VOV4.Jarai - Ayuh hyiăng pơplih le\ tơlơi ngă gal brơi klin ruă lar hyu, amăng anun hơmâo tơlơi ruă tơkai, tơngan hăng mơbah. Biă mă `u, anai le\ bơyan [ing c\ơđai glăk mut sang hră, bưp lu mơnuih lơ\m nao sang hră amra ngă tơlơi ruă tơkai, tơngan hăng mơbah amu` lar hyu hăng gluh đ^ tơdah [ing am^ ama [u kơđiăng amăng bruă pơgang brơi [ing ană bă.

 

Kiăo tui anai le\ tơlơi c\ih mơng pô mă tơlơi pơhing phrâo c\răn hơdră [ơi anom pơjrao c\ơđai muai, Sang ia jrao prong kual C|ư\ Siăng kơ tơlơi ruă tơkai, tơngan hăng mơbah ră anai.

 

Tơlơi ruă tơkai, tơngan hăng mơbah le\ sa amăng hơdôm kơman juăt [uh [ơi [ing c\ơđai. Tơlơi ruă yua virus amăng hlung pruăi anăn `u Enterovirus ngă. Amăng anun tuýp Enterovirus 71 (EV 71) amra ngă sat ba truh tơlơi ruă anun le\ brah tơso\, brah glô.

 

Tơlơi ruă juăt [uh amăng bơyan puih – bơyan phang hăng dưi lar hyu ta` biă mă, yua anun [ing c\ơđai anet lơ\m nao sang hră amra bưp lu mơnuih amu` djơ\ tơlơi ruă biă mă. {ơi anom pơjrao c\ơđai muai, Sang ia jrao prong kual C|ư\ Siăng, Tơlơi ruă tơkai, tơngan hăng mơbah juăt [uh na nao amăng ha thun.

 

Mơng ako\ thun truh ră anai, anom bruă hơmâo pơjrao brơi giăm 200 c\ô c\ơđai djơ\ tơlơi ruă tơkai, tơngan hăng mơbah. Tơlơi ruă [ơ[rư\ lu tui mơng ako\ blan 9, mơng hrơi c\ơđai mut sang hră truh pơ ră anai.

 

Lăi nao hơdôm tơlơi juăt [uh mơng tơlơi ruă tơkai, tơngan hăng mơbah, tiến sĩ, ơi ia jrao Trần Thị Thuý Minh, Khua anom bruă pơjrao c\ơđai muai, Sang ia jrao prong kual C|ư\ Siăng brơi thâo:

 

Tơlơi ruă tơkai, tơngan hăng mơbah le\ tơlơi ruă yua mơng kman, blung hlâo [uh [ing c\ơđai duam rơnang, pơtuk [ơ[iă, tơdơi kơ anun bum ia hnah amăng mơbah, [ơi plă tơngan, plă tơkai, [ơi keng tơngan, tơ-u\t, đa hơmâo c\ơđai eh c\roh kian. Tơdah huăi kơtang tui, tơlơi ruă anai juăt amăng 7 hrơi amra pơjrao klaih.

 

Amon Trần Hoài Tâm (2 thun) do\ [ơi tơring glông C|ư\\ Kiun glăk pơjrao tơlơi ruă tơkai, tơngan hăng mơbah [ơi anom pơjrao c\ơđai muai – Sang ia jrao prong kual C|ư\\ Siăng.

 

Hlâo anun `u duam kơtang, drơi jăn kơtư\, mơ`um ia jrao yơh samơ\ [u klaih duam, lơm pit juăt mơdưh kơtư\ drơi jăn hăng hia mơ-ai. Amai Ngô Thị Trinh, am^ amon Trần Hoai Tâm ruai glăi:

 

Dua hrơi blung hlâo `u [u mơhao [ong gơnam, kâo hu\i `u [u gư\t [ong đôc\ yua anun kâo blơi jrao bơbuă drơi jăn, truh hrơi tơdơi lơm 4 mông mơguah `u duam kơtang samơ\ drơi jăn [u kơtư\ ôh, brơi mơ`um jrao kiăng plai [iã, truh mơguah brơi mơ`um jrao dong, truh 8 mông drơi jăn kơtư\ yua anun kâo ba nao sang ia jrao.

 

Blung hlâo ơi ia jrao pơkă lăng bluc\ amăng mơbah đôc\, truh hrơi tơdơi dong iơ ia jrao lăi ruă tơkai, tơngan hăng mơbah hăng kho\m ba nao sang ia jrao prong pơjrao.

 

Sa c\ô c\ơđai pơko\n dong anun le\ amon Vi Cao Lâm (3 thun) hơdip [ơi Buôn Ma Thuột ăt glăk do\ pơjrao tơlơi ruă tơkai, tơngan hăng mơbah. Yă Lương Thị An, yă kơ amon Lâm brơi thâo;

 

{ơi anih `u do\ hơdip ăt hơmâo mơn [ing c\ơđai ruă tơkai, tơngan hăng mơbah, amon Lâm juăt ngui tom [ing c\ơđai djơ\ tơlơi ruă anai yua anun `u ruă. Yă Lương Thị An lăi:

 

Tơc\ô kâo ba rai sang ia jrao 3 hrơi laih, lơm do\ pơ sang `u duam, [u suk pit ôh, duam kơtang truh pơ 39 ðộ C. Ăt brơi mơ`um jrao mơn samơ [u plai [iă duam ôh yua anun am^ ama `u ba nao sang ia jrao.

 

Tơlơi ruă tơkai tơngan hăng mơbah juăt [uh [ơi c\ơđai mơng 3 truh pơ 5 thun, đa [uh mơn [ơi [ing c\ơđai pơprong biă [udah [ơi [ing c\ơđai anet biă. Tơlơi ruă lar mơng pô anai nao pô adih lơ\m tek rơwek djơ\ ia hnah mơng mơbah, rơkông đok, adung, [udah eh mơnuih ruă.

 

Laih dong Tek rơwek djơ\ gơnam ngui, gơnam yua mơng mơnuih ruă [udah [ong huă hơdôm a`ăm tam hơmâo virus. Tơdah ruă rơnang, tơlơi ruă tơkai, tơngan hăng mơbah amu` pơjrao klaih hăng [u pơko\ng glăi kman amăng drơi jăn samơ\ tơdah ruă kơtang amra ba truh tơlơi djai mơtăm yơh.

 

Ră anai, tơlơi ruă tơkai, tơngan hăng mơbah aka [u hơmâo vaccine pơgang tơlơi ruă kah hăng ia jrao pơjrao klaih hlao. Samơ\ virus amu` pơdjai hăng hơdôm ia jrao pơdjai kman;

 

Yua anun klă hloh tơdah kiăng pơhlôm drơi jăn brơi [ing c\ơđai le\ kiăng pơgang tơlơi ruă tui 3 mơta agaih hơdjă anun le\: ‘’[ong huă hơdjă, anih hơdip agaih, ngui ngor rơnăk’’.

 

{ing am^ ama hăng [ing neh c\em rông ba [ing c\ơđai kiăng rao tơngan [ing gơ`u pô hăng brơi [ing c\ơđai na nao hăng ia kơ[ô tơlo\, biă mă `u le\ lơ\m tơnă hơbai gơnam [ong huă, c\em brơi [ing c\ơđai hăng tơdơi kơ nao juă glai kho\m rao hăng ia kơ[ô tơlo\ [udah ia kuar hăng ia cloramin B.

 

Lơ\m [uh [ing c\ơđai him lăng djơ\ tơlơi ruă kho\m ba nao khăm pơ sang ia jrao hăng ngă tui djơ\ hăng tơlơi pơtă mơng ơi ia jrao. 

 

Kiăng thâo hluh hloh kơ tơlơi ruă kơc\ung tơkai, tơngan, amăng bah ăt kah hăng hơdră pơgang tu\ yua, ơi ia jrao Trần Thị Thuý Minh, Khoa pơjrao tơlơi ruă [ơi [ing c\ơđai, Sang ia jrao prong kual Dăp kơdư c\ư\ siăng hơmâo tơlơi pơtô brơi rơđah rơđông amăng mông bơ ră ruai anai.

 

- Ơ ơi ia jrao! hơmâo tơlơi ruă hơget [ơi [ing c\ơđai mơ\ nam ruă hrup hăng kơc\ung tơkai tơngan amăng bah laih anun ngă kơ ta tual djơ\ hăng tơlơi ruă pơko\n? Hơdră kiăng thâo krăn hơdôm tơlơi ruă anai hiư\m pă?

 

-Ơi ia jrao Minh: Ruă kơc\ung tơkai tơngan amăng bah juăt `u duam uh hăng pơđeh [ơi plă tơngan, tơngan hăng amăng bah. Đa le\ hơmâo nam ruă kar kăi mơn amu` tual djơ\ biă kah hăng: duam uh yua virus pơko\n ngă pơđeh mriah, pơđeh aka [u [uh rơđah ôh yua anun amu` tual hăng tơlơi ruă kơc\ung tơkai tơngan amăng bah. Khă hnun, nam pơđeh pơko\n [u pơđeh [ơi plă tơngan, plă tơkai ôh.

 

Rơngiao kơ anun dong, [ing ruă djơ\ kre\t blung a, pơđeh ia rơnah [u rơđah ôh kiăng mơng thâo krăn hăng tơlơi ruă kơc\ung tơkai tơngan amăng bah, samơ\ djơ\ kre\t `u juăt pơđeh abih drơi jăn hlao, pơđeh mơng ako\, truh tơkai tơngan laih anun tha c\ơđai lêng hơmâo soh tơlơi ruă anai. Tơlơi ruă tal 3 ngă ta tual hăng hăng tơlơi ruă kơc\ung tơkai tơngan amăng bah le\ nam rơka yua virus pơko\n ngă mơ\ [u djơ\ yua virus kơc\ung tơkai tơngan amăng blah ôh.

 

Khă hnun, nam ruă juăt [uh mơng tơlơi ruă kơc\ung tơkai tơngan amăng bah le\ pơđeh, kơbum ia rơnah [ơi plă tơngan, plă tơkai hăng [ơi amăng bah, amăng hơdôm hrơi tơdơi amra [uh rơđah hloh laih anun amu` mơn krăn hăng tơlơi ruă pơko\n.

 

Kiăng đăo lăng djơ\ hăng ta` thâo krăn, tơdơi kơ c\ơđai [uh nam ruă kơc\ung tơkai tơngan amăng bah [udah đing kơ tơlơi ruă anai kah hăng: duam uh, pơđeh [ơi plă tơngan, plă tơkai, [ơi pơkeng, [ơi tăng tlôn, [ơi tơ-ut le\ kho\m ba nao pơ sang ia jrao giăm hloh c\i sem lăng, krăn tơlơi ruă hăng pơjrao ta`.

 

- Ơ ơi ia jrao, tơlơi ruă kơc\ung tơkai tơngan amăng bah tơdah [u pơjrao ta` amra ba truh tơlơi ruă hu\i rơhyưt hiư\m pă?

 

-Ơi ia jrao Minh: Kơc\ung tơkai tơngan amăng bah hui đôc\ mơng hơmâo tơlơi ruă kơtang hloh, lơ\m ba truh tơlơi ruă pơko\n le\ ruă kơtang yơh, amra ngă djai bru\ mơtăm. Ră anai, tơlơi ruă anai hơmâo 4 tal ruă:

Tal le\: juăt pơđeh, kơbum ia rơnah [ơi plă tơngan, tơkai, pơ-iă drơi, juăt `u sui 7 hrơi.

Tal 2: hơmâo mơn tal 2A le\ mơnuih ruă pơđeh kơbum ia rơnah [ơi plă tơngan, tơkai, duam kơtang, [le\ pơtah lu, juăt do\ kơtuă, hơtai boh pơpư\ kơtang yu\ kơ 130 wơ\t lơm sa mơnit. Tal 2B le\ c\ơđai ruă truh amăng arăt dlô, kah hăng: do\ kơtuă lu hloh, arăt hơtai boh pơpư\ hmar, pit gui [udah hơmâo tơlơi ruă amăng ako\ dlô pơko\n dong le\ kho\m ba nao pơ sang ia jrao jec\ mơtăm. Bruă pơjrao jec\ le\ yôm biă mă yua dah tơlơi ruă kơc\ung tơkai tơngan amăng bah ruă kơtang tui ta` biă. Tơdah [ing ta [u pơjrao ta` amra ruă amăng hơtai boh, ruă arăt drah, djai ngôt laih anun djai hlao.

Tal 3 le\ mơnuih ruă kơtang. Pô ruă ruă kơsô|, arăt hơati boh pơpư\ hmar, ruă truh arăt dlô, kiăng ba pơjrao jec\ mơtăm.

Tal 4 le\ mơnuih ruă kơtang biă mă yơh, kho\m kiăng ba pơjrao jec\, mă glăi pran kah hăng: tơglưh hơtai boh, kơđol amăng suă pran.

Wơ\t hăng [ing ruă mơng rơnang truh ruă tal 2A le\ [ing kho\m kiăng krăo lăng [ơi sang ia jrao kiăng [uh tơlơi ruă kiăo tui laih anun pơjrao hmao tlôn. Yua dah lơ\m pô ruă ruă kơtang jing 2B mơ\ [u pơjrao ta` amra ruă hơdai nao tal 3, 4 laih anun ta` djai biă mă.

 

- Lơ\m wai lăng [ing c\ơđai ruă kơc\ung tơkai tơngan amăng bah pơ sang, am^ ama [ing c\ơđai kiăng kơđiăng tơlơi hơget le\?

 

- Ơi ia jrao Minh: Am^ ama [ing c\ơđai kiăng kơđiăng:

Tal sa: brơi c\ơđai [ong djo\p gơnam jơman, djơ\ hăng thun kiăng `u dưi pơgang glăi tơlơi ruă, [u ko\m gơnam hơget ôh.

Tal 2: lơ\m [uh c\ơđai ruă kơtang kah hăng: duam uh, pơ-iă kơtang [u rơ-ơ\, juăt do\ kơtuă [udah hia thâo [u iăt, [le\ pơtah lu, tơtư\ tơkai tơngan, rơbat [u kjăp. Tơdơi kơ hơmâo nam tui anun le\ kho\m nao hlao pơ sang ia jrao giăm anun kiăng ơi ia jrao sem lăng hăng pơjrao hmao tlôn.

Tal 3: tơdah c\ơđai hơmâo nam ruă tui anun le\ rơngiao kơ brơi [ong gơnam jơman ta kiăng uă, rao djel ia rơnah kơbum [ơi plă tơnagn, tơkai hăng amăng drơi jăn kiăng huăi pơđeh hyu pơ pơko\n dong.

Lu mơnuih ruă kơc\ung tơkai tơngan amăng bah lêng ruă amăng 5 truh 7 hrơi, đa ruă kơtang tui hăng ta phrâo lăi nao le\ kho\m ba nao pơ sang ia jrao giăm sang c\i pơjrao ta`, yua dah tơlơi ruă pơko\n yua mơng tơlơi ruă anai ngă juăt hơmâo amăng 48 mông blung a laih anun kho\m pơjrao jec\.

 

- Hai bơni kơ ih lu ơi ia jrao ho\!

Siu Đoan – Siu H’Mai: Pơblang hăng pôr