VOV4.Jarai - Ruă mơ`ă pơđoh sik [u dah do# iâu le\ tơlơi ruă pơđoh ia sik glăk jing tơlơi ruă hmâo lu biă [ơi dêh ]ar Việt Nam.

 

Tơlơi ruă amra ba truh tơlơi bơdjơ\ nao ngă pơ plih amăng drơi jăn, lu biă `u [ơi hơtai bôh, pơhu^ truh tơlơi hơd^p mơnuih ruă.

 

Tlâo bôh than yôm phăn amăng bruă pơjrao tơlơi ruă pơđoh ia sik jing le\ ia jrao mơ`um, gơnam [ong huă hăng pơhra\m drơi jăn.

 

Amăng anun [ong mơ`um djơ\ dưi lăng jơlan gah yôm phăn djru mơnuih ruă dưi wai lăng klă ia sik amăng drơi jăn, hơd^p suaih pral, hơd^p glông rông sui.

           

Ruă mơ`ă pơđoh ia sik jing tơlơi ruă juăt ngă prung prăng sik amăng drah ta. Bôh than ba truh le\ yua kơ glô tơlang tơdu, [u dưi pơjing rai [udah [u pơjing djop insulin, djuai hoóc-môn djru ngă dưm kơnar mrô sik amăng drah, ba truh tơlơi sik amăng drah lu.

 

Truh sa tơhnal hơpă amra mơ`ă pơđoh tơbiă ia sik lu, ba truh tơlơi ruă pơđoh ia sik.

 

Tơlơi ruă juăt bưp [ơi [ing 45 thun, rơmong rơgao đơi; sang ano# hmâo ơi, yă, am^ ama hmâo tơlơi ruă pơđoh ia sik; mơnuih juăt mơ`um tơpai, [iêr, dju\p hot…

           

Thun 2017, Sang ia jrao prong tơring ]ar Daklak pơjrao brơi rơbêh kơ 500 ]ô mơnuih ruă pơđoh ia sik.

 

Tui hăng [ing ơi ia jrao, khă anai le\ tơlơi ruă hmâo lu samơ\ abih bang kah hăng [ing ruă leng kơ thâo kra\n lom tơlơi ruă `u hlăm laih.

 

Yua kơ[ah tơlơi thâo thăi, mơnuih ruă [u hmâo hơdră [ong huă djơ\ anun tơlơi ruă jai hrơi jai kơtang hloh.

           

Ruă mơ`ă pơđoh ia sik glăk jing tơlơi ruă  hmâo lu [ơi dêh ]ar Việt Nam hăng ră anai bruă ia jrao akă hmâo jơlan gah pơjrao suaih abih ôh tơlơi ruă anai.

 

Yua anun, mơnuih ruă khom hmâo jơlan gah  do\ do\ng [ong huă djơ\ kiăng be\ tơlơi amra pơplih amăng drơi jăn.

 

Amăng anun, kiăng đing nao truh gơnam [ong huă djơ\, amra djru hơđong sik amăng drah. Bruă [ong mơ`um djơ\ hơdră amra hơdư\ h^ bruă khom mă yua ia jrao.

           

Wa Trần Thị Dung (47 thun) [ơi tơring glông Dak Mil, tơring ]ar Daknông, hmâo tơlơi ruă pơđoh ia sik tuýp 2 rơbêh kơ 4 thun hăng anai.

 

~u thâo krăn lom ruă hlăm laih lom [uh drơi jăn `u rơgah rơga`, hyiung ako#, [ong huă lu, mơ`um ia lu hăng nao mơ`ă lu.

 

Samơ\ gơnang kơ dưi pơjrao djơ\ hơdră pơkă, hrom hăng bruă ngă tui hơdră pơjrao, hơdôm thun rơgao, wa Dung dưi djă pioh hơđong mrô sik amăng drah [ơi rơnoh hơđong. Wa Trần Thị Dung lăi pơthâo:

           

“Lom pơjrao tơlơi ruă, [ing ơi ia jrao pơtă pơtăn kâo to\ng ten biă kơ hơdră [ong huă, pơhrăm drơi. Hơdôm gơnam [ong huă ta#o hloh [ong a`ăm hla rok, bôh troh hơbơi pơtơi.

 

Hơdôm mơta gơnam [u dưi [ong mơ`um kah hăng ia mih, gơnam [ong lu sik, lu ia rơmă, hơdôm gơnam [ong blik kah hăng rơmă hlô mơnong, kian pruăi hlô. Ta#o hloh [u dưi mơ`um tơpai, [iêr, kơ phê…”

           

Ơi Bùi Viết Đờn (62 thun) [ơi tơring glông Ea Kar, tơring ]ar Daklak, hơd^p hrom hăng tơlơi ruă pơđoh ia sik tuýp 2 giăm hmâo 18 thun hăng anai.

 

Ơi Đờn brơi thâo dong mơng hrơi hmâo tơlơi ruă, `u thâo biă bơwih mă drơi pô, biă `u hmâo hơdră [ong huă djơ\ anun drơi jăn `u dưi suaih pral truh ră anai:

           

“Lom pơjrao tơlơi ruă, kâo ngă tui tơlơi kom yo\m amăng bruă [ong mơ`um, mơ`um ia jrao tui tơlơi pơtă mơng ơi ia jrao.

 

Hlâo kơ mông [ong huă, kâo juăt [ong a`ăm hla rok, tơdơi kơ anun kah mơng huă asơi.

 

Lom do# pơjrao [ơi sang ia jrao le\ kơnong kơ [ong huă sa hrơi sa wot đo#], biă `u le\ [ong hla rok lu, [ia\ asơi”.

           

Amăng [ong mơ`um, pô ruă kiăng đing nao truh dua tơhnal pơkă rơnoh ngă đ^ sik amăng drah mơng gơnam [ong huă (mrô GI) hăng mrô sik hmâo amăng gơnam [ong (mrô GL). Kiăo tui anun, mrô GI klă hloh le\ mơng 0-55, mrô GL ta#o hloh [ia\ hloh kơ 10.

 

Dưm dưm hăng dua mrô anai hmâo hơdôm djuai gơnam [ong kah hăng: hơbơi ]ên, cà rốt do# mơtah, su\p-lơ mơtah hăng ako# hơtuk tơsa\, hơdôm mơta rơtă, bơmao, a`ăm bina…, hơdôm djuai bôh troh kah hăng bôh kruăi dung, bôh táo, lê, dâu tây, bôh kruăi mih…, gơnam mơ`um kah hăng ia tơsâu rơtă na`, ia dje\t mă mơng bôh trong mơxa\m.

 

Biă `u, mơnuih ruă ta#o hloh [ong akan pơ ala kơ a`ăm mơnong hlô.

           

Khă hnun hai, mơnuih ruă pơđoh ia sik ăt [u a` rơgao hơnong mơn, yua kơ tui anun drơi jăn amra kơ[ah mơnong bơbuă, bơdjơ\ nao tơlơi suaih pral hăng pran mă bruă.

 

{ing ơi ia jrao pơtă mơnuih ruă ta#o hloh yua abih bang hơdôm gơnam [ong huă kah hăng mơnuih pơkon samơ\ hơdư\ [ia\ mrô `u, ta#o hloh pơ pha jing lu mông [ong huă amăng sa hrơi kiăng be\ ia sik amăng drah đ^ lu tơdơi kơ mông [ong huă.

 

{ong huă djơ\ hăng hơnong pơkă jing sa amăng lu mơta pơhlôm tơlơi suaih pral.

 

Hăng [ing ruă mơa`ă tơbiă ia sik, bruă anai jing yôm hloh dong. Khă hnun hai, [u [iă ôh mơnuih duăm ruă aka [u thâo rơđah ôh, [udah pơ-ai [u kơđiăng ôh kơ bruă anai, jing ngă ia sik amăng drah kơtăk lu hloh.

 

Ơi ia jrao Nay Thị Thuý, Khoa Nội tổng quát, Sang ia jrao prong Daklak pơtă pơtăn amăng bruă [ong huă kơ [ing ruă pơđoh ia sik, kiăng [ing gơ`u plai [iă duăm ruă.

 

- Ơ ơi ia jrao Nay Thị Thuý, ih dưi mơ\n brơi thâo amăng bruă mơ`um [ong, pô ruă mơa`ă tơbiă ia sik kiăng kơđiăng nao tơlơi hơget le\?

 

- Ơi ia jrao Nay Thị Thúy: Hăng [ing ruă mơa`ă tơbiă ia sik, ơi ia jrao [u pơtă [ing gơ`u [u kiăng ko\m [ong huă ôh mơ\ ta mơ`um [ong djơ\ lăp, dưm kơnar gơnam [ong huă hơmâo tơpung, đạm, ia rơmong, ia tơsâo rơmô, a`am, boh troh.

 

Hăng grup gơnam [ong huă hơmâo tơpung le\ ta [ong braih dăng, [ing tơpung boh troh hơbơi pơtơi kah hăng kơtor, rơtă djo\p mơta.

 

Hăng gơnam [ong huă hơmâo đạm le\ ta kiăng [ong akan, mơnong asar, boh mơnu\ bip, [ong aset đôc\ ia rơmong rơmă, [iă đôc\ ia Cholesterol.

 

Hăng gơnam [ong huă hơmâo lu ia rơmong rơmă, ta kiăng [ong dầu mè, djo\p djuai ia luil pơkra mơng pơjeh boh troh.

 

Pô duăm ruă kiăng mơ`um ia tơsâo rơmô tơba, [u hơmâo ia rơmong rơmă ôh. Bơ boh troh le\, ta kiăng [ong boh mih [iă đôc\.

 

Pô ruă mơa`ă tơbiă ia sik kiăng hơdư\ [iă [ong gơnam mih kah hăng [a`, ke\o, tơpai, [ier, biă mă `u gơnam [ong huă hơna hăng ia luil [udah pơkra lui hơđăp.

 

- Ơ ơi ia jrao! Hơmâo lu mơnuih ruă mơa`ă tơbiă ia sik [ong huă ko\m byom biă mă. Tơdah [ong huă ko\m hlao đơi tui anun amra ba truh tơlơi hơget mơ\n!

 

- Ơi ia jrao Nay Thị Thúy: Mơng đưm hlâo, [ing ruă mơa`ă tơbiă ia sik juăt ko\m biă amăng tơlơi [ong huă, yua anun [ing gơ`u juăt hơmâo tơlơi ruă: blung a le\ hro\ ia sik amăng arăt drah, yua dah amăng jrao mơ`um ngă hro\ laih sik amăng drah.

 

Tal dua le\ amu` ngă ta đoh rơ wang. Tal tlao le\, ngă rơmuăn tơlang, laih anun amu` biă mă c\i hơdrap, brah kơsô|.

 

Tơdah pô duăm ruă hru\t ia sik amăng drah le\ hu\i biă mă. {ơi `u ba truh tơlơi djai rơngiă kơ [ing thun tha, yua dah [ong huă [u hiam klă.

 

Yua anun, [ing ơi ia jrao juăt pơtô brơi [ing gơ`u thâo krăn ta` tơlơi ruă hru\t ia sik amăng drah kah hăng tuh ia hâ|o, rơ-o\t amăng drơi jăn, lơ\m anun c\i pơhơdip mă pô ta le\, [ing ta kho\m [ong ha asar ke\o, [udah [a` mih.

 

Tơdah drơi jăn pơh`ăk le\ sang ano\ kho\m ba nao pơ sang ia jrao mơtăm yơh.

 

- Ơ ơi ia jrao, pô ruă mơa`ă pơđoh ia sik ngă hiư\m pă c\i pơsit mrô gơnam [ong huă djơ\ lăp?

 

- Ơi ia jrao Nay Thị Thúy: Hơmâo sa bruă [ing mơa`ă tơbiă ia sik kho\m kiăng ngă mơ\ [ing gơmơi juăt pơtô brơi [ing gơ`u le\, rơnoh pơkă plă tơngan. Rơnoh pơkă anai pơkă lăng gơnam [ong huă amăng sa wơ\t [ong.

 

Pơhmutu, djuai gơnam tơpung kah hăng asơi, sup, cháo, phở le\ ta [ong ha kơpot tơngan đôc\.

 

Bơ đạm le\ hơmâo akan, mơnong, boh mơnu\, bi\p le\ [ing ta pơkă bă plă tơngan hlao.

 

Bơ gơnam hơmâo ia rơmong rơmă le\ ta pơkă đơ c\ơđeng ania đôc\, dưm dưm hăng 5gr [udah sa [uông kơphê ia luil.

 

Bơ a`am asuk ruk le\ ta [ong jai lu jai klă. Rơnoh pơkă [ong huă tui anai le\ djơ\ hăng tơlơi pơkă, laih anun amu` biă mă c\i hla tui.

 

- Hai bơni kơ ih lu ho\!

Siu H’ Prăk – Siu H’ Mai: Pô ]ih hăng pôr