VOV4.Jarai - Bâo nao tơlơi ruă hơtai bôh ara\ drah, arăng juăt lăi le\ tơlơi anai kơnong kơ [uh [ơi [ing tha rơma.

Khă hnun hai, tui hăng tơlơi pơsit mơng [ing ơi ia jrao chuyên khoa, mrô mơnuih hlăk ai hmâo tơlơi ruă tơtăng ara\ drah jai hrơi jai lu tui.

Bôh than ba truh biă `u le\ yua kơ tơlơi hơd^p mơda rơnuk anai hăng lu tơlơi juăt [u klă kah hăng [ong huă hmâo lu gơnam blik, mơ`um lu tơpai [iêr, djup hot, [iă rô hyu pơ pư\ drơi jăn.

Tơlơi ruă hơtai bôh ara\ drah bơdjơ\ nao hơtai bôh ara\ drah. Hơdôm tơlơi ruă gah hơtai bôh ara\ drah juăt [uh le\: tơlơi ruă hơtai bôh, tơtăng ara\ drah, ruă hơtai bôh mơng muai, bơbrah ara\ hơtai bôh, tuă ara\ drah [ơi hơtai bôh, tơdu hơtai bôh…

Tui hăng Khul wai lăng bruă ia jrao ro\ng lo\n tơnah (WHO), tơlơi ruă hơtai bôh ara\ drah hmâo mrô mơnuih djai lu hloh amăng hơdôm tơlơi ruă [u lar tưp hyu, lu hloh tơlơi ruă bơbru\ asar.

Hơnong `u rim hrơi Anom pơjrao hơtai bôh, Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư pel e\p hăng pơjrao brơi giăm truh kơ 50 ]ô mơnuih ruă, pơjrao pơ\ sang brơi 80 ]ô mơnuih, abih bang amăng hnưr thun rơbêh kơ 50 thun. Amăng mrô anun, hmâo năng ai `u 10% le\ mơnuih hlăk ai, mơng 30-35 thun.

Ơi ia jrao Vũ Văn Trường Thắng, Kơ-iăng Khua Anom pơjrao tơlơi ruă hơtai bôh ara\ drah, Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư brơi thâo:

“Ră anai tơlơi ruă gah ara\ drah hơtai bôh glăk hmâo lu [ơi [ing hlăk ai, biă `u [ơi hơdôm bôh dêh ]ar glăk pơđ^ kyar kah hăng [ơi dêh ]ar ta. Bôh than ba truh le\ yua kơ tơlơi hơd^p mơda, [ong huă, mơ`um tơpai [iêr, djup hot lu đơi. Amăng drơi jăn [ing ta hmâo hơtai bôh, hơtai, kơso#, bôh [leh.

Amăng anun, hơtai bôh jing yôm phăn hloh yua kơ `u ba hyu drah amăng drơi jăn ta. Yua nun, lom hơtai bôh hmâo tơlơi ruă `u amra bơdjơ\ nao truh hơdôm anih anom pơkon, dui ba tơlơi bôh [leh, kơso# [u dưi pơpư\”.

Khă tơlơi ruă hu^ rơhyư\t samơ\ bruă pơgang pơhlôm hlâo `u, biă `u mơnuih hlăk ai akă dưi đing nao ôh. Amai Phan Thị Hiên (36 thun) [ơi tơring glông Dak Mil, tơring ]ar Daknông le\ sa gru [uh rơđah hloh.

Amai Hiên nao đih pơ\ anom pơjrao tơlơi ruă hơtai bôh ara\ drah, Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư lom tơnap suă jua, tơkai tơngan kơ]un kơa`ăk.

Rơgao kơ pel e\p lăng ơi ia jrao brơi thâo `u tơdu hơtai bôh, hơtai hmâo rơmă, ara\ tuă, kơno\p hơtai `u tơhư.

Amai Hiên hmâo adih tôm hmâo tơlơi ruă tơtăng ara\ drah, juăt [uh hyơ hyor pran jua lom pơmin tơlơi [u mơ-ak samơ\ yua kơ pơmin drơi pô glăk do# hlăk ai anun [u đing nao kơ tơlơi suaih pral hăng ăt [u pơmin pô hmâo tơlơi ruă hơtai bôh ara\ drah anun lui h^.

Bôh tơhnal pioh glăi le\ `u khom ba nao pơ\ sang ia jrao pơjrao je] yua kơ [u hmâo ai hơtai, djai hwa\t. Amai Phan Thị Hiên lăi pơthâo:

“Mơnuih [u ai buai, rơbat hyu tơnap, ngă hơget leng kơ [u dưi ngă, lu wot kă [uk [u thâo mơn, [u thâo yơr đ^ tơngan.

Đ^ tơkai `an ăt rui mơn [u thâo do\ng đ^ ôh, găng abih ara\ areo, hơdôm hrơi tơdơi le\ hơtai bôh pơpư\ ta`, [u anăm suă pran anun kah mơng ba nao pơ\ sang ia jrao”.

Hmâo sa ]ô mơnuih pơkon dong le\ amai Nguyễn Thị Kim Thuý (29 thun) [ơi phường Thống Nhất, plơi prong Buôn Hồ, tơring ]ar Daklak.

Amai Thuý [uh pô hmâo tơlơi ruă hơtai bôh tơdơi kơ tơkeng ană phun hmâo 2 blan. Hlâo kơ anun, `u juăt ruă ako#, huyng ako#, tơnap suă pran, nao rai tơnap tap.

Blung a `u pơmin yua kơ tơkeng ană, kơ[ah drah, kơ[ah canxi anun [u pơmin kơ hơtai bôh.

Hơdôm hrơi je# hăng anai, lom [uh pô [rư\ hrơi [rư\ sua pran tơdu tui, rơbat hyu tơnap tap, hrom hăng juăt [u hmâo pit mơmot rông ană anun `u djai hwăt hăng hmâo sang ano# `u ba nao pơ\ sang ia jrao.

Rơgao kơ pel e\p, pơkă lăng hơtai bôh, ơi ia jrao brơi thâo `u tơdu hơtai bôh đo# 3, hơtai bôh tơnap hơkru\ glăi. Amai Nguyễn Thị Kim Thuý brơi thâo:

“Yua lom pikiăn juăt kơ[ah canxi, pơmin anun le\ [u hmâo hơget ôh anun kâo [u đing nao ôh. Kâo juăt nao sang ia jrao lu wot, mơ`um ia jrao na nao, tơlơi suaih pral [u pơhlôm, amra hrui pran hơbin [u thâo ôh”.

Tui hăng ơi ia jrao Vũ Văn Trường Thắng, Kơ-iăng Khua Anom pơjrao tơlơi ruă hơtai bôh ara\ drah, Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư, hơdôm tơlơi ngă tơlơi ruă hơtai bôh ara\ drah amra pơpha jing 2 mơta. Sa mơta [u dưi pơplih le\: thun, bơnai [udah rơkơi hăng yua am^ ama pioh glăi.

Mơta 2 le\ dưi pơplih mơm, anun le\: tơlơi hơd^p mơda rim hrơi [ong mơ`um. Mơnuih hlăk ai amra dưi wai lăng hăng mơta 2 anai, ngă plai [ia\ ruă hơtai bôh hăng bruă: hơdư\ mơ`um tơpai [iêr, [ong gơnam blik, gơnam [ong ta`; [u djup hot; pơhra\m drơi jăn na nao; be\ pioh drơi jăn bro# prong rơmong đơi…

Ruă hơtai boh ră anai [u djơ\ tơlơi ruă kơnong hơmâo [ơi [ing tha đôc\ ôh mơ\ [ing hlăk ai, c\ơđai muai ăt ruă mơn. Anai le\ tơlơi ruă ba truh lu tơlơi ruă hu\i rơhyưt, amu` djai, yua hnun, rim c\ô mơnuih [ing ta kiăng thâo hluh kơ tơlơi ruă hơtai boh hăng hơmâo hơdră pơgang hlâo tu\ yua.

Ruă hơtai boh juăt hơmâo nam ruă hơget?

Tơlơi ruă hơtai boh hơmâo lu nam ruă. Khă hnun lơ\m phrâo ruă, juăt `u [u rơđah ôh, djơ\ ano\ `u ruă mă [iă, jing pô ruă [u kơđiăng nao ôh. Tơlơi anai amra ngă tơlơi ruă kơtang tui, tơnap pơjrao hloh, rơngiă lu prăk hloh. Yua hnun, rim c\ô mơnuih kiăng pơđing nao, mưn mă amăng drơi jăn ta pô, kơđiăng nam ruă juăt [uh mơng tơlơi ruă hơtai boh tui anai:

- Ruă [ơi tơda: Tơlơi ruă anai [ơi ano\ `u ruă `et đôc\, samơ\ `u hu\i rơhyưt biă mă. Amu` ba truh tơlơi ruă tơtăng arăt drah hơtai boh.

- Mư` đuk đuk [ơi tơda: anun le\ yua hơtai boh pơpư\ [u hơđong, [ơi ta` [ơi rơnang.

- Bơbrui mơta, mrot mă mơta: Tơlơi ruă anai arăng juăt min tơlơi ruă kơ[ah drah yua kơ[ah sắt, biă `u le\ [ing đah kơmơi. Khă hnun, mro\t mă mơta juăt `u yua tơtăng arăt drah, ngă hơtai boh pơpư\ [u hơđong, ngă bơkơ`ak drơi jăn.

- Djai ngôt: Hơmâo lu tơlơi ba truh djai ngôt, samơ\ anun le\ tơlơi ruă bơdjơ\ nao ră hơtai boh mơn, hơmâo tơlơi ruă anai le\ yua hơtai boh pơpư\ tơdu, arăt hơtai boh a`ip glăi…Djai ngôt yua ruă hơtai boh amra ba tơlơi djai mơtah.

- Tơdu pran, rơbah drơi jăn, mơhao pit tơhrơi: {u hơmâo pran le\ ăt yua ruă hơtai boh mơn ngă.

- {u anăm suă pran: Tơlơi anai juăt [uh [ơi [ing ruă tơdu arăt hơtai boh hăng tơlơi ruă drah rông hơtai boh (mạch vành). Tơlơi ruă juăt [uh lơ\m [ing ta gir pơđ^ pran.

Yua hơget hơmâo tơlơi ruă [ơi hơtai boh?

Hơmâo dua mơta tơlơi ngă ruă hơtai boh.

Tal sa le\ kiăo tui ano\ yang pơjing yơh kah hăng: yua thun tha, juăt bưp [ơi mơnuih mơng 50 thun truh kơ lu hloh; kiăo tui djon hăng kiăo tui đah rơkơi [udah đah kơmơi. Ană tơc\\ô amăng sang amu` ruă hơtai boh tơdah amăng sang ano\ hơmâo am^, ama [udah ơi, yă hơmâo tơlơi ruă anai. {ing đah rơkơi juăt ruă hơtai boh lu hloh kơ [ing đah kơmơi.

Tal dua le\ yua tơlơi gah rơngiao kah hăng: [u triăng rơbat hyu, rơmong rơmă c\ă plên; [ong lu đơi mơnong [ong huă ngă rơmong, [ong gơnam arăng pơkra lui hơđăp; mơ`um lu tơpai [ier, djup hot, pơmin lu đơi arăng iâu stress…

Rơngiao kơ anun dong, [ing ruă mơa`ă tơbiă ia sik hăng tơtăng arăt drah amu` ruă hơtai boh hloh kơ pô pơko\n mơn.

Hơdră pơgang tơlơi ruă hơtai boh hiư\m pă?

Tui hăng [ing ơi ia jrao apăn bruă anai, tơlơi ruă hơtai boh dưi pơgang tơdah [ing ta khăm lăng tơlơi suaih prak rim tơđar pơkă, hơdip klă, [ong jơman, triăng rơbat hyu, [ư\ drơi jăn. Kơđiăng kơ bruă wai lăng tơlơi suaih pral laih anun nao pơ sang ia jrao hmao tlôn mơtăm tơdah mưn amăng drơi jăn hơmâo tơlơi ruă hơtai boh. Kiăo tui tơlơi hơdip hiam tui anai: {u djup hot, [ư\ bơkơjăp drơi jăn aset biă mă `u 30 mơnit lơ\m sa hrơi; [ong mơ`um gơnam klă ([ong lu a`ăm rau, [ong [iă đôc\ hra hăng tơpai [ier).

Siu H’Prăk - Siu H’Mai: Pơblang