VOV4.Jarai -  Amăng tơlơi hơdip rơnuk anai, tơlơi ruă hơtai đôm rơmuă jing sa tơlơi ruă ƀuh lu, đa lĕ hmâo lu mơnuih ƀu mă yua tơpai ƀiêr ƀudah drơi jăn rơwang hai ăt hmâo tơlơi ruă anai mơn. Tơlơi ruă hơtai đôm rơmuă tơdah ƀu thâo tañ hăng pơjrao hmao tlôn amra kơtang đĭ hơdôm tơlơi ruă ƀơi hơtai hăng sa dua anô̆ pơplih mơng ñu huĭ rơhyư̆t, amăng anun hmâo năng ai 20% mrô mơnuih hơtai đôm rơmuă amra ba truh găng hơtai. Khă hnun hai, lu mơnuih juăt ƀu đing nao hơdôm gru nam brơi ƀuh mơng tơlơi ruă anun ƀu pơjrao ƀudah pơplih jơlan gah hơdip.

Bruă mă mơng hơtai amăng drơi jăn: Hơtai lĕ čơđeh asar amăng lăm kiăn pruai prong hloh hăng ăt lĕ anih pơplih gơnam ƀong prong hloh amăng drơi jăn. Hơtai dưi pơhmu kah hăng sa “sang măi put jrao” klă mơng drơi jăn hăng pran mă bruă kơjăp, mă bruă ƀu pơdơi. Hơtai hmâo lu bruă mă kah hăng: luk nao rai, djă pioh, pơplih nao rai, pơtlaih ia măt, pơjing hăng djă pioh drah kiăng djă pioh tơlơi hơdip mơng drơi jăn.

Hơtai khom mă bruă hăng rơnoh prong, yua anun khă hơtai hmâo dưi pơjing glăi klă samơ̆ hơtai ăt kiăng hmâo tơlơi pơgang hăng hơkrŭ glăi na nao mơn. Tơlơi anai ƀu djơ̆ kơnong kơ hơtai ngă tui klă bruă mơng pô ôh mơ̆ ñu dô̆ djru pơgăn sa dua mơta tơlơi ruă huĭ rơhyư̆t: hơtai đôm rơmuă, bơbrah hơtai, tơdu hơtai, găng hơtai, bơbrŭ hơtai...

Hơtai lĕ anih yôm phăn djă pioh hăng pơplih gơnam blik. Hơtai đôm rơmuă lĕ bôh pia amăng bruă ia jrao yua pioh lăi pơdah tơlơi rơmuă dô̆ đôm glăi lu rơgao hơnong amăng hơdôm čơđeh asar hơtai, ƀudah dô̆ iâu hơtai đôm rơmuă lom mrô rơmuă hmâo rơbêh kơ 5% amăng hơtai.

Bôh than ba truh juăt ngă ruă hơtai đôm rơmuă lĕ yua tơpai, juăt yua kơ ngă pơplih ba hyu gơnam amăng drơi jăn hăng sa dua bôh than ba truh juăt bưp pơkon kah hăng: Rơmong muă, plên rơgao hơnong; Rơmuă amăng drah lu; Pơđoh tơbiă ia sik; Anô̆ ba glăi mơng sa dua mơta djuai jrao ƀudah mă yua sa dua ia jrao rơgao hơnong pơkă...

Bơ̆ anô̆ brơi ƀuh blung a, anô̆ brơi ƀuh mơng tơlơi ruă hơtai đôm rơmuă ƀu rơđah ôh, juăt ñu pơdah rơđah gah rơngiao ôh, juăt ñu anah kian hăng bơngot amăng drơi jăn. Abih bang kah hăng, mơnuih ruă kơnong kơ thâo lom nao pel ĕp tơlơi suaih pral ƀudah pel ĕp sa tơlơi pơkon thâo ñu. Tơdah pel ĕp lăng, ơi ia jrao amra ĕp ƀuh hơtai pô ruă prong ƀiă.

Lom truh rơmuă amăng hơtai lu rơgao hơnong thơ amra ba truh tơlơi bơbrah hơtai đôm rơmuă hăng hơdôm anô̆ pơdah gah rơngiao phun kah hăng: ƀu mơhao ƀong huă, rơwang ƀơ ƀiă, ruă hlung, rơgah gañ lu hăng kơñĭ klĭ kliăng, hơtai prong đĭ. Tơdah ƀu pơjrao tañ tơlơi ruă hơtai dôm rơmuă amra ba truh găng hơtai.

Kiăng pơjrao tơlơi ruă hơtai đôm rơmuă thơ ƀu dưi pơsir hăt hot ôh yua kơ bôh nik ñu ƀu hmâo djuai jrao ƀudah hơdôm jơlan gah hơpă dưi ngă pơđut mơtăm ôh tơlơi ruă hơtai đôm rơmuă. Khă hnun hai, tơlơi ruă amra pơplih ƀơ ƀrư̆ tơdah mơnuih ruă pơplih tơlơi among rim hrơi, ngă tui jơlan gah phrâo pơkĕ hrom pơjrao hơdôm tơlơi ruă nao hrom.

Tơlơi pha ra yôm phăn amăng pơjrao hơtai đôm rơmuă lĕ pơsit rơnoh ruă, ngă tui klă hơdôm tơlơi pơkă mơng ơi ia jrao kiăng plai ƀiă ngă tơlơi ruă kơtang tui, pơgăn hlôm hlâo hơdôm anô̆ pơplih mơng ñu amra hmâo. Hăng sa tơlơi kiăng hloh lĕ pơhrăm drơi jăn na nao rim hrơi.

Kiăng pơgang pơglôm hlâo tơlơi ruă hơtai đôm rơmuă, neh wa khom đing nao hơdôm tơlơi ƀơi yŭ anai:

-Tlâ̆o vaccine pơgang tơlơi ruă bơbrah hơtai B.

-Wai lăng mrô cholesterol hăng drah, pel ĕp tơlơi suaih pral rim blan.

-Tơdah gơyut glăk rơmong muă ngă tui yơh hơdră ngă plai ƀiă rơmong hmâo akô̆ tlôn.

-Hơdôm mơnuih ruă pơđoh tơbiă sik ƀudah rơmuă amăng drah lu, khom ngă tui hơdôm tơlơi pơtô ba mơñum jrao djơ̆ tui tơlơi pơkă mơng ơi ia jrao.

-Pơhrăm drơi jăn găp ƀrô rim hrơi năng ai ñu 30 mơnit klă kơ djop mơnuih.

Gah gơnam bơbuă pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă hơtai đôm rơmuă lĕ, khom ngă tui bruă ƀong huă, đih pit, pơdơi pơdă, mă bruă... djơ̆ rơnoh hăng ƀong huă klă hăng hơdôm tơlơi pơkă mơnong bơbuă kah hăng: Djă pioh hơđong mông ƀong huă rim hrơi djop gơnam ngă bơbuă hăng lu añăm hla rok, hơbơi pơtơi, bôh troh hăng tơpung, hơdư̆ ƀiă  ƀong rơmuă hlô mơnong, hrŏ trun ƀong hơdôm añăm mơnong mriah kah hăng mơnong rơmô, mơnong un mơ̆ pơ ala nao hơdôm djuai mơnong kô̆ hmâo protein ƀiă blik kah hăng akan, añăm mơnong mơnŭ...

Anăm ƀong ôh gơnam hmâo lu cholesterol kah hăng kian pruăi hlô kơnong, klĭ hlô, mơnŭ bip; Tâ̆o hloh hơdư̆ gơnam ƀong pơkra lui hlâo sui hrơi, tơnap lik, hơdôm mơta gơnam pơƀâo pơhăng hang kah hăng pơhăng, tiu, rơya. Tâ̆o hloh anăm ƀong ôh djuai bôh troh hmâo lu anô̆ bơbuă, tơnăp lik kah hăng bôh sầu riêng, bôh mit.

Bôh nik bưng lĕ lu mơnuih hmâo hơtai đôm rơmuă juăt ƀu hmâo nam rơka hơtai na nao ôh. Yua kơ hơtai dưi hơkrŭ glăi anun tơdah mơnuih ruă ngă tui djơ̆ tơlơi pơjrao, djă pioh djơ̆ bôh thâo, hrom hăng anun pơjrao hơdôm tơlơi ruă pơdah nao hrom kah hăng ruă pơđoh ia sik, rơmuă lu amăng drah, rơmong muă, mơnuih hmâo tơlơi ruă amra hmâo tơhnal ngă kơđai glăi lom hơtai đôm rơmuă.

Tơdah gơyut lĕ mơnuih juăt mơñum tơpai, pơdơi ƀudah hơdư̆ ƀiă kiăng hơtai hmâo hrơi mông hơkrŭ glăi. Pô ruă amra pơplih tơlơi hơtai đôm rơmuă hluai tui bruă pơplih tơlơi among ƀong huă ƀudah pơdơi dă đih pit djơ̆ rơ-oa rim hrơi hăng ngă tui klă djop tơlơi pơkă mơng ơi ia jrao./.

Siu H’ Prăk: Pô pơblang