VOV4.Jarai - Crăn hơdră “Tơlơi suaih pral hăng hơd^p mơda” hrơi anai, [ing gơmơi amra lăi nao kơ sa dua tơlơi ruă juăt bưp gah mơnuih tha rơma hăng hơdôm bruă pioh pơđ^ tui pran jua suaih pral kơ [ing tha rơma.

       Đih hăng glông sưng [u thâo pư\ hlư\ [ơi Anom hơkru\ pơjrao tơlơi ruă – Sang ia jrao prong Thiện Hạnh, yă Huỳnh Thị Thành, 78 thun, [ơi plơi prong Buôn Hồ, tơring ]ar Daklak, jing sa ]ô mơnuih ruă dưi pơjrao ta` hơdôm tơlơi brơi [uh ara\ drah tơtăng. Khă hnun hai, tui hăng [ing ơi, nai ia jrao pơjrao tơlơi ruă, `u amra jô sa bơnah drơi jăn, pơhiăp [u rơđah, mo\t mơta sa bơnah. Amai Đặng Thị Trúc, ană đah kơmơi yă Thành, brơi thâo, am^ `u dưi bơwih brơi tơlơi suaih pral [ơi sang to\ng ten biă, samơ\ tơlơi ruă ăt truh mơn, yua kơ thun tha rơma pran jua tơdu tui: Am^ kâo pơ\ sang juăt nao pel e\p hrim blan mơn, laih aun `u ăt mơ`um mơn hơdôm mơta ia jrao pơjrao tơlơi ruă gah tơlang tơleh, mă yua sa dua mơta ia jrao akha kyâu ngă bơbuă tơlơi suaih pral. Rơgao hăng anai hơdôm hrơi le\ to# tơno# [uh `u tơdu ha bơnah drơi jăn, thâo tui anun sang ano# ta` ba nao pơ\ sang ia jrao mơtam.

            Anai kơnong kơ sa amăng hơdôm pluh ]ô mơnuih ruă rơbêh kơ 60 thun glăk do# pơjrao [ơi hơdôm anom pơjrao hơkru\ drơi jăn, ara\ drah [ơi Sang ia jrao prong Thiện Hạnh.

            Tui hăng ơi ia jrao Nguyễn Hoài Phong, mơng 50 thun hăng lu hloh kơ anun, drơi jăn ană mơnuih ta pơ phun tơdu tui [uh rơđah biă, pơdah [ơi kl^, [uk, tơlang tơleh, pal pha bra… hrom hăng tơlơi tơdu tui amăng hlung kian. Tơlơi juăt [uh hloh le\ kl^ a`iêu a`au, rơmă amăng drơi đ^ tui hăng [u hor hyu plư\ hlư\ ôh. Glông ara\ drah pơplih truh tơhnal [u djă pioh lu ôh amăng ako# glô, tơkai tơngan tơ tư\, mă bruă [u đam dơng tah. Glông ara\ drah [ơi glô ăt hmâo lu tơlơi pơplih mơn hăng găng glông ara\ drah ba truh kơ[ah drah. Tui hăng anun [ơi hơdôm anih anom  pơkon amăng drơi jăn, glông [ong huă mơng mơnuih mơng tơdơi kơ 50 thun ăt tơdu mơn, [ong huă [u jơman, mah [u găng, ia djah tơbiă mơng drơi jăn hăng ia luk mơnong [ong huă ăt [ia\ tui mơn ba truh [ia\ hr^p mă mơnong bơbuă mơng mơnong [ong huă, amu` đôm eh. Tơlơi suaih pral tơdu tui amra ngă gal kơ tơlơi ruă ngă.

            Ơi ia jrao Nguyễn Hoài Phong, mă bruă [ơi Sang ia jrao prong Thiện Hạnh (tơring ]ar Daklak), brơi thâo: Jai thun tha ană mơnuih jai amu` hmâo tơlơi ruă lok nao lok rai, bơhmutu `u kah hăng tơlơi ruă ara\ drah tơtăng [ơi glô, ruă pơđoh ia sik, drah nur, rơmă amăng drơi [u hơđong, hăng hơdôm tơlơi ruă bơdjơ\ nao hơtai bôh ara\ drah hăng hăng kơ[ah drah [ơi pal hơtai bôh… Hmâo sa dua mơta tơlơi ruă tơdah [u pel e\p hrim blan [u thâo ôh, bơhmutu `u kah hăng tơlơi ruă pơđoh ia sik tơdah [u pel e\p drah thơ [u thâo ta` hmâo tơlơi ruă anai ôh. Hăng kiăng pơgang, pơgăn hơdôm tơlơi duam ruă le\ khom hmâo hơdră [ong huă djơ\, pơhra\m drơi jăn klă, kah hăng rơbat tơkai djơ\ hăng hnưr thun.

Khă dah drơi jăn pran jua tơdu tui laih, samơ\ hdôm tơlơi pơkon, [ing ta ăt dja\ pioh tơlơi hiam drơi ja\n pran jua đu]. Kia\ng ngă sui h^ drơi ja\n ta tha rơma, laih anun pơgăn glăi h^ tơlơi duăm rua\ hu^ rơhyưt glăk thun tha rơma laih, yua kơ anun yơh [ing ta khom wai lăng drơi jăn, gleng nao lu hloh tơlơi pơhlôm djơh ha\ng tơlơi pơjrao.

-Nao khăm na nao pô ta: Pel e\p lăng drah kơtak, mă lăng drah hu^ hmâo rơmă klep laih anun drah rơmă, yua tơlang tơleh, mă lăng hooc- môn, kiăng thâo tơlơi duăm rua\ hơmao pơjrao `u.

-Pơtâp drơi jăn pô ta hrim hrơi, kah ha\ng tui hloai pran jua pô ta, loai ia, rơbat tơkai, đ^ rơdêh dang wang, pơtâp dưỡng sinh....

-Do\ dong [o\ng huă klă hiam, mơak mơai, hoăi hơmâo tơlơi pơmin hget get ôh, [u mơ`um tơpai, beer, djup hơt hla ôh.

-Ngă tui hdơ\ hơnong tơlơi [o\ng huă tum djo\p hrim hrơi. mơ`um thim vitamin, khoáng chất, kiăng djru brơi drơi jăn hr^p mă ia jơman, pran ktang pơgăn glăi kman nga\ rai tơlơi duăm ruă.

Mông [o\ng huă brơi phung tha rơma kho\m tum djo\p gơnam jơman, gơnam rơmă, tơ pung, boh troh, yua gơnam hiam do\ mtah, hdjă. Mơnuih thun tha rơma, tơlơi [o\ng huă, mơmah gơnam [o\ng huă, nga\ hl^ gơnam [o\ng huă [u kơtang tah. Tui anun yơh [ing ta seng să rơyă hơbai ta` hl^, hdôm gơnam a`a\m mơnong kho\m hơtuk hơbêh, roah ma\ gơnam [o\ng djơ\. Tui anun yua [ia\ đu] gơnam [o\ng huă hơna, gơnam [o\ng pơs^n, [a\t đơi, mih đơi, [u dah lu gơnam jơman đơi, amra nga\ pơgun truh hlung hruih asơi.

Rơngiao kơ anun, bruă [o\ng huă tum djo\p le\ yôm bia\ mă. Be\ beng [ing mơnuih tha rơma [o\ng huă trơi đơi, klăm mơmot [o\ng huă [ia\ đu], laih anun [o\ng huă mông ta` hloh. Ơi ia jrao Mai Công Chủng, 65 thun, nai pơtô gah bruă ia jrao, sang hră Đại Học Tây Nguyên lăi tui anai:“Djơh ha\ng phung mơnuih tha rơma, bruă nao juă dlai dleh tơnăp tap, tui anun tơlơi [o\ng mơ`um djơ\ hơnong đu]. {ing ta roah [o\ng hdôm gơnam [o\ng huă ta` hl^, [o\ng huă gơnam [ia\ đu]. Laih anun ]ang rơmang, tơdah ơi yă hor le\, [o\ng huă bur lu hloh tu\ mơn, hrim hrơi khom [o\ng bur yơh klă hloh. Laih anun hdôm gơnam [o\ng huă ta htuk să truh. Hdôm gơnam mơ`um, ơi yă khom gleng nao, ana\m mơ`um ia mih đơi ôh, laih anun mơ`um ia rơ ơ\ rơ ơ\n đu]”

Djơh ha\ng hdôm mơnuih tha rơma, kho\m pơtâp drơi jăn na nao, kiăng hơmâo pran, ana\m pơmin lu tơlơi dleh dlăn hrim hrơi, kiăng hd^p sui hloh. Tơlơi pơtâp drơi ja\n kơ hdôm mơnuih tha rơma, kiăng drơi ja\n kdong glăi kman ngă răm drơi jăn, ba truh tơlơi duăm ruă.

Hasa tơlơi gleng nao kơ phung tha rơma le\ p^t [ia\ đơi, yua kơ anun yơh phung tha rơma juăt nao pơtâp drơi jăn mơgah ưm đơi  (Tơdang adai do\ rơ o\t), [udah adai do\ pơ iă hrơi tlam, amu` ba truh tơlơi duăm ruă bia\ ma\, [u djơ\ pơtâp drơi jăn yua ayuh hyiăng đu] ôh. Ơi ia jrao Mai Công Chủng, mơnuih thâo mơbruă gah tơlơi hiam drơi jăn pơtă pơtăn tui anai: “ Ăt ]ang rơmang ơi yă [ing ta roah mă  adai hiam klă, pioh nao pơtâp drơi jăn pô. Laih anun hdôm ơi yă nao pơtâp drơi jăn tui sa khul tơpuôl, tui ha\ng tơlơi hor ma\ pô, kia\ng [ing ta djru nao rai tơdruă klă hloh, hu^ hơmâo tơlơi truh”

Sa dua tơlơi pơtâp amu` ame\, kiăng djru brơi mơnuih tha rơma hơmâo pran ktang hloh:

- Rơbat tơkai le\ amu` hloh, rơbat ha\ng tơkai rơnang 30 mơnit hrim hrơi, 5 hrơi ama\ng sa wot hrơi tơjuh. Dưi pơ pha nao rơbat tơkai mơng  2 – 3 wot sa hrơi, sa wot nao rơbat sui le\ 10 mơnit.

-Tơlơi pơtâp rơwen ]ua\n tơ ut: Do\ ber [ơi grê [u dah [ơi kơ [ang kjăp, ngă rong tơpă, ]ua\n tơ ut, pơđ^ drơi, ngă nao nga\ rai mơng 10 – 15 wot

-Yo\ng đ^ tơkai: Djă nao [ơi grê, [udah [ơi kơ [ang kjăp,  pioh rong tơpă, yong đ^ tơkai ngă tui [ơ [rư\ rơnang, laih anun pioh trun tơkai [ơi lon. Nga\ nao, ngă rai tơlơi anai mơng 10 – 15 wot, pơblih nao rai tơkai dong, ama\ng tơlơi pơtâp drơi jăn.

-Yo\ng đ^ tơkai: Dja\ kjăp grê, kơ [ang, ngă rong tơpă, yo\ng đ^ tơka sa bơnah. Brơi tơkai gah hđăp, ngă nao nga\ rai mơng 10 – 15 wot, pơblih tơkai nao rai.

-Do\ ber, tơgu\:  Yua sa boh grê kjăp. Do\ ber [ơi grê, dua [e\ tơkai pioh trun [ơi lon. Yơr đ^ 2 [e\ tơngan gah ană\p mda, yơr đ^ tơngan gah ana\p, laih anun do\ ber tui hloai pô ta, ngă nao nga\ rai 10 wot.

                                                Rơluch Xuân, Siu H’ Prak: Pô ]ih ha\ng pôr