk mơta, tơlơi rơđah mơta lăng, `u [u kơtang dong tah, wo\t tơdah hơmâo pơjrao laih.

            Tơlơi mo\t mơta juăt hơmâo [ơi ]ơđai sang hră, yua do\ dong [ong huă, tơlơi  juăt do\ ber [u gal, lăng hră [u djơ\ hơdră; tơlơi do\ ber hrăm hră hăng mă bruă [u djơ\ rơ-oa, lăng nao apui bơnga] lu đơi, pit [u djo\p, mơta mă bruă na nao [u pơdơi….Boh nik `u ba truh kơ tơlơi ]ơđai jai hrơi lu mơnuih mot mơta yua lăng tivi lu  laih anun lăng tivi giăm đơi. Tơdah lăng tivi lom sa hrơi rơbêh 2 mông, lăng tivi je\ hloh kơ 3 met amra ngă kơ mơta ta` mo\t biă mă. Rơngiao kơ anun, hơdôm mơta gơnam yua hăng điện tử kah hăng telephôn djă hyu, ipad, măi komputơr….lăng lu ăt ngă mo\t mơta kơ ]ơđai mơn.

            Hơdôm tơlơi ba truh kơ ]ơđai muai ta` mo\t mơta le\, ta pơ[uh ]ơđai  `u nao giăm tivi, lăng tivi, pơđok hră khom pơ]râo hăng ]ơđeng tơngan kiăo tui boh hră, lăng gơnam, gleng mơta mơng ataih….Ơi ia jrao Trần Đình Tuấn, Kơ-iăng Khoa  sang  ia jrao  pơjrao tơlơi ruă mơta  Tây Nguyên, brơi thâo: {ing ta khom brơi ]ơđai nao pơ sang ia jrao ta` pioh pơkă lăng mơta, tơdah thâo kran mo\t mơta le\, ta` hơmâo hơdră pơhlôm h^, `u lăi:  “Tơdah am^ ama ]ơđai muai gleng nao kơ ană bă ta` mơn thâo kran kah hăng: Lăng gơnam pơ ataih, [ing ]ơđai juăt gleng mơta, a`het mơta; dua le\, lăng tivi nao giăm, pơđok hră le\ pơđok giăm mơta; juăt `u djơ\ hơnong pơkă, pơđok hră ataih mơng mơta  le\ dong mơng 35-40 cm, jing ataih dua ]ơgam mơng mơta truh pơ hră, samơ\ ]ơđai dưm giăm đơi thâo kran mơtam.  Mơta klâo tơdah nao sang hră, [u thâo [uh ôh boh hră nai ]ih [ơi pơnăng ju\, ngă kơ tơlơi hrăm hră tơnap  biă mă. {uh dua gah mơta ]ơđai [u bơkơnar ôh, tơdah  [uh tui anun, ]ơđai ruă mo\t mơta laih anun.

            Mơta [ing ]ơđai tơdah mo\t le\ ha bơnah [udah dua bơnah mơtam. Yua kơ anun, bruă nao pơkă lăng ano\ mo\t mơta kơ ]ơđai le\ yom biă. Kiăng djru kơ ]ơđai mo\t mơta khom pơjrao h^. {ing ]ơđai gah yu\ kơ 6 thun tơdah thâo kran ta` dưi mơn pơjrao laih anun pơ abih tơlơi mo\t mơta. Samơ\ tơdah ]ơđai truh prong laih tơnap biă pơjrao mo\t mơta. Lu kơ ]ơđai arăng thâo mo\t mơta, lom ]ơđai pơđok soh boh hră [ơi hơnăl ju\ lu wo\t, [udah ]ơđai hrăm  hră [u thâo, hnun kah nao e\p lăng, lom anun mo\t mơta kraih laih.

            Mông anun blơi mơnil brơi troă mơnil yơh hơdră juăt ngă tui amu` gêh gal, huăi rơngiă lu prak. Tui hloai hơnong mo\t mơta kơtang [udah tơdu, mơnuih mo\t mơta dưi troă mơnil re se hă [udah sui ha wo\t kiăng dưi lăng rơđah hăng lăng nao pơ ataih. Tơdah troă mơnil djơ\ le\, tơlơi mot mơta huăi ta` kraih đơi ôh. Tơdah troă mơnil [u djơ\ hă mo\t mơta jai kơtang tui, boh nik `u kơ [ing ]ơđai anet aka [u thâo pơđok hră, bruă pơkă lăng mo\t mơta tơnap biă mă. Ơi ia jrao Trần Đình  Tuấn, Kơ-iăng Khoa sang ia jrao  pơjrao tơlơi ruă mơta Tây Nguyên lăi dong:  “Tơlơi troă mơnil lu biă mă, khă hnun kiăng thâo rơđah ano\ mo\t mơta kơ ]ơđai muai hơdôm hơnong `u, khom thâo rơđah kơ bruă mă, pơkă lăng tơlơi ruă mo\t mơta, hơmâo măi  pơkă lăng djơ\ hnun kah tong ten, pơkă lăng djơ\ hơnong mo\t mơta hơdôm `u mơdjơ\”.

            Khă ta troă mơnil laih hai, ano\ lăng nao pơ anăp `u [u tum hru\p hăng mơta ta pô thâo [uh ôh, lăng mơnong mơnoă iao gah amril h^, [u tong ôh. Tơdah, troă mơnil so# mơta, khom rơnăk klă mơnil, troă mơnil mơng mơguah laih anun toh h^ hlâo kơ nao pit. {u dưi troă mơnil so#  mơta ôh lom trun ia, nao loai ia mơnơi hơgơi.

            Bơ hăng [ing mo\t mơta  rơbêh 18 thun le\ arăng pơjrao hăng tơlơi bra] mơta hăng laser. Hơdră bra] mơta anai lu laih arăng pơjrao, djơ\ hơdră. Huăi ruă mơta, bra] amăng 10 mơn^t, tơlơi ruă mơta ta` grăng. Khă hnun, pô ruă mo\t mơta anai khom nao pơkă lăng hlâo djo\p, lăng gêh găl kah mơng bra] pơjrao djơh hăng anun.

      Pioh pơgang mta hoăi mot, neh wa [ing ta khom kơ-điang tui anai:

       - Khom hơmâo bơnga] pơ ]rang klă lơm mă bruă , hrăm hră. Hơmâo bơ nga] pơ]rang lu le\ klă hlôh samơ\ [u djơ\ bơnga] ngă mal mta ôh.

      - Mta ta khom pơdơi pơdă mơng 5-10 mơnit, tơdơi kơ 45 mơnit mă bruă, pơđok hră, e\p tivi… Mơna] pơdơi [u tơnap đơi lơi kơnong pit mta đơ set; [u dah rơ[at hyu dlăng hyu yu\ ngo# pơ rơngiao.

      - Bong lui mta ta lơm pơđok [u dah ]ih hră ano# ataih 30cm. ataih mơng ano# dlăng mơng măi kom pu tơr 50 cm hăng ataih 5m, do# dlăng tivi.

      - {u dưi đih [u dah gơnang pơđing lơm pơđok hră, yoa lơm anun mta ta dlăng `u giam đơi, amra răm mta ]ơđai.

      - Nao pit djơ\ mông [u dưi krong sui ôh.

      - Mă bruă pơ rơngiâo đa rim hrơi, bơ kơjap drơi jan na nao hăng [ong huă klă kiang hiam mta, [ong hơdôm ano# [ong hơmâo đạm, a`am rok tok, bôh trôh, hbơi rơbai.

      - Anam pơđok ôh bôh hră tơ anet [u dah bơbring, tơlơi anai amra ngă kơ mta ]ơđai rơgah.

     Tui ơi ia jrao Trần Đình Tuấn, kơ-iang Khoa wai lăng sang ia jrao, pơjrao mta }ư\ Siang, bruă brơi ]ơđai e\p tivi, mă yoa măi tơlephon, măi komputơr…mơ\ [u djop ano# bơnga], ano# do#, ano# ataih giam, hrơi mông …sit mơn bơ ba] ano# [u klă truh kơ mta. “Djop kơ mơnil rup tivi, măi komputơr, măi tơlephon lêng hơmâo ano# pơglăi kơ mta ta sôh. Anun le\ rơngiâo kơ bruă pel e\p lăng hrơi mông mă yoa, ano# giam ataih lơm pơđok hră [udah dlăng tivi, hơmâo mơn hă ano# bơnga], đu mơn kơ mta? Anun ră anai arăng pơkra rai hơdôm bôh mơnil troă pơgang mta, tơdah mă yoa măi komputơr lu, le\ `u amra dưi kơdong glăi ano# kơmlă anun”.

    Đa dưi mơn ta pơ hrăm pơ juat kiang hoăi mot mta:

      - Do# ber [ơi grê dji\p h^ mta amăng 3-5 pơnit, blang mta 3-5 pơnit mơn. Pơ hrăm 6-8 wot.

      - Kơ`et mta ta` mtam amăng 1-2 mơnit.

      - Yơr tơngan nao gah anap dlăng tui ]ơđeng tơngan, rit [ơ [rư\ tơngan hiam mta truh [uh bơ bring jing 2. Ngă glăi dơng 8 wot.

      - Mă 5 ]ơđeng tơngan gôm h^ mta, sư nao sư rai amăng hu\p mta sa mơnit.

      - Tơgu\ do# dong yơr đ^ tơngan hơnoă ataih mơng mta 25-30cm dang sa [e\ ]ơđeng hăng dlăng `u hăng 2 bơnah mta, mơng 3-5 pơnit. Mă ]ơđeng tơngan gah iâo pit mta gah iâo dlăng hăng mta gah hơnoă mơng 3-5 pơnit laih anun bơ blih mta gah hnoă. Pơ hrăm tui anun rim bơnah 3 wot.

                                                     R]om H’Ly - Nay Jek : Pô ]ih  hăng pôr