VOV4.Jarai-Tui hăng anom bruă ĕp lăng tơlơi duăm ruă, kơnong 4 blan akŏ thun 2021, đơ đam tơring čar Dak Lak hơmâo 465 čô čơđai ƀă tơlơi ruă kơčung plă tơkai, tơngan hăng čơƀek, lu biă mă ƀơi plơi prong Ƀuôn Ma Thuôt, plơi prong Ƀuôn Hô, tơring glông Čư̆ Mgar. Amăng anun, ƀuh lu čơđai ruă kraih, bơblih kơtang hơmâo laih sa čô djai. Ƀơi anăp kơ tơlơi anai, ƀing amĭ ama čơđai muai, mơnuih čem rông ba čơđai muai anet khom kơđiăng pơhlôm, pơgang tơlơi ruă anai kơ čơđai muai.

Tơlơi ruă kơčung plă tơkai tơngan hăng čơƀek lĕ yua kman virus. Anăn kman juăt ba truh tơlơi ruă kah hăng Coxsackievirus A 16 hăng Enterovirus 71, amăng anun Coxsackievirus A 16 ƀă lu hloh samơ̆ juăt  ruă djong, hlao mă hơjăn hăng ƀiă đôč ba truh tơlơi sat.

Bơ kman Entervirus 71 lĕ djuai kman ngă ruă kơtang, sat biă mă, ƀă hmar hăng lu mơ̆n, ba truh kraih hăng tơl djai čơđai anet hlơi ƀă kman anai ƀu hmao pơjrao djơ̆ hơdră. Mơ̆ng akŏ thun truh ră anai, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư hơmâo tŭ jum hăng pơjrao brơi 200 čô čơđai ruă kơčung plă tơkai tơngan hăng čơƀek laih anun hơdôm hrơi rơgao hơmâo na nao čơđai duăm kraih. Nai prin tha, ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh, Khua anom bruă pơjrao ƀing čơđai muai, sang ia jrao prong brơi thâo:

“Tơlơi ruă kơčung plă tơkai tơngan hăng čơƀek lĕ juăt bưp amăng ƀing čơđai gah yŭ kơ 5 thun, biă mă ñu lĕ čơđai 3 thun. Tơlơi ruă anai amuñ ƀă biă mă. Čơđai juăt ƀă kman lơ̆m tek djơ̆ ia mơdung, ia bah, ia khak mơ̆ng čơđai ƀă tơlơi ruă ƀudah ƀă tui jơlan eh mơ-añă, ƀă mơ̆ng gơnam djă ngui, bah kơƀang grê, atur sang čơđai rui, rơbat hyu apăn djơ̆, kăl bah amăng.

Tơlơi ruă kơčung plă tơkai tơngan hăng čơƀek hơmâo na nao rĭm  bơyan, samơ̆ hơdôm blan giăm anai, mrô čơđai muai ƀă lu hloh, laih anun kraih kơtang hloh ƀơi Dak Lak, amăng anun sang ia jrao hơmâo tŭ jum hăng pơjrao ƀing čơđai ruă kơtang laih soh”.

Lơ̆m  ƀă kman ruă kơčung plă tơkai tơngan hăng čơƀek, čơđai hơmâo tơlơi mưn ƀuh rơka rơnah kơčung ƀơi nam ruă, laih anun wơ̆t ruă rơkông đok, ƀlĕ ƀơi klĭ, hơmâo boh ia ƀơi plă tơngan, plă tơkai kah hăng čă ƀong plă tơkai ƀudah ƀơi boh klôn. Hăng ƀing djong ƀiă, tơlơi ruă ñu hlao mă hơjăn tơdơi hơdôm hrơi. Samơ̆, hơmâo đơ đa tơlơi ruă kơtang hloh, tơdah ƀu hmao pơjrao ôh lĕ, bơbeč đĭ pơ dlô akŏ hăng ngă kơ čơđai hơmâo tơlơi ruă bơbrah dlô yua kman ngă.

Ayong Nguyễn Văn Trang dŏ pơ tơring glông Krông Pač, tơring čar Dak Lak hlăk dŏ wai ană ñu ruă kơčung plă tơkai tơngan hăng čơƀek kraih ƀơi anom pơjrao čơđai muai lu tơlơi ruă. Tui hăng ayong Trang, lơ̆m ană ñu hơmâo tơlơi ruă pơiă drơi hơdôm hrơi ƀu lưh ôh, sang anŏ ba nao pơjrao pơ sang ia jrao arăng pơjrao pơ sang anŏ laih anun blơi ia jrao glăi mơñum pơ sang samơ̆ tơlơi ruă jai kraih kơtang tui anun yơh hlong nao pơ sang ia jrao prong. Ayong Nguyễn Văn Trang brơi thâo:

“Rơgao hăng anai hơdôm hrơi ană kâo duăm hlor pơiă drơi jăn, sang anŏ ba nao pơjrao pơ sang ia jrao arăng pơjrao pơ sang anŏ, ơi ia jrao lăi hơmâo tơlơi ruă kơčung amăng bah, kơčung plă tơkai plă tơngan laih anun brơi nao đih pơ sang ia jrao. Pơ sang ia jrao prong ƀing ơi ia jrao lăi ană kâo ruă kơčung plă tơkai tơngan hăng čơƀek kơtang laih.

Lăng kơ ană duăm hlor kơtang, bơrơbah ƀu huă ƀong ôh, kâo bơngơ̆t biă mă. Kâo thâo mơ̆n tơlơi ruă anai hŭi rơhyưt biă. Tơdah hơmâo tơlơi ruă ƀu hmao thâo ôh laih anun ƀu pơjrao hmao kru, hŭi biă truh tơlơi djai. Tui anun yơh, mô̆ anai lĕ ñu ƀlĕ mă ƀiă đôč, samơ̆ rai pơ sang ia jrao ñu kraih laih, tơdah rai kaih hă sit mơ̆n tơnap biă mă”.

Kah hăng ayong Trang mơ̆n, ayong Đỗ Trần Diệu, dŏ pơ plơi prong Ƀuôn Hô, tơring čar Dak Lak ăt hlăk dŏ wai ană ñu ruă kơčung plă tơkai tơngan hăng čơƀek kơtang laih. Ƀuh tơƀong ană ñu bơbrah đĭ či ča, ƀu thâo ƀong huă, ƀu thâo mơñum ia pap biă. Ayong Đỗ Trần Diệu ră ruai:

“Ană đah kơmơi kâo phrâo 2 thun. Yua tơƀong ruă, brah đĭ hơmâo anŏ kơčung rơnah ƀu thâo ƀong huă ôh, ƀu thâo mơñum ia hia na nao đôč. Rơngiao kơ mô̆ anai, kâo hơmâo ană tal dua phrâo 2 blan đôč. Yua thâo tơlơi ruă kơčung plă tơkai tơngan hăng čơƀek lĕ ƀă tañ biă mă laih anun hŭi rơhyưt mơ̆n, lơ̆m ƀuh mô̆ ƀă tơlơi ruă, sang anŏ brơi pruih ia jrao, rơnăk pưk sang anih dŏ hăng brơi dŏ pơčlah hĭ dua čô ană bă kiăng huăi ƀă tơlơi ruă”.

Ră anai, tơlơi ruă kơčung amăng bah, kơčung plă tơkai tơngan ƀă hyu kơtang biă mă, boh nik ñu hơdôm hrơi giăm anai, lơ̆m klin Covid 19 ăt hơđuh glăi mơ̆n, lu čơđai pơdơi sang hră, anun yơh amĭ ama čơđai khom mơ-it arăng lăng ba, pơ sang rông čơđai amăng sang anŏ. Anai yơh anih amuñ biă ƀă kman tơlơi ruă, yua kơ anun, ƀing amĭ ama hăng ƀing wai lăng čơđai anet khom rơnăk na nao anih dŏ, gơnam yua, anŏ čơđai djă ngui, pơhlôm hơdjă mơnong ƀong huă, klă ƀiă kih rơmet sang dŏ anŏ ƀong, anih dŏ lĕ pruih ia jrao, sut hăng bơnal añrŭ ia jrao Cloramin B.

Brơi čơđai ƀong mơnong ƀong huă laih hơtŭk tơsă, mơñum ia laih hơtŭk dŏ pơđao, pơgang hơdjă mơnong ƀong huă laih anun tơngan rơgoh na nao sit wai lăng cơđai. Tơdah čơđai pơtŭk, duăm hlor, khom brơi dŏ pơčlah mơtam, ƀu brơi dŏ jĕ čơđai pơkŏn ôh.

Sit čơđai hơmâo tơlơi ruă kơčung amăng bah, plă tơkai tơngan, khom ĕp lăng tong ten, kah hăng hŭi ñu kơhñăk, bơrơbah, tơnơ̆k đuăi hmar….khom ba nao pơ sang ia jrao mơtam, anih sang ia jrao giăm hloh kiăng pơjrao hmao kru, huăi ba truh tơlơi ruă hŭi rơhyưt hloh.

Nay Jek: Pơblang

Ƀơi anăp tơlơi ngă glêh tơnap mơng klin ngă kơčung tơkai tơngan hăng mơbah, biă ñu ƀing čơđai muai hmâo tơlơi ruă anai kraih lu tui ngă lu amĭ ama čơđai bơngot, grŭp mơnuih hyu mă tơlơi pơhing phrâo gah črăn hơdră anai hmâo bruă bơkơtuai nao rai hăng nai prin tha Trần Thị Thúy Minh, Khua Anom pơjrao tơlơi ruă čơđai muai gah Sang ia jrao prong Dăp Kơdư kiăng thâo rơđah hloh kơ tơlơi ruă anai ăt kah hăng hơdôm bruă pơgang pơgăn ñu.

-Lom hmâo tơlơi ruă kơčung tơkai tơngan hăng mơbah, pô ruă amra pơdah gah rơngiao hiưm hơpă ơ ơi ia jrao?

-Ơi ia jrao Minh: Anô̆ pơdah gah rơngiao mơng tơlơi ruă kơčung tơkai tơngan hăng mơbah hmâo lu rơnoh pha ra mơng rơnang truh kơtang hăng dưi pơpha jing 4 rơnoh phun. Blung a, tơkai mơbah dưi thâo lom čơđai pơ-iă drơi ƀơ ƀiă, bum ia ƀudah hmâo hơdôm nam ƀlĕ mriah amăng plă tơngan, tơkai, ƀơi mơbah, ƀơi kô̆ tơ-ŭt, ƀơi tŏng tlon. Hmâo ƀing čơđai đa bum ia rơnah ƀơi hơdôm anih pơkon amăng drơi jăn. Anai lĕ hơdôm anô̆ brơi ƀuh blung a mơng tơkai tơngan mơbah. Tơdah ƀing čơđai ƀuh bum ia, ƀu hmâo hơdôm tơlơi brơi ƀuh pơkon thơ čơđai hmâo tơlơi ruă kơčung ƀơi tơkai, tơngan hăng mơbah ƀơi rơnoh sa. Tơdah čơđai muai hmâo tơlơi pơdah gah rơngiao pơsit lĕ tơkai, tơngan hăng mơbah hmâo tom pơ-iă drơi lĕ tơkai tơngan mơbah ƀơi rơnoh 2a. Ƀing čơđai brơi ƀuh kơañăk drơi jăn lu, ƀu hlưh pơ-iă hăng jrao hơđong arăt glô, kron arăt glô, kron sa anih hơpă amăng drơi jăn, nao rai rơbat ƀu kơjăp hăng hmâo hơdôm gru nam gah arăt glô dŏng hơbit. Rơnoh 3 lĕ ƀing čơđai ruă kơčung tơkai tơngan hăng mơbah hmâo anô̆ pơplih ngă arăt drah tơtăng hloh bơhmu hăng amăng tơkai tơngan hăng mơbah, arăt drah tơtăng đĭ hăng hmâo hơdôm gru nam ngă bơdjơ̆ nao hơtai bôh, drah rô hyu. Rơnoh 4 lĕ hơdôm ƀing čơđai ruă kraih, kơanăk, brŏp drơi jăn, kơañăk, tơnok ƀu ƀuh, drah tơtăng ƀu ƀuh.

-Pơjrao tơlơi ruă kơčung tơkai tơngan hăng mơbah tơnap tap mơn ơ ơi ia jrao?

-Ơi ia jrao Minh: Tui hluai rơnoh ruă kơčung tơkai tơngan hăng mơbah amra hmâo tơlơi pơjrao tui anun mơn. Ding jum ia jrao dêh čar ta hmâo ba tơbiă hơdôm rơnoh pơkă djơ̆ krep amăng tơlơi pơjrao ruă kơčung tơkai, tơngan hăng mơbah amăng đơ đam dêh čar ta. Hăng hơdôm mơnuih hmâo tơlơi ruă anai rơnoh 2a amra krăp lăng tui ƀơi hơdôm bôh sang ia jrao tơring glông, să yua kơ ƀơi rơnoh anao akă hmâo tơlơi pơkă yua jrao sit hơpă ôh. Hăng mơnuih ruă ƀơi rơnoh 2b pơkă ƀơi glông tơring čar mă yua jrao Gamma globulin. Hăng ia jrao Gamma globulin lĕ đơ đam tơring Daklak kơnong kơ hmâo Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư lĕ hmâo jrao anai pioh pơjrao kơ čơđai muai ruă kơčung tơkai tơngan hăng mơbah. Tui hluai 4 rơnoh mơng tơlơi ruă mơ̆ hmâo hơdôm tơlơi pơjrao pha ra. Juăt ñu mơng 90 truh 95% mrô mơnuih kơčung tơkai tơngan hăng mơbah amra suaih amăng 7 hrơi. Sa dua čô mơnuih ƀơi rơnoh 2a lĕ amra yua jrao ngă hlưh pơ-iă, pơ ala nao ia, yua nao hơdôm jrao kiăng pơgang kơañăk drơi jăn. Biă ñu hăng mơnuih ruă kơčung ƀơi tơkai tơngan hăng mơbah lĕ khom krăp lăng tui. Bruă lăng tui lĕ yôm phăn biă. Hăng mơnuih ba nao sang ia jrao djuai 2b ƀu ƀuh pơdah glăi hăng hơdôm mơta ngă hơđong arăt glô amra pơjrao tui hơdră Gamma globulin. Truh tơkai tơngan mơbah rơnoh 3, rơngiao kơ mă yua Gamma globulin, dô̆ mă bruă dong jrao djru drah rô hyu klă, djru suă jua klă hăng hơdôm jơlan gah ngă dơlăm hloh. Biă ñu ƀơi rơnoh 4 amra hmâo amăng anun hơkrŭ drơi jăn kiăng suă jua hăng măi, pơpư tơnok hăng măi mok yôm pơkon.

Ră anai hră pơgang gah ia jrao hmâo mă yua hăng hơdôm mơta jrao kah hăng Gamma Globulin ƀudah hơdôm jrao kơtang hloh, hơdôm bruă pơjrao dơlăm hloh ăt tui anun mơn. Pơjrao Gamma globulin ƀơi sang ia jrao pơplih đĭ trun mơng 40 truh 60 klăk prăk hăng dưi hmâo prăk pơgang gah ia jrao pơsir brơi abih bang. Yua anun, ƀing amĭ ama čơđai anăm bơngot đơi ôh prăk yua pơjrao lom čơđai ruă kraih. Phun ñu ƀing ta khom đing nao čơđai hmâo tơlơi ruă kơčung tơkai tơngan hăng mơbah, thâo krăn hơdôm gru nam pơplih jing kraih pioh ba nao pơ̆ sang ia jrao pơjrao hmao tlôn, bĕ pơplih jing kraih hăng ba truh kơ djai.

-Ơ ơi ia jrao! Hăng ƀing čơđai ruă kơčung ƀơi tơkai tơngan hăng mơbah bơwih brơi ƀơi sang thơ kiăng đing nao hơdôm tơlơi hơget?

-Ơi ia jrao Minh: Tơlơi ruă kơčung tơkai tơngan hăng mơbah juăt lar tưp hyu tui jơlan ƀong huă, yua anun, lom bơwih brơi kơ čơđai ƀơi sang, amĭ ama čơđai khom đing nao rao tơngan agaih kơ cơđai muai mă yua hơdôm gơnam ngui ngor, biă ñu lĕ hơdôm kual ngui ngor hrom hăng ƀing čơđai pơkon kiăng bĕ lar tưp klin. Lom hmâo čơđai ruă kơčung tơkai tơngan hăng mơbah thơ bĕ giăm hăng čơđai ƀudah gơnam mơng čơđai ruă. Tơlơi ruă kơčung tơkai tơngan hăng mơbah amra lar tưp tui pô anai truh pô adih, yua anun, mơnuih prong wai lăng čơđai ruă kơčung tơkai tơngan hăng mơbah ƀudah čơđai ngui hơdôm gơnam ngui mơng čơđai hmâo tơlơi ruă amra lar tưp kơ čơđai suaih pral. Yua anun, mơnuih prong bơwih brơi kơ čơđai ruă kơčung tơkai tơngan hăng mơbah ăt kiăng đing nao mơn rao tơngan pioh bĕ lar tơưp hyu. Lu čơđai hmâo tơlơi ruă kơčung tơkai tơngan hăng mơbah amra suaih ruă tơdơi kơ 7 hrơi, lom čơđai hmâo tơlơi ruă khom kom ƀong gơnam hơpă, kiăng đing nao rơnak brơi hơdjă agaih kơ čơđai, pơjrao brơi kơ čơđai kah hăng lom pơ-iă drơi jăn mơñum jrao hlưh pơ-iă. Biă ñu krăp lăng tui gru nam pơplih ƀơi drơi jăn kraih đơi kiăng ba čơđai nao pơ̆ hơdôm bôh sang ia jrao hmao tlôn. Hơdôm gru nam pơplih jing kraih khom đing nao anun lĕ tơdah čơđai pơ-iă drơi na nao ƀu hlưh amăng 3, 4 mông lĕ pơtô brơi ba nao pơ̆ sang ia jrao; dua lĕ ƀlĕ pơtah na nao; tlâo lĕ čơđai hia ƀu hmâo plư ayet; 4 lĕ čơđai dô̆ kơtuă. Dô̆ kơtuă ƀơi čơđai ruă kơčung tơkai tơngan hăng mơbah lĕ gru nam pơplih rơnoh ruă. Rơngiao kơ anun dô̆ hmâo hơdôm tơlơi pơplih ƀu ƀuh rơđah mơ̆ ƀing ta ƀiă đing nao anun lĕ čơđai grek grok kah hăng bơbrah jơlan suă jua, lom anai čơđai amra pơplih jing kraih. Yua anun, lom ƀuh hơdôm gru nam anun tâ̆o hloh ba čơđai nao pơ̆ sang ia jrao kiăng dưi thâo krăm tañ hăng pơjrao hmao tlôn.

-Rơkâo bơni kơ ih ơi ia jrao!

Mai Lê; Quang Nhật : Pô čih – Siu H’ Prăk : Pô pơblang