VOV4.Jarai-Tơlơi ruă mơta anăn Glocom, mơnuih ƀôn sang juăt lăi ruă amruih ia mơta hơmâo lu biă mă, ñu ƀă hăng ruă jai hrơi kơtang tui ƀơ ƀrư̆, ba truh tơlơi ruă mơmŏt mơta, tơlơi ruă anai hơmâo lu dong tal dua ƀơi rŏng tơnah tơdơi kơ ruă mơta bơnga tă răm alăk mơta. Samơ̆, lu mơnuih ăt kơƀah tơlơi thâo kơ tơlơi ruă anai anun ƀu kơđiăng ôh, ƀu nao ĕp lăng hăng pơjrao hmao kru, tơl ngă ruă mơta kơtang hăng mơmŏt mơta laih ƀu thâo pơjrao ôh.

Tơlơi ruă Glocom lĕ khul tơlơi ruă ngă rơka arăt mơta. Tui hluai anŏ ruă ñu mưn phara soh samơ̆ lu ñu juăt ƀuh, tơlơi ruă anai ƀu ruă kơtang mơtam ôh, blung hlâo ñu ngă amril mơta hăng lăng ƀu ƀuh lu ôh kah hăng: mơmŏt tui ƀơ ƀrư̆, truh kơ mơmŏt hlao mơtam, ñu ngă ruă akŏ, mưn kơtrâ̆o amăng akŏ hlao lơ̆m ta mă bruă kơtang...Yua kơ anun, mơnuih ruă juăt ƀu pơđing nao đơi ôh pioh pơjrao ruă mơta. Tơl ruă kơtang, mơmŏt mơta kah ƀudah lăng ƀu thâo ƀuh ôh hnun kah nao ĕp lăng hăng pơjrao.

Tui hăng tơlơi jŭ yap mơ̆ng Anom bruă Khul ia jrao rŏng lŏn tơnah WHO, Glocom lĕ pô ñu ngă rai bum mơta dong tal dua ƀơi rŏng lŏn tơnah tơdơi kơ ruă mơta bơnga tă, răm alăk mơta. Ƀơi hơdôm dêh čar pơdrong asah, hơmâo năng ai 50% mrô mơnuih ruă mơta Glocom ƀu thâo ôh ta hơmâo tơlơi ruă anun hăng ƀu hơmâo nao pơkă lăng ôh. Lơ̆m anun, ƀơi hơdôm dêh čar hlăk pơđĭ kyar, mrô anai đĭ truh 90%.

Ƀơi sang ia jrao pơjrao ruă mơta tơring čar Dak Lak, amăng mrô mơnuih ƀă tơlơi ruă mơta hơmâo mơ̆ng 5-7% mơnuih ruă mơta Glocom. Lu kơ mơnuih ruă nao pơkă lăng hăng pơjrao lĕ kơtang laih, mơta mơmŏt baih.

Ơi Phan Thành Trung dŏ ƀơi plơi prong Ƀuôn Ma Thuôt, tơring čar Dak Lak lĕ sa amăng hơdôm ƀing tui anun. Ñu hlăk 50 thun đôč, mơta ñu lăng ƀu ƀuh rơđah đơi dơ̆ng tah samơ̆ ñu aka ƀu hơmâo nao ĕp lăng pơkă tơlơi ruă mơta kah hăng tơđar ôh. Tơl hơmâo tơlơi ruă mơta kơtang, mơta ñu lăng amril ƀu rơđah ôh, lăng anŏ bơngač ƀuh lu ia iom, hnun kah ơi Trung mơ̆ng nao pơkă lăng pơjrao ruă mơta.

Pơ anai, ƀing ơi ia jrao lăi ñu ruă mơta Glocom, kơtang baih khom brač pơjrao kah dưi. Tơdơi kơ pơjrao ƀơi sang ia jrao ruă mơta, mah ƀu ruă dơ̆ng tah akŏ hlao, samơ̆ lăng kiăng rơđah rơđong kah hăng blung a lĕ ƀu rơđah ôh. Ơi Phan Thành Trung lăi:

“Hlâo adih kâo pơjrao laih ruă mơta bơnga tă, samơ̆ 6 thun hăng anai ƀuh hơmâo ruă mơta Glocom dơ̆ng. Juăt lăng hyu mơta ta ƀuh ƀu rơđah ôh, anun blơi ia jrao pioh glăi tơdjôh mă đôč samơ̆ ƀu hlao ôh, tơdơi kơ anun nao pơ sang ia jrao pơkă lăng”.

Sa čô pơkŏn dơ̆ng yă Đặng Thị Thư dŏ pơ să Dak Nuê, tơring glông Lak, tơring čar Dak Lak yua ngă tui ƀu djơ̆ hơdră pơjrao ruă mơta Glocom, anun tơlơi ruă ñu jai kơtang, mơta gah ieo hlong bum hlao. Yă Thư brơi thâo, sui mơ̆ng anai 2 thun, ñu nao pơkă lăng tơlơi ruă mơta hăng ƀuh ñu ruă Glocom. Tal blung, mơta ñu pơjrao grăng tui mơ̆n samơ̆ tơdơi kơ anun, yua kơ sang anŏ ƀun rin đơi, sang anŏ ataih mơ̆ng sang ia jrao anun ñu blơi ia jrao pơjrao mă pơ sang.

Tơl mơta gah ieo tơl bum, lăng ƀu thâo ƀuh dơ̆ng tah, ñu mơ̆ng nao pơ sang ia jrao pơjrao ruă mơta lơ̆m anun rơgao hrơi laih. Ơi ia jrao pơjrao ruă mơta lăi, mơta yă Thư mah brač hai, ăt ƀu grăng ôh. Yă Đặng Thị Thư brơi thâo:

"Kâo ƀu thâo ôh mơta kâo hơmâo asar khăng ia rơnah, kơnong ƀuh ruă mơta, hao ƀlĕ pơtah, kâo pơmin djơ̆ angin, blơi ia jrao glăi tơdjôh. Ƀuh ƀơi anŏ blơi ia jrao mơtah, ia jrao mriah ba glăi tơdjôh ăt ƀu hlao lơi. Tơl kơtang laih, tơgŭ mơ̆ng pit rơbuh đih mơtam, yua hwing akŏ, hao ƀlĕ pơtah, ruă mơ̆ng pŭk mơta trun pơ kang, ruă kơtang biă mă anun sang anŏ ba nao pơ sang ia jrao pơjrao ruă mơta, ơi ia jrao lăi ruă Glocom, khom brač ječ ameč mơtam".

Tui hăng ơi ia jrao pơjrao ruă mơta, tơlơi ruă Glocom hơmâo tơlơi ruă ƀu thâo phun tơdŭ rơđah rơđong ôh samơ̆ tơlơi ruă ngă čơtăng arăt mơta ƀudah ngă kơđông hĭ drah rô amăng arăt pioh pơgang arăt ngă bơngač mơta. Hơmâo đơ đa ruă mơta Glocom yua mơ̆ng mă yua ia jrao ruă mơta lu đơi, ia jrao hơmâo corticoid, sa djuai ia jrao pơjrao anŏ bơbrah djơ̆ kơ lu mơta tơlơi ruă phara.

Samơ̆ mă yua corticoid khom hơmâo tơlơi pơčrâo ba mơ̆ng ơi ia jrao kah djơ̆ tơlơi ruă, djơ̆ hnong tŭ yua, kiăng huăi ngă bơbeč djơ̆ tơlơi ruă pơkŏn. Amăng anih sĭ mơdrô ia jrao, ia jrao pơjrao ruă mơta yua kơtăl, yua thu mơta, ruă mơta hơmâo eh ia mơta lêng kơ hơmâo ia corticoid...tơdah mơnuih ruă mơta hyu ĕp blơi mă hơjăn, tơdjôh ruă mơta sui hrơi, ñu ăt amra ba truh tơlơi ruă Glocom.

Ơi ia jrao Nguyễn Thị Minh Hải, gah anom pơjrao ruă mơta Glocom, arăng ruă sơ̆l pơgang alăk mơta, sang ia jrao pơjrao ruă mơta tơring čar Dak Lak brơi thâo:

"Glocom djop pô amra hơmâo đôč, juăt ñu ƀing tha ƀiă laih rơbêh 40 thun, pô ruă juăt hơmâo mơ̆ng sang anŏ drah kơtăk djuai ƀă glăi, mơnuih ruă drah nur, ƀing ruă mơ-añă tơbiă ia sik, mơnuih duăm ruă dŏ pơjrao ƀudah hlăk mă yua ia jrao hơmâo ia corticoid, biă mă ñu ƀơi ƀing đah kơmơi juăt pơmĭn lu, bơngơ̆t bơngañ amăng tơlơi hơdip bruă mă”.

Ăt tui hăng ơi ia jrao Hải mơ̆n, anai lĕ tơlơi ruă mơta hŭi rơhyưt biă mă. Tơdah ƀu dưi pơjrao tañ, hơdôm ară arăt bơngač mơta ruă hĭ, rơka kơtang amuñ biă ba truh kơ bum mơta ƀu thâo pơjrao ôh. Khă tui anun tơdah tơlơi ruă anai ƀuh tañ, pơjrao hmao kru dưi mơ̆n pơgăn hĭ tơlơi ruă ngă rơka arăt bơngač mơta hăng anŏ rơđah mơta lăng, plai ƀiă ngă bơbeč truh tơlơi ruă hret arăt drah rô amăng arăt mơta.

Yua kơ anun, mơnuih ruă mơta Glocom ƀudah đing đăo ruă mơta Glocom lĕ khom nao pơkă lăng, pơjrao djơ̆ tui tơlơi pơtô mơ̆ng ơi ia jrao pơjrao ruă mơta. Kiăng pơgăn kơ tơlơi ruă mơta huăi ba truh ruă Glocom, ta khom nao pơkă lăng pơjrao ruă mơta re se rim sa tal klâo blan, năm blan ha wơ̆t mah ƀu hơmâo tơlơi ruă hai. Ƀing mơnuih tha ƀiă laih, rơgao thun hlăk ai pơdlông khom nao pơkă lăng tơlơi ruă, tơdah ƀuh lĕ tañ pơjrao hăng plai ƀiă ruă ngă čơtăng arăt mơta.

Yua kơ anun, tơlơi ruă Glocom ƀudah đăo đing ruă lĕ khom nao pơkă lăng hăng pơjrao hmao kru djơ̆ tơlơi pơjrao ruă mơta. Arăng hơmâo hơdră pơtô kơ tơlơi dŏ dong ƀong huă, mă bruă djơ̆ hơdră kiăng pơgang tơlơi suaih pral.  Anăm mă yua đơi ôh anŏ ngă pơhưč kơtang pran jua kah hăng djup hot, mơñum tơpai, ia jrao ngă kơtang, kơphê lu đơi, hơdôm mơta mơnong ƀong ngă pơhăng, anăm krong mơta sui truh krah mlam lu ôh, khom hơmâo hơdră pơgang mơta brơi pơdơi pơdă, anăm lui mơta ngă bruă tơl rơgah, glêh glăr kơtang.

Abih bang ƀing ta hlơi hlơi lêng kơ bưp soh yơh tơlơi ruă mơta kah hăng ruă kơtrâ̆o mơta, rơgah mơta, bơbrui mơta. Khă hnun hơdôm nam ruă anai ăt jing nam tơlơi ruă Glocom mơn. Tơdah ƀu khăm hăng pơjrao tañ, arăt mơta răm tui ƀơ ƀrư̆ laih anun amuñ ngă bôm mơta hlao. Kiăng thâo hloh dong kơ tơlơi ruă anai, hơdôm tơlơi kiăng pơđing hmư̆ hăng tơlơi kiăng kơđiăng amăng mông pơjrao, grup hyu mă tơlơi pơhing phrâo hơmâo tơlơi ră ruai hăng ơi ia jrao Nguyễn Thị Minh Hải - Anih pơjrao tơlơi ruă Glocom, Viêm màng bồ đào (bơbrah klĭ lôm jum dar alăk mơta), Sang ia jrao Mơta Dăk Lăk. Rơkâo ƀing gơyut čơkă hmư̆!

- Ơ ơi ia jrao! Hơdôm nam ruă hơget kiăng tañ thâo hơmâo tơlơi ruă Glocom?

- Ơi ia jrao Hải: Tơlơi ruă Glocom hơmâo lu mơta, laih anun hơmâo yua lu tơlơi phara yua hnun nam ruă ñu phara mơn. Juăt ñu lơ̆m phrâo ruă, pô ruă Glocom ƀu krăn đơi ôh, yua hnun min huăi ruă kơtang hơget ôh. Nam ruă juăt ƀuh hloh lĕ mưn rơgah mơta, tơtăng arăt mơta, mưn kơtrâ̆o ƀơi mơta. Pô ruă juăt đih pơdơi mă ƀiă lĕ plai ƀiă mơn rơgah mơta, giong anun huăi dong tah, jing pô ruă ƀu pơmin huăi hơget ôh, ƀudah djơ̆ anŏ ñu lăng bơbrui, kah hăng hơmâo kơ-uă, lăng nao pơ apui kơđen ƀuh duit glông mơtah mriah. Nam ruă anai hơmâo nao hơmâo rai, pô ruă min huăi hơget ôh, jing pơgao lui tơlơi ruă anai. Tơguan truh mơta bơbrui biă mă kah mơng nao khă, tui anun jing plŭi yơh.

- Hơmâo lu mơnuih hlong nao blơi mă ia jrao tơdjoh mơta. Bruă anai ngă hŭi rơhyưt hiư̆m pă ơ ơi ia jrao?

- Ơi ia jrao Hải: Rim hrơi pô ruă juăt mưn krok krok amăng mơta, kơtal, djơ̆ anŏ ñu mơta mriah mriah yua hnun juăt nao blơi ia jrao tơdjoh mă pô mơ̆ ƀu hơmâo hră blơi jrao mơng ơi ia jrao laih anun abih bang djuai jrao mơ̆ arăng blơi lêng hơmâo corticoid soh, anai lĕ ia jrao pơgang kman ngă bơbrah kơtang. Yua hnun lơ̆m ta tơdjoh ia jrao anai lĕ mưn djơhôl amăng mơta, huăi mưn krok krok, abih mriah hlao mơtăm yơh, sit tui anun yơh gơñu pơmin ia jrao anun dưi yua amăng sui hrơi, abih lĕ nao blơi get ia jrao pơkŏn dong pioh lui tơdah kiăng yua. Bruă yua ia jrao anai sui amra ba truh tơlơi ruă Glocom mơ̆ pô ruă ƀu thâo ôh, pơmin ñu tha anun yơh bơbrui mơta, laih anun tơguan truh mơta bơbrui kơtang kah mơng nao bưp ơi ia jrao, lơ̆m anun ruă kơtang laih, bruă pơjrao jing tơnap hloh, mơta ƀu dưi pơjrao rơđah glăi tui hơđăp dong tah.

- Pô hlơi juăt hơmâo tơlơi ruă Glocom hăng tơlơi ruă anai hơmâo djon mơn?

- Ơi ia jrao Hải: Mơnuih ruă Glocom amuñ hơmâo ƀơi djŏp mơnuih, ƀudah juăt bưp hloh lĕ ƀơi mơnuih rơgao 40 thun, pô ruă hơmâo mơnuih amăng sang anŏ hơmâo tơlơi ruă Glocom, pô ruă hơmâo tơlơi ruă tơtăng arăt drah, ruă mơañă tơbiă ia sik, pô ruă glăk pơjrao ƀudah glăk yua ia jrao hơmâo corticoid. Tơlơi ruă anai hơmâo djon mơn. Yua hnun, amăng sang anŏ hlơi thơ ruă Glocom lĕ khŏm kiăng nao khăm na nao đah mơng hơmâo pơjrao tañ.

- Hơdră pơjrao tơlơi ruă anai hiư̆m pă laih anun klă hiư̆m pă hă ơi ia jrao?

- Ơi ia jrao Hải: Hăng tơlơi ruă Glocom, ră anai hơmâo 3 hơdră pơjrao phun anun lĕ pơjrao nội khoa lĕ mơñum ia jra, pơnah laser hăng breh. Hăng rim čô mơnuih ruă, rim tơlơi ruă, ruă  phrâo hă sui lĕ hơmâo tơlơi pơjrao phara mơn. Pô ruă kiăng hơdor, ruă Glocom bu djơ̆ pơjrao suaih mơtăm ôh, anai lĕ pơjrao kiăng mơta hơđong hăng plai ƀiă kiăng pô ruă dưi hơdip mơ-ak ƀiă. Pô ruă khŏm nao khăm na nao tui tơlơi pơtă mơng ơi ia jrao, ƀu djơ̆ nao breh lĕ suaih hlao ôh, yua ia jrao ngă tơdu alăk mơta lĕ pơdơi hlao ƀu kiăng pơjrao glăi dong ôh, tơlơi anai ƀu djơ̆ ôh, tơdah ngă tui anun amra ngă tơlơi ruă anai kơtang hloh, amra ngă mot mơta hlao.

- Ơ, bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ!

Nay Jek -Siu H'Mai: Pơblang