VOV4.Jarai - {ơi lu boh plơi pla gah tơring ]ar Gialai, ]ơđai muai rơwang rơweh, ber anet lu bia\ ma\, bôh nik ]ơđai gah yu\ 5 thun. Lu am^ amai sang anọ\ tơnăp tap, [u hơmâo mông wan yua nga\ hơmua pla pơdai, [u gleng nao ôh ana\ ba\ pô. Lu phung ]ơđai muai [ơi plơi pla ala [ôn [o\ng huă [u tum djo\p gơnam tam jơman, kiăng bro# prong đ^ hiam, tui anun yơh, ba truh tơlơi rơwang rơweh, ber anet. Ơi R]om Win, [ơi plơi Mrong Ngo\, să Ia Ka, tơring glông }ư\ Pah, tơring ]ar Gialai brơi thâo: “ {ơi lu boh plơi pla ala [ôn gah tơring ]ar Gialai, mơnuih [ôn sang djuai ania Jarai ră anai, bia\ ma\ kiăng lăi, hasa tơlơi gleng nao hloh  kơ phung ]ơđai muai, do\ hơmâo sang ano\ ama\ng plơi pla [ia\ đu] gleng nao ana\ ba\ [o\ng huă gơnam jơman. Ama\ng plơi pla hơmâo  mơng 40-50% sang ano\ kah ha\ng anun, gơ`u lui raih h^ ana\ ba\ ngui ngor ]a ]ot, [u gleng nao ôh ana\ ba\ ama\ng tơlơi hd^p mda, kiăng ana\ ba\ hiam drơi jăn le\ do\ [ia\ đơi”.

Rơngiao kơ tơlơi rin rơpa, tơkeng ana\ ba\ lu đơi, tơlơi [u thâo hluh kơ am^ ama [ơi plơi pla kual ataih braih kơbưi, kual plơi pla mơnuih [ôn sang djuai ania [ia\, aka thâo hluh ôh, do\ lu tơlơi pơgun bia\ ma\.  Mơng anun yơh, ba truh ana\ ba\ rơwang rơweh, ber anet [ơi hdôm kual ]ư\ siang. Nai ia jrao Lưu Thị Tâm, khua ]ih pioh hră pơar, djru ba ]ơđai [o\ng huă jơman tơring glông }ư\ Pah, tơring ]ar Gialai brơi thâo:“ Wot dah kual lon gah tơring glông }ư\ Pah le\ kual plơi pla mơnuih [ôn sang djuai ania [ia\ hd^p mơda lu truh 53%, tui anun yơh tơlơi thâo hluh gơnam [o\ng huă jơman do\ [ia\ đơi, kơnong thâo ngă hmua pla pơdai, kiăng djo\p [o\ng huă.  Neh met wa hd^p mda tui ha\ng tơlơi phiăn juăt sô hđăp, gah bruă rak rem ]em rông ana\ ba\ le\ aka hiam klă ôh. Tal 2, anih do\ ano\ pit [u hiam hơdjă, gr^ gra`, tui anun yơh phung ]ơđai juăt hơmâo klan môt ama\ng kian do\ lu bia\ ma\. Bôh nik ngă hmua pla pơdai, pla đang kyâo boh troh, ama\ng đang sang, aka thâo mơna] mă ôh gơnam hơmâo hđăp, [ơi plơi pla, pioh yua ama\ng mông [o\ng huă hrim hrơi”.

Wot dah jơlan hdră pơgăn pơhlôm phung ]ơđai rơwang rơweh [ơi tơring ]ar Gialai, hơmâo ngă ba glăi boh than tu\ yua bia\ ma\ [ơi plơi pla anai. Samơ\ tơlơi rơwang rơweh hasa tơlơi do\ pơgun bia\ ma\, kho\m gleng nao ha\ng ako\ pơdong glăi. Tui ha\ng tơlơi ju\ yap phrâo hloh, mơng sang ia jrao gah gơnam jơman lon ia. Gialai le\ sa boh tơring ]ar hmâo phung ]ơđai rơwang rơweh lu hloh ama\ng tar [ar dêh ]ar ta. Bôh nik ]ơđai gah yu\ 5 thun, rơwang rơweh, hơdjul anet aneo thun 2014 [ơi tơring ]ar anai giăm 25%, mrô ]ơđai rơwang rơweh ber anet le\ 35,4%. Ama\ng anun, yap hro\m ama\ng tar [ar dêh ]ar ta, ]ơđai gah yu\ 5 thun, rơwang rơweh, hơdjul tar [ar dêh ]ar ta le\ 14,5%, ber anet, rơwang rơweh giăm 25%. Kia\ng ngă tui tơlơi gơ`a\m lon ia gah bruă brơi gơnam [o\ng huă jơman ]ơđai [ơi tơring ]ar Gialai, kiăng bia\ ma\ khul khoa mua gah bruă kđi ]ar gum hro\m. Ơi ia jrao Lê Thị Thanh Hương, kơ iăng khoa sang ia jrao wai la\ng, rak rem ]em rông brơi ]ơđai bro# prong laih anun tơkeng ana\ ba\ tơring ]ar Gialai lăi tui anai:“ Tui ha\ng jơlan hdră lon ia gah hdră brơi gơnam [o\ng huă jơman brơi ]ơđai muai, ăt lăi dơlăm ba rai jơlan hdră gơ`a\m pơhro\ h^  tơlơi rơwang rơweh ]ơđai gah yu\ 5 thun. Anai le\ tơlơi gơgrong ba hro\m mơng abih ba\ng mơnuih mơnam, laih anun hrim pô mơnuih [ôn sang, [u djơ\ hơja\n kơ sang ia jrao đu] ôh. Tui anun yơh, kiăng pơsir lui h^ ]ơđai rơwang rơweh gah yu\ 5 thun, abih ba\ng sang bruă kơnuk kơna, khul gru\p kho\m gum hro\m yơh”.

Giam anai, kiăng brơi tơlơi thâo hluh kơ [ing ngă am^ ngă ama kơ tơlơi răk rem ]em rông ana\ ba\ [o\ng huă gơnam jơman brơi ana\ ba\, [ơi lu boh plơi pla gah tơring ]ar Gialai, ako\ pơjing tơlơi pơhra\m, tơlơi pơ plông thâo hluh tơlơi rak rem ]em rông ana\ ba\ gơnam [o\ng huă jơman. Hdôm tơlơi hrăm, tơlơi pơplông, ngă hro\m ha\ng hdôm sang bruă, hơmâo ba glăi boh than tu\ yua hur har, iâu pơhư] lu am^ ama [ơi hdôm plơi pla ala [ôn rai ngui, pơ plông hro\m hb^t. Yă Đinh Thị Thọ, [ơi plơi Tuêk, să Đak Tơ Ve, tơring glông }ư\ Pah, tơring ]ar Gialai, rai pơ plông tơlơi răk rem ]em rông ana\ mơng tơring glông brơi thâo tui anai: “ Laih rai hrăm ha\ng pơ plông anai, kâo ]ang rơmang  hrăm tui mơng lu boh sang hră, ha\ng hrim ]ô mơnuih, kia\ng glăi pơtô brơi mơnuih [on sang ama\ng plơi pla pô, nga\ hiư\m pă am^ ama phung ]ơđai răk rem ]em rông ana\ ba\ klă hloh. Kiăng rông ana\ ba\ thâo, săng, hrăm hră  rơgơi hrim ]ô ana\ amon leng hiam drơi jăn, pioh hrăm hră klă hloh”.

Tui anun yơh, ta dưi [uh, tơlơi rơwang rơweh [ơi phung ]ơđai ama\ng tơring ]ar Gialai lăi hja\n, kual }ư\ siăng lăi hro\m hơb^t, hơmâo lu tơlơi ba rai. Khă anun hai,  tơlơi ba rai yôm hloh le\, jing am^ ama pô yơh răk rem ]em rông ana\ bă gơnam [o\ng huă tum djo\p, jơman.

            Pơ-ai buai khen yua kơ[ah gơnam [ong huă đ^ pran le\, bơbe] djơ\ kơ tơlơi bro# prong rơmong kjăp kơ drơi jăn ]ơđai muai, ngă pơtrun tơlơi rơgơi kơhnâo kơ ]ơđai muai, tơlơi hrăm hră pơar. Laih dong, ba truh tơlơi duăm ruă pơ-iă drơi [udah juăt hơmâo tơlơi ruă kaih hlao, tăp kraih tui dong. Boh nik `u, [ing ]ơđai muai gah yu\ kơ 5 thun jing thun blan pơđ^ kyar ta` hăng yom pơphăn biă mă kơ ]ơđai, lu anom amăng drơi jăn `u pơđ^ pơbuă tui hlôm bôm, biă mă `u arăt areo drah kơtăk mơng dlô ako\ hăng arăt bơtơpư\ drơi jăn.

            Tơ tă anai, [ing gơyut amra  thâo hluh rơđah dong kơ  tơlơi [ong huă pơbuă tui ano\ đ^ pran ia jơman kơ ]ơđai muai [ong mơ`um, pô mă tơlơi pơhing phrâo kơ tơlơi suaih pral hăng hơdip mơda hơmâo ră ruai tom ơi ia jrao yă Đào Thị Bình, pô apăn bruă mơng tơlơi suaih pral  [ă ană, pô ]ih pioh Hơdră [ong huă jơman pơđ^ pran jua tơring ]ar Gialai.

            -Tơ`a : {ơi anăp kơ tơlơi [ơi tơring ]ar Gialai hơmâo lu ]ơđai muai pơ-ai buai kơ[ah mơnong [ong đ^ pran jai hrơi lu, ih hơmâo tơlơi pơtô brơi pơpă mơn ơ ơi ia jrao, kiăng pơtă pơtăn brơi mơnuih [on sang huă [ong djop, jơman đ^ pran kơ ]ơđai gah yu\ 5 thun?

            -Ơi ia jrao Đào Thị Bình:  Kâo pơmin hăng mrô mơnuih pơ-ai buai ]ơđai khen [ơi Gialai lu le\, blung hlâo [ing am^ ama rông ană do\ anet hăng [ing gum hrom bruă pơtô lăi kơ bruă [ong huă jơman đ^ pran kơ ]ơđai gah yu\ 5 thun, khom thâo hơdră ]em rông, [ă [em kơ ]ơđai gah yu\ 5 thun hiư\m pă. Laih anun [ing ta ăt thâo laih mơn, ]ơđai gah yu\ kơ 5 thun pơpha jing lu khul anet. Bơhmutu mơng phrâo tơkeng truh kơ 24 blan, thun blan anai yơh `u pơđ^ kyar hlôm bôm kơ ]ơđai muai anet. Thun blan anai [ong huă hăng mem am^ `u lu. Mem am^ rah hăng [ong gơnam [ong pơbuă tui. Dong mơng 24 blan jing 2,3 thun laih gơnam [ong huă khom pơblih nao rai.  Yua kơ anun, hrơi anai lăi pơthâo hăng [ing am^ ama hơmâo ană nge thâo hluh ngă hiư\m pơkra pơjing gơnam [ong huă kơ ană bă djơ\ hơdră pioh kơ ]ơđai muai gah yu\ 5 thun. }ơđai phrâo tơkeng truh kơ 6 blan, kơnong mem am^ `u yơh phun, aka kiăng [ong mơnong [ong huă pơko\n ôh. Mơng 6-12 blan, ia tơsâo am^ yơh djru ha mơkrah ano\ đ^ pran kơ ]ơđai muai anet, ha bơnah dong ]ơđai khom [ong thim mơnong [ong gah rơngiao kiăng pơđ^ kyar hlôm bôm, pơbuă tui gơnam [ong huă hrim hrơi.

            Bơ dong mơng 1-2 thun, ia tơsâo am^ kơnong djop 1/3 đu] ano\ pơđ^ kyar kơ ]ơđai, do\ glăi 2/3 le\ gơnam [ong huă pơbuă tui. Gơnam [ong huă pơbuă tui hrim hrơi, khom pơblih. Rim wot pơkra gơnam [ong huă khom ming pơkra bơkơnar 4 mơta gơnam [ong huă. Khul gơnam [ong huă hơmâo tơpung, juăt hơmâo amăng braih laih anun amăng rơtă rơbai. Tơdah [u hơmâo braih ta pơblih hăng kơtor, hơbơi pơtơi. Bơ mơnong hơmâo lu đạm kah hăng a`ăm mơnong, mơnong akan, boh mơnu\, ia tơsâo rơmô, hlô mơnong hăng ia tơsâo mơng rơtă rơbai tu\ mơn. Khul klâo le\ ia rơmă ngă plin, juăt hơmâo amăng mơnong hlô hăng amăng rơtă rơbai. Rơmă amăng hlô mơnong kah hăng rơmă un, rơmă mơnu\. Ia rơmă mơng rơtă rơbai kah hăng amăng rơnga, rơngu, hơbơi  ngu. Khul pă le\ lu vitamin hăng ia mơsin, amăng a`ăm pơtam hăng boh troh tơsă. Bơhmutu amăng a`ăm puăn, a`ăm tu\, a`ăm [ăr hăng boh troh hrup boh kơ[âo, boh pơ-o#, boh pơneh. Sit pơkra pơjing gơnam [ong ]em ]ơđai anet khom pơkra djop mơta mơnong anai. Kah hăng sa mong bu, khom hơmâo tơpung, mă mơng braih kuă lik hăng a`ăm mơnong, hơdang, boh mơnu\. Mă tom a`ăm pơtam tơ]oh lik dưm abih amăng go\ laih anun riă, pơjing gơnam  ]em kơ ]ơđai [ong.

          -Tơ`a: Ơ hnun hă ơi ia jrao, gơnam [ong huă ]em pơbuă tui kơ ]ơđai tui hluai kơ thun blan hiư\m pă `u mơdjơ\ ?

            -Ơi ia jrao  Đào Thị Bình : Tơdơi kơ 6 blan, ta pơhrăm kơ ]ơđai [ong 2 wo\t sa hrơi mơng blung a, jing hrơi blan hrăm [ong huă, blung a tuah mă 2-3 [uông đu] ]em. Samơ\ tơdơi kơ 2-3 hrơi anai ta  khom pơđ^ tui hơnong pơ]em kơ ]ơđai [ong huă. Hrim wot brơi [ong mơkrah mong tơpung riă bu hăng djop mơta mơnong jơman. Hơnong tuah braih anun hơmâo 250 ml ia pioh riă, tơdơi kơ anun pơđ^ tui dong [ơ [rư\ ha hrơi 2 wot ]em hrom hăng brơi ană mem na nao. Dong mơng 6-8 blan brơi [ong ha hrơi dua wot hrom hăng mem am^ `u na nao. Dong mơng 9-11 blan, brơi [ong 3 wo\t sa hrơi, dua wot huă phun, sa wot huă [ong pơbuă tui, kah hăng brơi [ong boh troh. Bơ mơng 12-24 blan brơi [ong huă 3 wot sa hrơi, ăt do\  brơi mem am^ đu]. Sit ]ơđai truh 2-3 thun, lom anun brơi ]ơđai [ong huă djop hrup mơnuih prong yơh, samơ\ tơnă brơi kơ ]ơđai huă [ong asơi rơ-un mơte# [iă, a`ăm riă brơi ih kiăng ]ơđai huă [ong amu` hloh. Amăng kplah rơwang ]ơđai muai 2-3 thun pơdlông huăi mem am^ dong tah. Yua kơ anun, khom brơi  ]ơđai [ong huă lu hloh truh 3-4 wot sa hrơi, kiăng kơ ]ơđai ta` prong hăng pơđ^ kyar djơ\ hơnong.

          -Ơ, bơni kơ ih ho\ ơi iâ jrao kơ mông bơ ră ruai anai !

          Rơluch Xuân-Nay Jek : Pô ]ih hăng pôr