VOV4.Jarai - Ruă kơđông arăt dlô le\ tơlơi ruă hu\i rơhyưt, amu` djai biă mă. Tơlơi ruă anai jai hrơi hơmâo lu tui laih anun jing ngă tơnap, glêh glar kơ sang ano\ hăng mơnuih mơnam yua dah nam ruă `u pioh glăi kơtang biă mă, juăt `u rơwen ha bơnah drơi, kơc\un arăt, rơwen hlao mơtăm.

Yua tơlơi hu\i rơhyưt tui anun, [ing kơhnâo gir e\p hơdră pơjrao tơlơi ruă anai kiăng plai [iă hơmâo tơlơi djai bru\ ăt kah hăng rơwen rơwô jô găng, phrâo anai hloh le\ hơmâo hơdră mă jrao ngă hluai glông drah rô amăng dlô.

Kơđông drah arăt dlô le\ tơlơi ruă ngă ha bơnah dlô tu\ kơ ruă đôc\ lơ\m drah rông dlô kơđông h^ [udah pơc\ah h^ (ngă [le\ drah amăng dlô). Amăng tơlơi ruă yua kơđông arăt dlô ngă, drah ko\ng amăng dlô hơmâo lu hloh, truh kơ 80%.

Drah kơđol [udah drah nur amăng dlô le\ arăt drah rông dlô do\ kơđông, [u thâo rô, ngă kơ oxy [u djop amăng dlô. Lơ\m anun, ha bơnah dlô djai tui amăng [rư\ laih anun rim mơnit amra hơmâo năng ai `u 2 klăk tế bào dlô djai. Yua hnun, tơdah mơnuih ruă pơjrao [u jec\, amra djai mơtăm, [udah tơdah suaih hai, ăt pioh glăi tơlơi ruă dong mơn kah hăng ha bơnah drơi bil h^, hơdip kah hăng djai mơn, [u thâo phe phô dong tah, pơhiăp tơkol, găng kang.

Ngă hluai glông drah rô le\ hơdră hơdră pơjrao phrâo laih anun hơmâo pơsit le\ tu\ yua hloh ră anai amăng bruă pơjrao tơlơi ruă jec\, pơjrao kơ mơnuih ruă kơđol drah amăng dlô.

Ngă hluai glông drah rô amăng dlô le\ mă yua sa djuai hrao ngă rơkai abih drah ko\ng plasminogen. Jrao hơmâo tlâ|o amăng arăt drah, juăt `u le\ arăt drah [ơi hơpal, laih anun rô nao ta` pơ arăt drah dlô, ngă rơkai abih drah ko\ng, djru ngă drah thâo rô glăi amăng dlô.

{ơi Việt Nam, hơdră pơjrao hluai glông drah rô hơmâo pơphun pơjrao rơbêh ha thun anai laih [ơi hơdôm boh sang ia jrao prong kah hăng: Sang ia jrao Nhân dân 115, Sang ia jrao Đại học Y Dược [on prong Hồ Chí Minh, Sang ia jrao Chợ Rẫy laih anun lăng klă biă mă. Abih bang mơnuih ruă pơjrao tui anai lêng suaih truh 80%.

{ơi Daklak, Anih pơjrao mă glăi pran pơgăn măt jrao – Sang ia jrao prong kual C|ư\ Siăng pơphun ngă tui hơdră pơjrao anai mơng blan 10/2019. Mơng anun truh ră anai, sang ia jrao hơmâo pơjrao suaih kơ 3 c\ô mơnuih ruă kơđong drah mơ\ huăi pioh glăi tơlơi ruă pơko\n, suaih hlao mơtăm.

Sa amăng 3 c\ô mơnuih ruă le\ ơi Y Wet Êban (67 thun) [ơi să C|uôr Dăng, tơring glông C|ư\ M’gar, tơring ]ar Daklak. Hlâo kơ anun, ơi Y Wet đih pơ sang ia jrao lơ\m `u [u djai ngôt laih, ha bơnah drơi [u anăm tơgu\, [u thâo rơbat nao rai, [u thâo pơhiăp, lu` ia, [ong gơnam lêk tơglăk, nao nao eh mơa`ă laih anun hơtai boh pơpư\ [u hơđong.

Tơdơi kơ nao pơjrao, [ing ơi ia jrao gah Anih pơjrao mă glăi pran pơgăn măt jrao – Sang ia jrao prong Tây Nguyên jec\ amec\ brơi pô ruă phin rup cộng hưởng từ (MRI). Rup phin brơi [uh, pô ruă kơđông drah dlô gah hnuă. Hmao tlôn dong tah, pô ruă hơmâo ơi ia jrao pơsit yua jrao hluai glông drah rô.

Tơdơi kơ tlâ|o jrao năng ai `u sa mông thơ, pô anai mơdưh glăi, tơkai tơngan gah gah bơnah [u anăm yong jing thâo pơpư\ laih. Năng ai `u 2 hrơi tơdơi kơ pơjrao, ơi Y Wet suaih tui laih. Yă H’Nham Niê (bơnai ơi Wet) brơi thâo:

“~u rơbuh lơ\m do\ jik rok. Anai le\ tal dua laih, yua hnun sang ano\ ba nao pơ sang ia jrao. Tơdơi kơ rơbuh, `u [u thâo [ong huă, mơ`um ia dong tah. Ră anai plai laih, `u thâo pơhiăp, thâo [ư\ drơi jăn laih”.

Lăi nao kơ ano\ klă mơng hơdră pơjrao ngă hluai glông drah rô, ơi ia jrao Trịnh Hồng Nhựt, Khua anih pơjrao mă glăi pran, pơgăn măt jrao – Sang ia jrao prong kual C|ư\ Siăng brơi thâo:

“Hlâo adih, lơ\m aka [u hơmâo boh thâo phrâo le\ [ing gơmơi lêng pơjrao tui nội khoa. Blung a lơ\m mơnuih ruă nao pơ sang ia jrao le\ [ing gơmơi amra mă glăi pran [ơ\i, tal dua le\ pơgang hu\i kơ tơlơi ruă kơtang tui laih anun pơjrao hơđong arăt drah, asar gal ngă hơdip mơnuih, đah mơng ngă a`răng glăi arăt dlô, lơ\m anun aka [u dưi pơjrao tui hăng ră anai ôh.

Bơ hơdră pơjrao anai, tơdơi kơ yua jrao ngă hluai glông drah rô le\ amra ngă rơkai abih drah ko\ng, drah do\ đom, kiăng drah amăng dlô thâo rô glăi, lơ\m anun dưi mă glăi pran, thâo pơpư\ hlư\, thâo pơhiăp glăi, laih anun aset đôc\ mơnuih rơwen drơi”.

Hơdôm nam juăt [uh mơng tơlơi ruă kơđông drah amăng dlô le\: tu\ kơ a`ron tơkai tơngan [udah ngă a`ron ha bơnah arăt [ô|, tơkai, tơngan, biă mă `u rơwen ha bơnah drơi, [u thâo hơget dong tah, mơta [u rơđah, [u thâo rơbat hyu, rơbat hyu thing ring, ruă ako\ [u thâo yua hơget…Tơlơi ruă juăt hơmâo [ơi mơnuih ruă hơtai boh, ruă amăng arăt drah, tơtăng arăt drah, mơa`ă tơbiă ia sik…

Tui hăng mrô ju\ yap mơng Khul pơgang ruă rơbuh yua drah nur (Đột quị) rong lon tơnah, [ơi rong lon tơnah, amăng 6 c\ô mơnuih amra hơmâo sa c\ô mơnuih ruă. {ơi Việt Nam, rim thun hơmâo năng ai `u 200.000 c\ô mơnuih ruă kơđông drah dlô, mrô mơnuih djai yua tơlơi ruă anai [ơi [ing đah rơkơi le\ 18% laih anun [ing đah kơmơi le\ 23%.

Kiăng thâo hluh tong ten kơ hơdră ngă hluai drah rô amăng arăt lơ\m pơjrao je] ame] mơnuih drah nur amăng arăt dlô, anai le\ tơlơi pơtô brơi mơ\ng ơi ia jrao Trịnh Hồng Nhựt, Khua anom pơjrao je] ame] hăng pơgăn măt jrao-Sang ia jrao prong kual Dap kơdư.

-Ơ ơi ia jrao ih hơmâo lăi pơthâo ano\ tu\ yua mơ\ng hơdră ngă hluai drah rô amăng arăt mơnuih hơmâo tơlơi ruă drah nur amăng arăt dlô ako\.

Tui anun yơh, abih bang [ing hơmâo tơlơi ruă drah nur amăng arăt dlô ako\ lêng kơ dưi ngă tui hơdră anai soh mơ\n?

-Ơi ia jrao Nhựt: Ngă hluai drah rô amăng arăt, drah nur amăng arăt dlô ako\, lơ\m phrâo ruă, hơmâo ba nao pơ sang ia jrao hmao kru arăng lăi mông mah, jing amăng 4 mông mơkrah boh sui.

Lơ\m [uh mơnuih ruă bơrơbuh yua drah nur ngă amăng pă mông mơkrah anun, hlong hmao ba nao pơ sang ia jrao mơtam, arăng dưi ngă tui hơdră anai;

Tơdah rơgao dơ\ng mơ\ng pă mông mơkrah truh kơ 6 mông kah ba nao pơ sang ia jrao, yap dơ\ng mơ\ng mông mơnuih ruă bơrơbuh anun, arăng amra ngă tui hơdră pơko\n, anun sang ia jrao ăt glăk ngă tui le\, khom ngă hluai drah rô amăng arăt, dưm hơ`ôl sreh a`e\ pơmut nao amăng drah kiăng hrong ia drah amăng arăt huăi kôl h^.

-Hnun hă, ơ ơi ia jrao ră anai lu mơnuih juăt pơjrao kơ mơnuih bơrơbuh yuă kơ drah nur, đơ đa mă angin, kuah kl^ djet drah. Tui hăng ih, hiư\m le\ pơsir tơlơi anai?

-Ơi ia jrao Nhựt: Sit mơ\n ră anai, đơ đa mơnuih [on sang aka [u hơmâo tơlơi pơhing rơđah ôh kơ ia jrao ngă hluai drah rô amăng arăt [ơi mơnuih hơmâo tơlơi ruă drah nur amăng dlô ako\, amăng mông mah yua kơ anun sit hơmâo mơnuih bơrơbuh yua drah nur le\ gơ`u pơmin đơ đa djơ\ angin, djơ\ rơ-o\t anun yơh mă angin, kuah kl^ djet drah, kiăng mơnuih ruă hơdor glăi.

Lơ\m anun, ta ngă rơngiă mông pu\ ba mơnuih ruă nao pơ sang ia jrao, amăng pă mông anun jing mông yom anun yơh arăng pơanăn mông mah.

Tơdah kiăng pơjrao ta` jăng jai pơklaih brơi mơnuih glăk kraih yua bơrơbuh drah nur ngă, mơta sa le\ ngă kaih ba nao pơ sang ia jrao laih anun sui mông hloh, rơgao h^ mông mah, mông yom dưi pơjrao ta`, `u amra ngă kơ mơnuih ruă jai kraih tui đô].

Dua le\, tơdah pơjrao je] blung a [u djơ\ ôh le\, ngă kơ mơnuih ruă jai kraih kơtang hloh.

-{ing ta dưi mơ\n pơhlôm hlâo kơ tơlơi ruă drah nur amăng arăt dlô hăng hơdră pơpă ơ ơi ia jrao ?

-Ơi ia jrao Nhựt: Amăng hrơi blan ayuh hyiăng adai kah hăng ră anai,  mơta sa le\, [ing ta khom pơgang pơđao drơi jăn; dua le\, anăm ngă bơblih ayuh hyiăng hmar ôh;

klâo le\ [ing tha rơma lu thun laih, hơdôm [ing arăng khom krăo lăng tong ten, [ing hơmâo tơlơi ruă drah nur khom mơ`um ia jrao re se, kiăng pơgang hnong drah rô hơđong amăng arăt; [ing mơnuih hơmâo tơlơi juăt, tơlơi among [u klă kah hăng djup hot, mơ`um tơpai, mơnơi mơguah klă [iă bơblih yơh tơlơi juăt anun.

-Hai, bơni kơ ih ơi ia jrao ho\!

Siu H’Mai-Nay Jek: Pơblang hăng pôr