VOV4.Jarai - Ơi pang, yă dôn hăng [ing gơyu\t khăp! Blan 3 – 5, tơlơi djơ\ drăng glăk amăng bơyan `u gluh đ^, ăt le\ hơdôm blan klin ruă lar tưp hyu hloh yua kơ ayuh hyiăng pơ-iă hang, krô kre`, kơman amu` ru\ đ^. Tơlơi ruă djơ\ drăng glăi lar hyu tui jơlan suă jua anun bruă pơgang be\ `u kiăng biă. }ra\n hơdră  “Tơlơi suaih prah hăng hơd^p mơda” rơwang hrơi tơjuh anai, [ing gơmơi lăi pơthâo hơdră pơgang be\ hăng pơhlom hlâo tơlơi ruă djơ\ drăng [ơi [ing ]ơđai muai, be\ ba truh hơdôm tơlơi pơplih pơkon hu^ rơhyư\t.

            }ơđai muai jing tơlơi ruă djơ\ drăng ngă kơtang hloh yua kơ pran kơdo\ng glăi kơman tơdu. Tơlơi ruă anai lar tưp hyu ta` tui jơlan suă jua hăng kơman Varicella Zoster Virus. Kơnong mơnuih pơhiăp, pha] [u dah pơtuk đu], hơdôm kơman anun tui jơlan ia bah, ia adung lar hyu hăng amu` gluh đ^ jing klin biă.

            Djơ\ drăng ngă mơng 10 truh ha mơkrah blan, lu [ing am^ ama ]ơđai [u thâo ôh ]ơđai djơ\ kơman truh kơ `u gluh tơbiă gah rơngiao, hăng tơlơi `u brơi [uh [le\ mun ia [ơi djop [o# mơta, tơkai tơngan hăng drơi jăn. Kơnong amăng rơwang 12-24 mông, mun ia amra bro# đ^ [ơi djop drơi jăn, tơdah kơtang thơ mun ia anai amra hmâo ia khu\ yua kơ bum ia rơnah.

            ~u [le\ rai ia rơnah, ]ơđai amra [uh kơtal, bơngo\t amăng drơi jăn, nao hrom anun le\ pơ-iă drơi, [u gư\t [ong huă, [le\ pơtah. Tơlơi ngă [ing am^ ama ]ơđai bơngot hloh le\ djuai djơ\ drăng amra ba truh hơdôm tơlơi pơplih pơkon, rơnang le\ ngă bơbrah kl^, pioh glăi thol; kơtang le\ kơman tưp mơng ia rơnah mu\t amăng drah, bơbrah kơso#, bơbrah glô…, hu^ rơhyư\t hloh bơdjơ\ nao tơlơi hơd^p hăng gru `u pioh glăi.

            Bruă pơgang hlôm hlâo tơlơi djơ\ drăng kơ ]ơđai muai

            Kiăng pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă, am^ ama ]ơđai khom ngă brơi ]ơđai hmâo pran kơdo\ng glăi hăng kơman anun le\ brơi ]ơđai mơ`um vitamin hăng khoáng chất ]i kiăng, [ong lu bôh troh hmâo lu vitamin C. Amăng bơyan klin ngă, am^ ama ]ơđai khom gleng nao rao mơnơi, agaih rơme\t drơi jăn kơ ]ơđai hăng ia ]ơ[u pơdjai kơman.

            Hơdôm bruă pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă djơ\ drăng ră anai le\ tla#o vaccine pơgang hlôm hlâo ta`, biă `u hlâo kơ bơyan klin juăt ngă. Hơdôm mơnuih juăt bruă ia jrao brơi thâo, vaccine hmâo bôh tu\ yua prong hăng dưi pơgang sui, djru drơi jăn ]ơđai pơjing rai pran kơdo\ng glăi kơman ngă djơ\ drăng. Vaccine pơgang tơlơi ruă djơ\ drăng dưi pơkă pioh tla#o brơi kơ ]ơđai muai mơng 12 blan hăng lu hloh kơ 12 blan, tơhnal dưi pơgang tơlơi ruă mơng 80-90%. Năng ai `u 10% do# glăi le\ djơ\ drăng mơn tơdơi kơ tla#o ia jrao pơgang, samơ\ hơdôm mơnuih anai ăt [u ruă kraih mơn, [ia\ mun ia hăng hăng juăt `u le\ [u ngă pơplih tơlơi ruă ôh.

            Sa tơlơi soh prong juăt bưp hăng am^ ama ]ơđai  le\ ba ]ơđai nao tla#o ia jrao pơgang hlôm hlâo lom jum dar hmâo lu ]ơđai djơ\ tơlơi ruă laih. Khă hnun hai, tla#u jai kaih jai [u hmâo tu\ yua ôh, yua kơ ]ơđai anun amra djơ\ kơman tơlơi ruă laih. Hơdôm hrơi tla#o vaccine klă hloh le\ lom ]ơđai pơ phun nao sang hră, [u dah mơng 12 truh kơ 18 blan.

            Rơngiao kơ anun, am^ ama ]ơđai kơnong dưi ba ]ơđai nao tla#o ia jrao pơgang hlôm hlâo [ơi hơdôm anom bruă ia jrao pơhlôm hlâo hăng anom tla#o ia jrao pơgang hlôm hlâo hmâo pơsit laih hră tu\ yap. Kiăng pơhlôm klă, anăm mă yua ôh hơdôm djuai vaccine [u rơđah phun akha, anih anom pơkra.

            Hơdră bơwih brơi

            Tơlơi ruă djơ\ drăng `u ngă sat mơn, samơ\ [u thâo hơdră bơwih brơi hăng pơjrao djơ\ thơ amra ba truh tơlơi pơplih amăng drơi jăn yua kơ djơ\ drăng ba truh bơbrah kơso#, bơdjơ\ nao [ơi drah.

            Lom ]ơđai djơ\ drăng khom bơwih brơi klă anăm pioh ia mun pơ]ah.

            Sa dua jơlan lar tưp hyu amra truh tơdah [ing ta [u thâo kơđiăng giăm mơnuih ruă djơ\ drăng kah hăng: tơlơi ruă amra tưp mơng ia mun pơ]ah, tưp tui jơlan kl^ rơka [u dah kơ]ung mơng mơnuih hmâo tơlơi ruă. Biă `u, đah kơmơi pikian [u bưng tư\p djơ\ tơlơi ruă amra amu` tư\p truh ană amăng kian biă.

            Lom pơ phun, mơnuih ruă amra duam pơ-iă drơi, ruă ako#, ruă bra pal, sa dua ]ô ]ơđai amra [u [uh gru nam mơng tơlơi ruă ôh… Tơdơi kơ anun drơi jăn pô ruă amra bro# đ^ hơdôm mun ia. Anai le\ hơdôm mun ia ane\t vil bro# đ^ ta` amăng sa hrơi mlăm, hơdôm mun ia anai amra bum đ^ ia.

            Tơlơi ruă tưp hyu anun lom ]ơđai djơ\ drăng, bruă blung a le\ [ing am^ ama ]ơđai kah đuăi [ing ]ơđai [ơi sang truh kơ suaih ruă. Brơi mơ`um vitamin C, tơdjoh ia jrao [ơi adung 2 wot lom sa hrơi kơ ]ơđai. }ut sum ao bơnal bun, hr^p ia ha#u hăng biă `u gleng nao bruă pơhlôm agaih hơdjă kl^ kơ ]ơđai muai pioh be\ hmâo pơplih mơng tơlơi ruă. Rơnăk rơngan ]ơđai goh. {u dưi ngă pơ]ah mun ia ôh yua kơ pơ]ah `u amu` gluh đ^ kơtang biă hăng amra jing thol hlao.

            Kiăng pơgang hlôm hlâo, tui hăng ơi ia jrao, [u hmâo hơdră hơpă ôh rơngiao kơ tla#o ia jrao pơgang hlôm hlâo djơ\ drăng. }ơđai muai akă tla#o pơgang le\ khom tla#o jrao pơgang hlôm hlâo mơtam hăng biă `u đah kơmơi amăng hnưr thun [a\ ană ăt kiăng tla#o jrao pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă djơ\ drăng mơn.

                                                                             Siu H’ Prăk: Pô ]ih hăng pôr