VOV4.Jarai - HIV/AIDS le\ kman ngă djai hơdôm rơbâo klăk mơnuih hăng anai le\ tơlơi ngă bơngô|t kơ lu sang ano\. Lu mơnuih yua kơ [u gir run laih anun pơtah hơtai [u gư\t pơjrao samơ\ ăt do\ lu mơnuih glăk gir kơtir amăng tơlơi hơdip, găn rơgao ruă kă, anăp nao tơlơi hơdip hiam klă pơgi kơdih anai.

Dua tơlơi bơră ruai glăi kiăo tui anai le\ sa amăng [ing mơnuih gir run găn rơgao tơlơi sat mơng [ing mơnuih djơ\ HIV. Tơlơi gir run mơng [ing gơ`u hơmâo pơdah brơi kơ abih bang mơnuih [uh le\ [ing mơnuih djơ\ HIV amra hơmâo tơlơi hơdip mơ-ak klă kar hăng abih bang mơnuih pơko\n mơ\n.

Rơbêh kơ 7 thun giăm anai, r^m blan sa wo\t, dua rơkơi bơnai ayong Nguyễn Văn T. hăng amai Nguyễn Thị A. găn rơgao giăm 60 km mơng să Ea Kly, tơring glông Krông Pac\ nao pơ Sang pơjrao HIV/AIDS, anai le\ anom bruă pơgang HIV/AIDS – Anom bruă wai pơgang tơlơi ruă tơring c\ar Daklak khăm hăng mă jrao ARV.

{u kar hăng [ing mơnuih djơ\ HIV pơko\n [ing  gơ`u [u mlâu kơ arăng ôh, ayong T. hăng amai A. lêng kơ pơdah pran jua jê| giăm biă mă hăng [ô| mơta klao na nao.

Rơbêh 7 thun hlâo adih, lơ\m glăk hyu mă bruă apah [ơi tơirng c\ar Gialai, ayong Nguyễn Văn T. mưn amăng drơi jăn glêh glar, duam ruă na nao lơ\m truh yang hrơi tlam yua anun `u juăt pơdơi bruă c\i pơjrao tơlơi ruă samơ\ jai pơjrao tơlơi ruă jai kơtang tui, him lăng [u dưi pơjrao dong tah.

Amăng kơnong giăm 2 blan, drơi jăn trun 20 k^. Dua rơkơi bơnai `u kho\m nao pơ Sang ia jrao Chợ Rẫy ([ôn prong Hồ Chí Minh) khăm. {ơi anai [ing ơi ia jrao brơi thâo `u djơ\ HIV. Glăk 30 thun đôc\, le\ mơnuih mă bruă ako\ c\em rông sang ano\, `u bơral rơngal.

Hro\m lơ\m anun, dua rơkơi bơnai hăng 2 c\ô ană đah rơkơi, sa c\ô 6 thun, sa c\ô 3 thun ba nao khăm [ơi Sang wai pơgang HIV/AIDS tơring c\ar Daklak. Bưng băi dua c\ô ană `u huăi djơ\ HIV ôh.

Lơ\m [ing ơi ia jrao [ơi Anom bruă pơ alum pran jua, `u tu\ ư pơjrao hăng ARV. Tơdơi kơ hơdôm blan, ayong T. mưn amăng drơi jăn a`răng găng [iă yơh. Tơdơi kơ 1 thun, bơnai `u ăt pơjrao hăng ARV. Ayong Nguyễn Văn T. bơră ruai glăi:

Lơ\m anun kâo pơm^n kâo amra djai yua kơ duam ruă kơtang đơi. Laih anun bơnai hăng am^ ama kho\m ba 2 c\ô ană nao khăm [ơi jơlan mrô 46 Hoàng Diệu hăng c\ang rơmang dua c\ô ană huăi djơ\ jrao ôh.

Lơ\m hmư\ arăng lăi dua c\ô ană huăi djơ\ HIV ôh kâo hơđong amăng pran jua hăng kho\m gir run hơdip, mă bruă kiăng c\em rông ană bă hrăm hră, anai le\ tơlơi pơsur dua rơkơi bơnai gơmơi.

{ă amăng drơi jăn tơlơi ruă hu\i rơhyưt samơ\ dua rơkơi bơnai ayong T. [u hơning rơngô|t ôh, [u hơdo\p kơ arăng tơlơi ruă kă mơ\ lêng kơ hơdip mut hro\m hăng ană plơi pla.

Yua anun yơh abih bang mơnuih [ơi să Ea Kly lêng thâo krăn `u soh hăng kiăng khăp kơ tơlơi gir run găn rơgao tơlơi ruă kă. Găn rơgao 7 thun, dua rơkơi bơnai `u ăt hơdip mơ-ak klă, gir kơtir c\em rông ană bă hrăm hră. Amai Nguyễn Thị Hoa, mơnuih do\ hơdip sang ha guai hăng dua rơkơi bơnai ayong T. brơi thâo.

Kâo ăt bưp dua rơkơi bơnai gơ`u r^m hrơi, nao mă bruă adơi amai ăt tơnă hơbai a`ăm [ong huă hro\m, djru nao rai lơ\m ruă kă. Djop mơnuih amăng plơi pla lêng kơ thâo soh, lơ\m hmư\ hing ană plơi pla nao tơ`a bla, pơ alum pran jua mơ\ [u pơc\lah [ing gơ`u ôh.

Abih bang mơnuih amăng plơi hơdip mơ-ak klă, [u hơmâo hlơi hlơi pơm^n dua rơkơi bơnai gơ`u djơ\ jrao HIV ôh yua kơ dua rơkơi bơnai gơ`u lăng ăt a`răng găng hăng nao mă jrao mơ`um djơ\ hăng pơkă.

Kar kăi hăng dua rơkơi bơnai ayong Nguyễn Văn T. hăng amai Nguyễn Thị A., ayong Hồ Văn V. do\ [ơi phường Thành Nhất, plơi prong Buôn Ma Thuột ăt pơjrao hăng ARV  rơbêh 4 thun laih.

Lơ\m thâo `u djơ\ HIV, mơng sang c\ô mơnuih suaih pral, khăp kơ sang ano\, `u bơral rơngal, pơtah hơtai, tơlơi ruă jai hrơi kơtang tui, drơi jăn rơwang hăng [ă lu tơlơi ruă lar hyu, bluc\ amăng drơi jăn.

Yua hơmâo sang ano\ pơ alum, gum djru `u tu\ ư nao pơjrao hăng ARV laih anun hơđong glăi pran jua hơdip. Drơi jăn `u jai drơi suaih pral, `u gir kơtir mă bruă hăng dưi man pơdong sa boh sang pơprong laih anun rơkâo am^ ama gah bơnai glăi do\ hơdip hro\m.

Thun hlâo, dua rơkơi bơnai `u hok mơ-ak lơ\m tơkeng ană đah rơkơi tal 2, ră anai amon 1 thun laih, drơi jăn hiam rơmong suaih pral. R^m hrơi, dua rơkơi bơnai `u gir run mă bruă, hơdip hiam klă kiăng rông ană biă truh prong giong mơnuih. Ayong Hồ Văn V. brơi thâo:

Blung hlâo kâo hu\i biă mă, nao mă jrao bưp [ing mơnuih juăt kâo mlâo biă mă samơ\ ră anai lăng juăt laih. Lơ\m truh blan kâo nao mă jrao mơ\ hlâo anun pơkiăo nao bơnai kâo soh. Yua ră anai kâo hơmâo ană bă, mă bruă c\em rông ană bă hăng sang ano\, kâo kho\m gir run, [u hu\i arăng lăi hơge\t ôh.

Lăi nao kơ tơlơi ruă ră anai mơng ayong Hồ Văn V., ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh, Khua anom bruă pơgang HIV/AIDS – Anom bruă wai pơgang tơlơi ruă Daklak brơi thâo:

Pô ruă anai yua kơ ngă tui djơ\ amăng bruă pơjrao, mơ`um jrao, nao khăm djơ\ hrơi pơkă, sem lăng, yua anun, rơwang pơjrao 3,4 dưi pơwo\t glăi rơwang pơjrao tal 1, pô anai ăt do\ mơhao djup jrao HIV kah hăng hơmâo a` h^ laih dong `u phrâo [ă ană bă, bơnai `u huăi djơ\ HIV ôh.

Gir a` jrao HIV hăng phrâo man pơdong sa boh sang, hăng [ă ană, bơnai huăi djơ\ HIV, `u pơjrao lăp djơ\, [ing gơmơi hok mơ-ak biă mă.

Tui hăng mrô ju\ yap mơng Gơnong bruă ia jrao Daklak, ră anai đơ đam tơring c\ar hơmâo giăm 600 c\ô mơnuih djơ\ HIV glăk pơjrao hăng ARV samơ\ do\ lu mơnuih amăng anun glăk hu\i hơdop.

Yua kơ tơlơi anai ngă kơ lu mơnuih lui h^ pơjrao hăng hơmâo lu mơnuih pơko\n [u gư\t nao pơjrao. Anai le\ tơlơi ngă kơ  mơnuih djơ\ HIV kar hăng [ing mơnuih do\ tơguăn djai đôc\.

Tơdah [ing mơnuih djơ\ HIV thâo pơm^n, khin hơtai lăi pơthâo, gir run găn rơgao tơlơi tơnap kar hăng dua c\ô mơnuih hơmâo lăi nao, [ing gơ`u amra hơmâo tơlơi hơdip hiam klă kar hăng abih bang mơnuih mơ\n.

Pơjrao hăng ARV ră anai le\ hơdră pơjrao ha sa anun yơh dưi laih anun klă hloh djru [ing djơ\ kman HIV hơdip suaih pral hăng hơdip sui. Khă hnun, kiăng tu\ yua amăng bruă pơjrao ARV, mơnuih djơ\ kman HIV kiăng gir hla tui hơdră pơjrao. {ơi anai hơmâo mông ră ruai hăng ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh, Khua anih pơgang HIV/AIDS – Anih wai pơgang tơlơi duam ruă [ơi Daklak kơ pơjrao tơlơi ruă anai.

- Ơ ơi ia jrao, ih dưi mơn brơi thâo tơlơi gơ`ăm nao mơng bruă pơjrao ARV hăng mơnuih djơ\ virus HIV?

- Ơi ia jrao Sinh: Ta pơjrao ARV kơ mơnuih djơ\ HIV gơ`ăm nao dua mơta tơlơi, blung a le\ pơgăn h^ virus HIV hơmâo lu tui. Tal dua le\ kiăng drơi jăn pô ruă dưi pơgang glăi tơlơi ruă. Yua dah virus HIV lơ\m mut amăng drơi jăn amra [ong c\ơđeh asar (tế bào) T-CD4, anai le\ tế bào pơgang klin duam ruă amăng drơi jăn. Lơ\m virus anai [ong abih tế bào T-CD4 amra ngă tơdu h^ ano\ pơgang klin duam ruă [udah arăng juăt iâu tơlơi ruă ngă tơdu pran pơgang klin.

- Bruă pơjrao ARV ta` hơmâo tu\ yua hiư\m pă hăng mơnuih djơ\ HIV?

- Ơi ia jrao Sinh: Bruă pơjrao hăng jrao ARV yôm biă mă hăng mơnuih djơ\ HIV. Blung a le\ ngă plai [iă hơmâo tơlơi ruă kơtang kơ pô ruă. Tal dua le\ plai [iă virus [ă hyu pô pơko\n, pơhmutu `u rơkơi bơnai, mơnuih khăp, [ing juăt tlâ|o jrao ma tuý hro\m. tal tlâo le\ plai am^ [ă pơ ană. Anun le\ 3 mơta tơlơi tu\ yua lơ\m pơjrao ARV ta`, yua anun, pô ruă kiăng nao pơjrao ta` hloh le\ klă hloh.

- Truh hrơi hơbin mơng kiăng pơjrao ARV, ơ ơi ia jrao?

- Ơi ia jrao Sinh: Tui hăng tơlơi pơkă hlâo adih le\ tế bào T-CD4 yu\ kơ 500 tế bào/mm3 kah mơng kiăng pơjrao hăng jrao ARV. Samơ\ ră anai, pơphun mơng thun 2017 le\ abih bang mơnuih ruă lơ\m pơc\rang drah [uh HIV amra pơjrao ARV hlao mơtăm, tơdơi kơ sem lăng hơtai, boh [leh, drah. Anun le\ hăng [ing ruă djong [iă.

Bơ [ing ruă hơmâo tom hăng tơlơi ruă pơko\n kah hăng pơtuk drah, bơbrah hơtai B,C le\ amra pơjrao tơlơi ruă kman ngă kơbum ia rơnah giong [ơ\i kah mơng pơjrao ARV. Hăng [ing đah kơmơi pi kian, lơ\m pơc\rang [uh HIV le\ [u kiăng sem lăng hơget dong tah, ta kho\m pơjrao ARV ta` mơtăm yơh. Tơdơi kơ pơtong glăi dong tơdah virus [u djơ\ HIV kah mơng pơdơi pơjrao, bơ sit djơ\ HIV mơtăm le\ pơjrao hlao.

- Kiăng pơjrao ARV tu\ yua, pô hơmâo virus HIV kiăng ngă tui tơlơi pơkă hiưm pă ơi ia jrao?

- Ơi ia jrao Sinh: Abih bang mơnuih pơjrao ARV kho\m hla tui tơlơi pơkă mơng ơi ia jrao. Yua dah anai [u djơ\ jrao pơgang duam ruă đôc\ đac\ ôh mơ\ anai le\ jrao pơgang virus, yua anun lơ\m hơmâo jrao mut amăng drơi jăn amra dưi pơgăn h^ virus c\eh c\ar. Ngă tui tơlơi pơkă hơmâo 3 mơta: blung a le\ hla tui mrô pơkă yua ia jrao. Hla tui mrô ia jrao le\ kho\m mơ`um djơ\ jrao, djơ\ mrô, djơ\ mông, djơ\ hơdră alaih anun mơ`um lui kơ djai ba mơtăm yơh.

Tal dua le\ hla tui hrơi mông pơkă sem lăng drah, pơkă 6 blan kho\m nao pơc\rang lăng drah , hơtai,m boh [leh, tế bào TCD4 laih anun sem lăng mrô virus. Tal tlâo le\ nao khăm glăi djơ\ hrơi pơkă. Pơhmutu ơi ia jrao brơi 1 blan mơ`um jrao le\ djơ\ hrơi nao mă ia jrao mơ`um kho\m nao khăm, dưi mơn nao ta` [udah kaih [iă ha hrơi.

- Tơdah [u hla tui tơlơi pơkă anun, mơnuih djơ\ HIV amra bưp tơlơi truh sat hơget thơ, ơ ơi ia jrao?

- Ơi ia jrao Sinh: Tơdah [u ngă tui hơdră pơjrao le\ virus amra kơdong glăi ia jrao. Yua dah anai le\ jrao pơgăn virus c\eh c\ar, pơgăn hu\i virus hơmâo lu tui, yua anun tơdah [u hơmâo jrao le\ virus amra hơmâo lu tui laih anun jing djuai virus kơdong glăi ia jrao, mơ`um jrao [u mut dong tah, yua hnun, ia jrao pơjrao tal blung a [u rơ-ua dong tah. Hăng hơdră pơjrao tal sa le\ amu` [iă, rim hrơi, pô ruă kiăng mơ`um mă ha asar đôc\, samơ\ hăng hơdră pơjrao tal dua, prăk pơjrao pơmă hloh, mơ`um jrao lu hloh, ha hrơi mơ`um jrao dua wơ\t, laih anun tui hluai tơlơi ruă mơn, rim wơ\t mơ`um mơng 4 truh 5 asar jrao.

Tơdah pô ruă kiăo tui tơlơi pơtă mơng ơi ia jrao amra klă kơ gơ`u mơn. Hơmâo lu mơnuih ruă rai pơ anai lơ\m glăk pơjrao tơlơi ruă c\răn 3,4 laih, c\răn anai hơmâo lu tơlơi ruă pơko\n laih, samơ\ tơdơi kơ gơ`u pơjrao kiăo tui tơlơi pơtă pơtăn, mơ`um jrao ARV klă le\ gơ`u suaih pral hloh, ruă tơdu tui jing pơwơ\t glăi ruă tui blung a dong, tui anun tơlơi hơdip kar kăi hăng mơnuih pơko\n mơn, tế bào T-CD4 lu biă, gơ`u huăi hơmâo tơlơi ruă hơget ôh, đa le\ hơmâo pran jua hloh dong, huăi hơmâo tơlơi duam ruă pơko\n dong tah.

- Ih hơmâo tơlơi pơtă hơget mơn kơ [ing djơ\ virus HIV ră anai ăt do\ mlâo mơn hu\i arăng jơneh kơ gơ`u?

- Ơi ia jrao Sinh: Sit biă `u mơnuih ruă HIV rai pơ anih khăm hlơi mơng [u hu\i. gơ`u hu\i rai pơ anai arăng hmư\ hing, ră ruai djơ\ anăn, ană bă gơ`u [u thâo hrăm hră, hu\i arăng lui bruă. Yua hu\i tui anun yơh jing ngă sat hloh kơ mơnuih tơpuôl. Gơ`u [u nao khăm, [u pơc\rang drah, [u thâo tơlơi ruă.

Tơdah gơ`u thâo, pơjrao ta` amra huăi ruă kơtang hloh ôh, huăi rơka rơkac\, huăi [ă hyu kơ mơnuih mơnam ôh. Kâo juăt tơ`a [ing djơ\ kman [ơi anih [ing gih do\ hơmâo lu mơnuih djơ\ HIV, tui anun ih thâo mơn hlơi thơ anăn `u? {ing gơ`u lêng lăi [u thâo soh. Tui anun, hiưm arăng mơng thâo le\, yua anun kâo juh alum gơ`u hơdip klă, suaih pral, gir be\ kiăng arăng [uh [ing ta ăt hơdip mơ-ak, hơdip klă,  hơdip hro\m hăng abih bang mơnuih mơn, tui anun hlơi mơng jơneh kơ ta’’.

Hai, bơni kơ ih ho\!

Siu Đoan – Siu H’Mai: Pơblang hăng pôr