VOV4.Jarai - Phrâo tom dih anai, hơjan kơthel truh [ơi lu tơring ]ar, [ôn prong amăng đơ đam dêh ]ar ta ngă ia ling dăo.

Tơdơi kơ hơjan, ia ling dăo, lu kơman, mơnong a`ơ a`e\ mơng lon, [ui hlu|, djah, amruih amram… luk nao rai hăng dlông ia rô, ngă hơ[ak anih anom do# hăng lar hyu klin ruă.

Hloh kơ anun dong, hơjan hăng ia ling dăo le\ tơlơi gal pioh djop djuai kơman ]eh ]ar lar djuai hăng ba truh tơlơi duam ruă kơ ană mơnuih, Sa dua mơta tơlơi ruă juăt [uh tơdơi kơ hơjan ia ling dăo, neh wa khom hmâo bruă pơgang be\ hăng pơgang tơlơi suaih pral.

Duam pơđung drah

Anih anom pơsah, hơ[ak, ia do\ng le\ tơlơi gal kơ ke] ]eh ]ar lar djuai, yua anun tơlơi duam pơđung drah amu` hmâo biă.

Mơta pơkon, tơdơi kơ hơjan kơthel ngă hơdôm tơlơi ruă pơ phun hmâo yua kơ hơdôm vector tưp hyu tơlơi ruă lar hyu kơtang. Rơđah biă `u le\ tơlơi ruă duam pơđung drah.

Tơlơi ruă amu` lar tưp hyu hăng gluh đ^ [ơi lu anih anom. Kiăng pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă, djop sang khom pơsir abih hơdôm anih anom krom do# mơng ke\], rơmet abih hơdôm gơnam dưm ia, anih ia do\ng, pơdjai bôh ke], luăng kuăng.

Ta#o hloh agaih rơnăk sang do# rơgoh hăng jum dar anih do# agaih hơdjă kiăng [u hmâo ia do\ng amăng sang jing anih anom ]eh ]ar lar djuai kơ ke].

Tơlơi ruă gah jơlan suă jua

Hơdôm hrơi hơjan sui amu` ba truh lar đ^ ta` mơng tơlơi ruă gah jơlan suă jua. {ing juăt hmâo tơlơi ruă anai le\ mơnuih tha rơma, ]ơđai muai hăng mơnuih hmâo tơlơi ruă lok nao lok rai gah jơlan suă jua.

Tơlơi ruă  juăt bưp hloh tơlơi ruă kơtal kông đok, pơtuk drap. Tơdah [u dưi pơjrao suaih hăng hmâo hơdră [ong huă klă amra pơplih jing ruă gah jơlan suă jua, bơbrah kơso# ba truh tơnap amăng bruă pơjrao `u.

Hơdôm gru nam brơi [uh tơlơi ruă gah jơlan suă jua tơdơi kơ hơdôm hrơi hơjan kơthel: Tơlơi pơdah blung a le\ ruă kông đok lom lun ia bah, thu kông đok pơ-iă drơi, [rô đok, pơtuk yua kơ bơdjơ\ nao [ơi jơlan suă jua, amra hmâo tom [le\ ia adung.

Tơnap suă jua ăt jing gru nam amu` brơi [uh lom hmâo hơdôm tơlơi ruă suă jua.

Khom lăng tui rơnoh ngă tơnap suă jua kiăng ngă phun than kơ tơlơi pơsit ano# ruă `u.

Tơnap suă jua lom đih pit, tơnap suă jua lom hr^p mut, lom suă jua tơbiă.

Pơtuk [el jing tơlơi kơdo\ng glăi bơngot biă mơng hơdôm tơlơi ruă gah jơlan suă jua.

Tơlơi kơdo\ng glăi mơng pơtuk amra pơ phun hmâo, yua kơ bơdjơ\ nao mơng hơdôm jơlan suă jua hăng hơdôm anih anom pơkon kah hăng hơdôm amăng uk tơlang adung tơngia, kl^ lôm kơso#, kl^ lôm hơtai bôh, đing to\ng mă gơnam [ong huă, hlung asơi hăng ara\ tơdă.

Lom bưp hơdôm tơlơi brơi [uh phrâo lăi pơthâo anun, djop mơnuih khom nao pel e\p kiăng pơjrao, be\ `u pơplih jing tơnap pơjrao.

Hơdôm tơlơi ruă gah kl^ kliăng

Tơdơi bơyan hơjan, yua kơ hơ[ak jrak, anih anom do# [u agaih, ia yua djơ\ hơ[ak hăng hmâo tom lu kơman ba truh tơlơi duam ruă.

Sa dua tơlơi ruă gah kl^ kliăng juăt bưp amăng bơyan hơjan kah hăng ]ar [ong tơkai, găi, bơbrah [ơi phun blâo tơkai tơngan, ia [ong tơkai (yua kơman djăp [ong ba truh), kơman ngă kơtal…

Tơlơi ruă ]roh kian kraih:

Tơlơi ruă ]roh kian  juăt đ^ lu lăp yap ba biă tơdơi kơ hơjan ia ling dăo. Yua kơ m[s khom mă yua ia [u hơdjă, gơnam [ong djơ\ kơman anun amu` hmâo tơlơi ruă ]roh kian.

Hơdôm tơlơi ruă kah hăng pơtah ]roh, ruă kian wue`, pơ-iă drơi, djơ\ kơman, djơ\ ia măt amăng mơnong [ong yua hơdôm djuai kơman pơkon (E,coli, Campylubacter…).

Tơlơi ruă ]roh kiam amu` lar hyu mơng pô anai truh kơ pô pơkon yua kơ je# giăm hăng ia eh mơ`ă mơng pô ruă hăng hơdôm tơlơi brơi [uh phun kah hăng ruă hlung, thu kian, ruă ]roh kian kraih.

Ruă mriah mơta:

Ruă mriah mơta le\ tơlơi juăt bưp [ơi mơnuih tha wot ]ơđai anet, tơlơi amu` djơ\ hăng gluh đ^ jing klin [ơi hơdôm anih anom mơ\ tơlơi agaih hơdjă [u pơhlôm.

Amăng bơyan hơjan ia ling dăo, ayuh hyiăng pơsah gal kơ kơman, virus lar ta`, nao tom anun le\ bruă khom mă yua ia [u hơdjă, jing hơdôm bôh than ngă mrô mơnuih ruă mơta mriah đ^ lu tơdơi kơ bơyan hơjan.

Pơgang hlôm hlâo tơlơi duam ruă amăng bơyan hơjan kơthel

{ơi anăp tơlơi hơjan lu hrơi ngă ia ling dăo, m[s khom gơgrong hlâo ngă tui hơdôm bruă pơgang, pơgăn klin ruă kah hăng:

Ngă tui [ong tơsa\, mơ`um tơsa\, pơhlôm kơ mơnong [ong huă, rao tơngan hăng ia ]ơ[u na nao.

Rao [êh pioh ia, ia bơmun, gơnam yuă dưm ia hăng yua hơdôm jrao dưi hmâo {irô ding jum wai lăng bruă ia jrao dêh ]ar ta pơtă pơtăn kiăng pơdjai kơman [ơi ia mă yua [ong mơ`um hăng rao mơnơi.

Pơhlôm agaih anih anom do#: Ngă tui hơdôm tơlơi pơkă ia thu dơ\ hơpă agaih rơmet dơ\ anun, pơ phun hyu pơhrui pơ[u\t, pơsir, dor hlô djai.

 Mă yua ]ur bôh pơtâo [u dah hơdôm jrao dưi hmâo {irô ding jum wai lăng bruă ia jrao pơtă kiăng pơsir lom dor hlô djai.

Pruih jrao pơdjai arong aroa] tưp hyu tơlơi ruă [ơi hơdôm kual amra hmâo tơlơi duam ruă.

Hmao tlôn thâo hăng pơgăn klin ruă tưp hyu kah hăng ruă ]rôh kian, ruă mraih mơta, bơbrah jơlan suă jua, ia [ong tơkai, drap, biă `u kiăng pơhlôm hlâo klin ruă pơtah ]roh, ruă kian wue`, pơ-iă drơi…

Rơngiao kơ anun, m[s khom đing nao ngă tui đih pit kă mung, pơdjai ke] hăng lu hơdră pioh pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă duam pơđung drah…

Lom [uh drơi jăn [u mơ-ak thơ khom nao pơ\ sang ia jrao kiăng pel e\p hăng pơjrao mơta, [u gơgrong pơjrao mă pô ôh, tơlơi ruă [u suaih laih anun do# lar tưp hyu ta` dong.

Hơdôm sang ia jrao pơhlôm djop mơnuih mă bruă, ia jrao, gơnam mă yua hăng anih anom mă yua kiăng hloh pioh pơjrao ta`, tu\ mă, pơjrao mơnuih ruă hmao tlôn.

Siu H’ Prăk: Pô ]ih hăng pôr