VOV4.Jarai - Dong mơng đưm hlâo adih, [ơi kual lo\n }ư\ Siăng hmâo laih hăng djă pioh glăi sa djuai ]ing pha ra, anun le\ djuai ]ing atông juăt iâu le\ ]ing bôh pơtâo, djop djuai ania kual }ư\ Siăng iâu le\  ]ing bôh pơtâo.

Jua ]ing hmư\ mơ-ak tơtar hyu djop kual ]ư\ siăng, djơ\ ano# hmư\ `u kah hăng ]roh ia rô. Jua ]ing bôh pơtâo kah hăng pơ ala kơ tơlơi akhan, tơlơi juh alum, djơ\ ano# `u mơ-ak, djơ\ ano# `u rơngôt amăng tơlơi hơd^p mơda mơng m[s plơi pla.

Thun 1949, hơdôm mơnuih pơkra jơlan [uh [ơi Ndut Liêng Krah, tơring ]ar Daklak, kual }ư\ Siăng sa ring ]ing 11 bôh pơtâo hmâo gru nam trah mơng tơngan ană mơnuih, anet prong pha ra.

Georges Condomimas, sa ]ô mơnuih Prang hyu hơduah e\p gơnam đưm mă bruă [ơi Anom Viễn Đông Bắc Cổ hmâo ba tơbiă hơdôm bôh pơtâo anai glăi pơ\ Paris kơsem min pơsit `u [u djơ\ kah hăng gông bro# hơpă pơkra mơng bôh pơtâo mơ\ [ing kơsem min thâo.

Ră anai ring ]ing bôh pơtâo anai dưi pơdă [ơi Sang djă pioh gru grua ană mơnuih Paris, dêh ]ar Prang.

Mơng anun truh kơ ră anai, [ing kơsem min, djă pioh kơ ]ing bôh pơtâo hmâo e\p [uh năng `u 200 bôh pơtâo raih daih [ơi hơdôm bôh tơring ]ar kual Dơnung }ư\ Siăng, rim ring ]ing anai hmâo mơng 3 truh kơ 15 bôh pơtâo.

Samơ\ hmư\ hing le\ hơdôm ring ]ing bôh pơtâo Khánh Sơn, bôh pơtâo Bắc Ái, ]ing bôh pơtâo Tuy An, ]ing bôh pơtâo Bình Đa (iâu tui anăn [ơi anih e\p [uh `u).

Hluai tui kơ djuai ]ing bôh pơtâo e\p [uh [ơi anih djă pioh gru grua đưm Bình Đa, [ing kơsem min bôh thâo brơi thâo hơdôm bôh pơtâo pioh pơkra ]ing anai hmâo năng ai `u 3.000 thun laih.

{ing kơsem min tơdơi kơ klơi e\p hăng hơduah lăng [ơi kơ]ong ]ư\ Dốc Gạo, gah plơi Tô Hạp, să Trung Hạp, Khánh Sơn hmâo e\p [uh lu gru pơđom pioh pơdah mơnuih đưm hmâo pơkra rai laih ]ing bôh pơtâo [ơi anai hăng djuai ania Raglai jing [ing mơnuih pô `u sit nik mơng hơdôm ring ]ing bôh pơtâo.

Yă Phạm Thanh Bình mơnuih mă bruă [ơi Sang djă pioh gru grua đưm tơring ]ar Khánh Hoà, brơi thâo:

“{ing kơsem min hmâo hơduah e\p gru grua đưm brơi thâo [ơi anai jing sa anih anom pơkra ]ing bôh pơtâo prong hloh mơng mơnuih đưm, yua kơ ara\ng [u djơ\ kơnong kơ e\p [uh hơdôm bôh pơtâo anun do# hơnong hơđăp ôh mơ\, samơ\ hơdôm tơla#o pơtâo, hơdôm oan bôh pơtâo lom ană mơnuih trah ăt do# glăi mơn ano# [eh [oh jum dar. {ing kơsem min lăi le\, anai jing phun akha tơbiă rai hơdôm ]ing bôh pơtâo”.

Gơnang kơ ta` tâo, rơgơi gah er mơ`i hăng hơduah e\p pơ]eh rai, djop djuai ania kual }ư\ Siăng hmâo ngă rai laih hơdôm ring ]ing bôh pơtâo đưm hơđăp pơdah tơlơi mut nao hrom, ngă ană mơnuih đăo biă hăng dlai klô lo\n bôh pơtâo.

Hơdôm bôh pơtâo yua pioh pơkra ]ing le\ iâu tơki bôh pơtâo, dưi hmâo ara\ng trah pơ`en biă. Hơdôm bôh pơtâo anet prong, dlông ber, rơpih kơpal pha ra kiăng hmâo hơdôm bôh pơtâo mơ`i mơ-ak lom atông.

}ing bôh pơtâo đưm dưi hmâo neh wa yua pioh prung ]im brim, hlô dlai, pơgang đang hmua hăng tơdơi anai pioh yua atông hmư\ amăng plơi pla.

Mơnuih đưm pơmin er mơ`i mơng bôh pơtâo kah hăng sa gơnam pioh tô nao rai kơplah wah mơnuih djai hăng mơnuih do# hơd^p, kơplah wah ană mơnuih hăng lo\n adai yang rơbang, kơplah wah ră anai hăng rơgao.

Hăng bôh yôm anun, ]ing bôh pơtâo jing gơnam dưi hmâo ara\ng atông măng hrơi jơnum ngui kah hăng: Ngă yang huă asơi hle, mơ-ak djơ\ bơyan, jơnum ngui trôm kơbao, mơ`um tơpai ]eh… }ing bôh pơtâo kah hăng tơhnal lăi nao pran jua ană mơnuih kual }ư\ Siăng.

Rim jua mơ`i mơng `u ngă ru\ đ^, mơnuih hmư\ mưn [uh mơnuih kual }ư\ Siăng glăk mơ-^t pran jua pô mut amăng bôh pơtâo, jua ]ing bôh pơtâo kah hăng jua mơ`i tơtar mơng rơnuk đưm.

Hơdôm thun je# hăng anai [ing kơsem min hmâo hơduah e\p djă pioh bôh pơtâo do# e\p [uh dong lu bôh pơtâo pha ra.

Rơđah biă `u kah hăng ring ]ing bôh pơtâo [ơi kual tuai ]uă lăng Yang Bay, tơring ]ar Khánh Hoà . Ơi Phạm Quốc Tuấn mơnuih mă bruă wai lăng kual tuai ]ua\ ngui anai, brơi thâo:

“{ơi kual anai hlâo adih đ^ kyar hluai tui bôh thâo djuai ania, amăng anun hmâo 90 ]ô mơnuih djuai ania Raglai le\ gru grua bôh thâo mơng djuai ania Raglai jing [uh rơđah hloh.

Amăng mrô gông bro# mơng djuai ania Raglai le\ ring ]ing bôh pơtâo pơke\ mơng rơnuk ơi yă đưm hăng jing sa amăng hơdôm gông bro# ]ing hơgor pha ra hloh [ơi Việt Nam. Biă `u ring ]ing bôh pơtâo [ơi anai ba glăi jua mơ`i pha ra hling hlang kơ tuai ]uă lăng”.

Tơlơi lăp mơ-ak le\ ring ]ing anai pơ[u\t hmâo lu bôh pơtâo anun hăng hơdôm ano# dlông `u pha ra atông hơdôm tơlơi adôh mơng đưm truh kơ rơnuk anai, dưi atông wot tôm er adôh jar kơmar dong.

Rim hrơi ring ]ing bôh pơtâo anai pơdah jua mơ`i ngă tuai hơdôm bôh dêh ]ar [uh hling hlang biă. Yă Natalia, sa ]ô mơnuih mơng dêh ]ar Nga rai ]ua\ lăng [ơi Yang Bay, pơdah pran jua:

“Kâo hor biă ring ]ing bôh pơtâo anai mơng [ing gih. Kâo hyu djop anih samơ\ anai le\ tal blung a dưi hmư\ djuai gông bro# anai.

Lom ara\ng atông ngui tui er adôh Nga [ing gơmơi, kâo [uh Việt Nam hăng dêh ]ar Nga [u do# glông guai dong tah. Er mơ`i mơng ]ing bôh pơtâo ngă [ing ta rit giăm nao rai hloh”.

Rơgao hơdôm rơbâo thun, khă hmâo pơplih hơdai nao mă yua gông bro# ia kông kah hăng kông hăng ]ing, samơ\ mơnuih [ơi kual }ư\ Siăng lăi ăt djă pioh mơn hơdôm ring ]ing bôh pơtâo đưm.

Phiăn juăt atông ]ing bôh pơtâo đưm dưi djă pioh rơgao lu rơnuk kah hăng to# tui phiăn juăt bôh thâo djuai ania.

Ră anai ]ing bôh pơtâo }ư\ Siăng dưi hmâo UNESCO dăp mut amăng hră ]ih anăn hơdôm gông bro# pha ra amăng bôh thâo đưm ]ing hơgor }ư\ Siăng bôh thâo pioh glăi mơng ană mơnuih.

Siu H’ Prăk: Pô ]ih pơblang hăng pôr