VOV4.Jarai-Mơ-a`ă tơbiă ia sik le\ tơlơi ruă hơmâo lu biă mă [ơi hơdôm boh dêh ]ar glăk đ^ kyar, amăng anun hơmâo Việt Nam.

 

Anai le\ tơlơi ruă ba truh lu tơlơi ruă pơko\n dong, hu\i rơhyưt hloh le\ ruă boh [leh, rơbuh yua drah [u rô amăng dlô, amra ba truh tơlơi djai bru\. Khă hnun, sit nik `u, ăt do\ hơmâo lu mơnuih aka [u thâo rơđah kơ tơlơi ruă anai. Anai le\ phun akha ngă tơlơi hơdip [ing ta [u hiam.

 

Mơ-a`ă tơbiă ia sik le\ tơlơi ruă amăng lăm drơi, yua ia insulin mut amăng drơi jăn [u hơđong. Ia sik mut nao amăng drơi mơng gơnam ta [ong mơ`um laih anun pơplih jing glucose.

 

Glucose amra ngă tơbiă ia hơmâo pran rông drơi jăn, djru [ing ta mă bruă, đuăi hyu a`răng hloh.

 

Insulin le\ ia hơmâo mơng dlô tơlang, amra ngă hơđong glucose amăng drah. Lơ\m dlô tơlang aset, insulin aset tui mơn amra ngă ia sik amăng drah lu tui, truh kơ lu đơi amra tơbiă đuăi hro\m hăng ia mơ-a`ă, ngă ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik.

 

Tui hăng Khul pơlir hơbit pơgang ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik jar kmar, ră anai, [ơi rong lo\n tơnah, lơ\m 11 c\ô hơmâo 1 c\ô ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik, amăng anun giăm ha mơkrah mrô aka [u khăm hăng pơjrao, yua dah arăng aka [u thâo hluh kơ tơlơi ruă anai hăng tơlơi hơdip do\ kơ[ah.

 

Bruă [u thâo, [u pơkă lăng hlâo hăng [u pơjrao ta` amra ngă tơlơi ruă anai ruă kơtang hloh, bơbec\ sat kơ tơlơi suaih pral hăng tơlơi hơdip pô ruă.

 

Rơđah biă mă tui hăng ơi Đào Văn Toàn (52 thun) do\ [ơi să Ea Đar, tơring glông Ea Kar, Daklak.

 

Blan 5/2019, ơi Toàn nao pơjrao jec\ pơ sang ia jrao yua tu\ kơ rơbuh mă, găng abih drơi jăn.

 

Lơ\m anun kah `u mơng thâo `u ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik. Khă hnun, tơdơi kơ 6 blan glăi mơng sang ia jrao, ơi Toàn nao đih pơ sang ia jrao dong mơn yua ia sik amăng drah đ^ lu, ngă kơ `u [u hơmâo pran. Yă Đào Thị Hằng, bơnai ơi Toàn ră ruai:

 

‘’~u thâo tơlơi ruă mơng blan 5, ruă djong mơn, samơ\ yua [u thâo ko\m, yua hnun yơh phrâo anai nao khăm pơ Sang ia jrao tơring glông le\ ơi ia jrao le\ ia sik amăng drah `u lu. Lơ\m anun `u đoh rơwang, tơdu arăt drah, [u hơmâo pran jua.

 

Sang ia jrao tơring glông ngă hră ba nao pơ tơring ]ar dong. Kâo hmư\ laih arăng lăi kơ tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik samơ\ [u thâo pơgang hiư\m pă ôh’’.

 

Yă Hằng brơi thâo [ơi plơi pla `u, Anom ia jrao re yơh pơphun pơkă lăng tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik hăng tơtăng arăt drah, samơ\ aka rơkơi aka [u nao khăm djơ\ hlâo dơi ôh.

 

Sa c\ô pơko\n dong le\ ơi Nguyễn Xuân Diệu (70 thun) do\ [ơi să Ea Phê, tơring glông Krông Pac\, Daklak. Ơi Diệu thâo `u ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik rơgao mơng anai 2 thun laih.

 

~u phrâo nao đih pơ sang ia jrao yua ruă rơka kơbum ia rơnah [ơi plă tơkai yua ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik ngă.

 

{ing ơi ia jrao gah Nội tổng hợp, Sang ia jrao prong kual C|ư\ Siăng brơi thâo, khă `u thâo laih tơlơi ruă pô `u, samơ\ ơi Diệu ăt [u ko\m, [u hla tui ôh tơlơi pơtă mơng ơi ia jrao, yua anun, amăng sui thun ba truh tơlơi ruă bơbrah pơ-ur tơkai tơngan.

 

Tơlơi ruă anai ngă tơkai, tơngan bil h^, [u mưn ruă hơget ôh, yua anun pô ruă [u thâo ôh hơmâo nam rơka, truh thâo le\ tơlơi ruă kơtang yơh. Ơi Nguyễn Xuân Diệu ră ruai:

 

‘’Kâo thâo tơlơi ruă sui hăng anai rơbêh 2 thun laih. Nam ruă le\ kâo [u thâo ano\ lăi hiư\m pă ôh.

 

Lơ\m kâo glăk do\ sôt sang le\ ngă tơ\i kl^ tơkai, kơnong kơ dua hrơi đôc\ nam rơka `u bơbrah đ^ prong, bro\m ju\ abih mơng boh pơtih trun pơ plă tơkai.

 

Tơdơi kơ ruă kah mơng hmư\ hing amăng brô|, hmư\ sang ano\ lăi brơi kah mơng thâo tơlơi ruă anai tơnap pơjrao biă mă, laih anun kho\m pơjrao sui kah mơng suaih’’.

 

Sit nik `u, mơnuih ruă tui hăng ơi Toàn, ơi Diệu hơmâo lu biă mă, hăng mơnuih ruă tui anai, kơ[ah tơlơi thâo phô yơh jing tơhnal phun ngă sat kơ tơlơi suaih pral.

 

Kiăng pơgang tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik, sa tơlơi ruă yôm [ơi rong lo\n tơnah, Khul pơgang tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik jar kmar hăng Anom ia jrao rong lo\n tơnah mă brơi 14/11 rim thun jing Hrơi pioh kơ mơnuih ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik rong lo\n tơnah.

 

Amăng hrơi anai, hơdôm bruă pơkă lăng tơlơi ruă [ơi plơi pla, pôr pơhing, pơtô brơi kơ mơnuih [on sang thâo hluh kơ tơlơi ruă mơa`ă tơbiă ia sik hơmâo pơphun ngă lu hloh.

 

Abih bang mơnuih [on sang hơmâo arăng pơsur nao pơhmư\ mông jơnum wai pơgang tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik, tơtăng arăt drah amăng plơi pla, pơkă lăng tơlơi suaih pral 6 blan ha wơ\t [udah ha thun ha wơ\t, [ong huă klă, jơman, [ư\ drơi jăn, pơkjăp drơi jăn na nao kiăng pơgang tơlơi ruă anai.

 

Siu H’Mai: Pơblang hăng pôr

 

 

 Kah hăng gơmơi hơmâo lăi pơthâo laih, kơ[ah tơlơi thâo amăng bruă wai lăng pơgang tơlơi suaih pral yơh phun `u ngă kơ tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik bưp tơlơi hu\i rơhyưt.

 

Kiăng thâo lu kơ hơdră pơhlôm hăng pơgang tơlơi ruă anai, grup mă tơlơi pơhing phrâo, hơmâo bưp ră ruai ơi ia jrao Trần Hoàng Hải, Anom pơjrao tơlơi ruă gah Nội Tổng hợp, Sang ia jrao prong kual Dap kơdư tui anai.

 

-Ơ ơi ia jrao! Tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik juăt mưn pơ[uh hiư\m `u ?

 

-Ơi ia jrao Trần Hoàng Hải: Hơdôm tơlơi mưn pơ[uh kơ tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik juăt `u ngă kơ mơnuih ruă rơmo\n, dua le\ huă [ong lu, mơ`um lu, rơwang, hro\ k^ ta`, nao mơ-a`ă lu wơ\t.

 

Rơngiao kơ anun, do\ hơmâo lu tơlơi mưn tui anai: krơ\n plă tơngan, tơkai kl^ kliăng ]ơđeng, mơmo\t mơta. Juăt `u ia sik amăng drah đ^ kơtang, mông anun kah mơnuih ruă nao đih pơ sang ia jrao.

 

-Tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik hu\i rơhyưt hiư\m pă ơ ơi ia jrao ?

 

-Ơi ia jrao Trần Hoàng Hải: Lơ\m ia sik amăng drah [u hơmâo pơkă djơ\ hnong hăng ]ơtăng đơi amra ngă sat kơ jơlan drah rô amăng arăt laih anun kơdo\l drah amăng arăt a`e\, anun le\ tơlơi ruă anai juăt hơmâo.

 

Tơdah kraih hloh le\, drah rô ]ơtăng amăng arăt ngă kơ pô ruă [u hơdor dơ\ng tah.

 

Juăt `u do\l arăt drah, anun juăt bơrơbuh rơwen kro\n drơi jăn, drah ]ơtăng đơi pơ]ah arăt.

 

Rơngiao kơ anun, do\ hơmâo tơlơi ruă kro\n tơkai tơngan, kơ]e\t [u thâo mưn ruă ôh. Do\l arăt drah a`e\ ngă ruă boh [leh, anun nao mơ-a`ă tơbiă ia sik.

 

Hloh kơ anun dơ\ng `u ngă mơmo\t mơta, khom bra] tơlơi ruă alăk mơta đơ đa.

 

Rơngiao kơ anun dơ\ng, mơnuih ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik ăt hơmâo tơlơi ngă bơbrah, rơnah lu anih anom amăng lăm ]ơđeh asar, kah hăng bơbru\ plă tơkai mơ\ng nam rơka [u thâo grăng.

 

-{ing hlơi amu` hơmâo tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik hăng hơdră pơjrao h^ tơlơi ruă anai hiư\m ơ ơi ia jrao ?

 

-Ơi ia jrao Trần Hoàng Hải: {ing juăt hơmâo, amu` hơmâo tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik le\, [ing juăt rơmo\ng plin, rơbêh k^, [ing juăt [ong huă lu đơi tơpung, [ing [iă bơtơpư\ drơi jăn.

 

Rơngiao kơ anun, [ing hơmâo tơlơi rơngôt hning sui hrơi stress, [ing hơmâo tơlơi ruă amăng hơtai boh, arăt hơtai boh, ]ơtăng arăt drah, rơmă amăng drah lu đơi, amu` biă hơmâo tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik.

 

Tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik le\ dưi pơjrao mơ\n, tui hăng dua hơdră mơ`um ia jrao hăng [u mơ`um ia jrao kiăng kơ drah rô hơđong.

 

Hơdră [u mơ`um ia jrao le\ bơblih hơdră do\ dong [ong huă, bơtơpư\ drơi jăn djơ\ hnong.

 

Hơdră mơ`um ia jrao le\, hơmâo lu mơta djuai ia jrao khom mă yua, mơ`um djơ\ tơlơi pơ]râo ba mơ\ng ơi ia jrao.

 

-Tơlơi ruă anai dưi pơhlôm hăng hơdră pơpă ơ ơi ia jrao ?

 

-Ơi ia jrao Trần Hoàng Hải: Tơlơi hơdip mơda jai hrơi [ong jơman huă jơnap le\ jai amu` hơmâo tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik, yua kơ [ong huă lu mơnong [ong huă lu tơpung jơman laih anun [iă bơtơpư\ drơi jăn.

 

Kơ hơdră [ong huă: anăm [ong lu đơi gơnam [ong tơpung, rơmă, ia rơmă.

 

Sit thâo ta hơmâo tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik le\, ơi ia jrao pơtô le\ pơtrun tui gơnam [ong mơ\ng tơpung lu, lu mơta mơnong [ong huă lu đơi ia rơmă.

 

Anăm [ong huă lu mơnong kah hăng asơi hăng braih ta, sup pơkra mơ\ng braih, [a` tơpung, hơbơi ]ên, djop mơta djuai hơbơi.

 

Yua dah djop mơta mơnong [ong anun lu tơpung. Ta [ong mơ\n, [ong [iă.

 

Klă [iă ta [ong mơnong hơmâo asar pơjeh kah hăng pơdai mi, djuai rơngu rơnga tuư [udah pơdai braih ta hna, rơtă rơbai, a`ăm rơ\k [iă tơpung `u klă biă mă kơ mơnuih hơmâo tơlơi ruă anai, kiăng drah ta hơđong.

 

Ako\n ko\m yo\m kraih đơi lơi amăng mơnong [ong huă, yua dah amra ngă kơ ta pơ-ai buai, sit mơ\n amra ngă kơ pô ruă amu` bơrơbuh yua drah rô tơdu đơi.

 

-Hai, bơni kơ ih ơi ia jrao ho\!

 

Nay Jek: Pơblang hăng pôr