VOV4.Jarai - Tui hăng Khul wai lăng bruă ia jrao rong lon tơnah, Việt Nam do\ng amăng gru\p 15 bôh dêh ]ar hmâo mrô mơnuih djup ho\t lu hloh rong lon tơnah. Hơnong `u lom dua ]ô đah rơkơi hmâo sa ]ô djup ho\t.

 

Amăng anun, 2/3 mrô đah kơmơi hăng ]ơđai muai juăt hr^p djơ\ asa\p ho\t [ơi sang do#. Tui anun djơ\ hăng bruă tơlơi suaih pral mơng gơ`u glăk pơhu^ truh prong.

 

Tui hăng Ding jum wai lăng bruă ia jrao dêh ]ar ta, 73% mrô mơnuih djai yua kơ tơlơi ruă duam hăng rơka ruă [ơi Việt Nam ră anai le\ yua kơ hơdôm tơlơi ruă [u tư\p hăng mă yua ho\t djup yơh sa amăng hơdôm bôh than phun.

           

Tui hăng hơdôm tơlơi kơsem min bôh thâo phrâo hloh, asa\p ho\t hmâo 70.000 put jrao. Amăng anun hmâo 69 ia ngă bơbru\ asar.

 

Sa, dua jrao hmâo amăng ho\t djup dưi e\p [uh amăng hơdôm gơnam ngă sat kah hăng jrao hlăt, hơdôm ia rao ngă rơgoh, ia xăng, ia jâu, jrao pơđăm drơi jăn atâo…

 

Biă `u jrao nicotine hmâo amăng ho\t djup jing sa jrao ngă gơ`, kah hăng hơdôm djuai jrao  ma tuý.

           

Pơsit ano# bơdjơ\ nao sat mơng ho\t djup, Khul wai lăng bruă ia jrao rong lon tơnah hmâo dăp bruă mă yua ho\t djup jing bôh than do\ng tal dua amăng 10 bôh than pơhu^ tơlơi suaih pral m[s [ơi hơdôm bôh dêh ]ar glăk đ^ kyar.

 

~u  jing bôh than ba truh 25 mơta tơlơi ruă hu^ rơhyư\t, amăng anun rơđah biă `u tơlơi ruă bơbru\ asar hăng gah ara\ drah.

 

Rơbêh kơ 90% mrô mơnuih ruă bơbru\ kơso#, 75% mrô mơnuih ruă gah kơso# lok nao lok rai, 25% mrô mơnuih ruă gah hơtai bôh ara\ drah … le\ yua kơ ho\t djup.

           

Ơi ia jrao Nguyễn Kim Mỹ, Kơ-iăng Khoa Sang ia jrao pơjrao tơlơi ruă pơtuk hơngo\t hăng tơlơi ruă gah kơso# tơring ]ar Daklak brơi thâo:

           

“Hăng hơdôm mơnuih ruă dol kơso# lok nao lok rai pơjrao [ơi sang ia jrao le\ abih bang hmâo mă yua ho\t djup sôh [udah hơd^p amăng anih anom hmâo lu asa\p ho\t.

 

Yua kơ ăt hmâo mơn lu mơnuih ruă hmâo tơlơi ruă anai le\ đah kơmơi.

 

Hơdôm đah kơmơi hmâo tơlơi ruă anai [u hmâo djup ho\t ôh, samơ\ lom [ing gơmơi hyu hơduah e\p le\ [uh amăng sang ano# gơ`u hmâo rơkơi [udah ană djup ho\t”.

           

Hơdôm mơnuih [u djup ho\t mơ\ juăt hr^p djơ\ asa\p ho\t ăt hmâo tơlơi ruă mơn. Gơ`u đo# mă asa\p ho\t mơng hơdôm ara\ ho\t glăk hmâo apui [ong hăng asa\p ho\t yua mơnuih djup ho\t pơđoh tơbiă amăng ayuh hyiăng.

 

Hăng tơlơi hr^p djơ\ dua glông asa\p anai đa do# lu hloh mrô asa\p mơnuih djup ho\t hr^p mut amăng drơi jăn.

 

Yua anun, [u djơ\ kơnong kơ hơdôm mơnuih djup ho\t ôh gơgrong ba tơlơi duam ruă mơng tơlơi among hmâo ano# sat răm anai mơ\ hơdôm mơnuih juăt hr^p djơ\ asa\p ho\t, biă `u đah kơmơi hăng ]ơđai muai ăt khom gơgrong ba ano# sat răm tui anun mơn.

           

Sa đah kơmơi hmâo mơnuih amăng sang ano# hmâo ha tal djup ho\t sui thun brơi thâo:

           

“Kâo juăt pơtă adơi kâo, `u juăt djup ho\t lu biă, samơ\ ră anai `u rơngiă laih, hlâo adih `u djup sa hrơi 2 hruh ho\t.

 

Pô djup ho\t huăi ôh pô do# giăm anun hr^p djơ\ hmâo tơlơi ruă. Mơnâo ho\t [âo biă, khom be\ ataih yơh tơdah [u be\ thơ ruă djai gơ\. ~u sat răm biă”.

           

Lăi kơ ano# pioh glăi prong yua kơ mơng ho\t jrao djup ba truh, ơi ia jrao Nguyễn Kim Mỹ, Kơ-iăng Khoa Sang ia jrao pơjrao tơlơi pơtuk hơngo\t hăng ruă kơso# tơring ]ar Daklak brơi thâo dong:

           

“{ing gơmơi ăt juăt lăi mơn lom hmâo tơlơi ruă bơbru\ asar [udah tơlơi ruă dol kơso# lok nao lok rai le\ [ing ta amra [u dưi gơgrong hơd^p sui ôh.

 

Bơ\ gah hrơi blan do# hơd^p le\ tui hluai, tơdah kah hăng ruă bơbru\ asar mơtăm le\, bơbru\ asar drah anet thơ ta` djai biă, bơ\ ruă bơbrah asar drah prong thơ hrơi blan do# hơd^p sui hloh.

 

Khă ră anai hmâo laih lu jơlan gah pơjrao pioh do# hơd^p sui hloh, samơ\ tơdah lom thâo ruă bơbru\ asar kơso# hmâo tơla#o khăng prong dưm đơr hăng ]ơđeng tơkai ania [udah dưm đơr hăng bôh mơnu\ thơ juăt `u pô ruă kơnong kơ do# hơd^p hmâo mơng 6 blan truh kơ 1 thun đo#]”.

           

Kiăng plai [ia\ ano# sat bơdjơ\ nao mơng ho\t djup hăng tơlơi suaih pral mơng mơnuih mơnam, Tơlơi phiăn pơgang pơgăn ano# bơdjơ\ nao sat mơng ho\t djup dưi hmâo Khoa pơ ala m[s dêh ]ar ta pel e\p hăng sit nik mă yua mơng lơ 1/5/2013.

 

Kiăo tui anun, Tơlơi phiăn pơkă [u dưi djup ho\t [ơi sang do# hăng [ơi anih hmâo lu mơnuih jưh.

 

Tơlơi phiăn kom abih bang bruă djup ho\t wot amăng sang do# hăng amăng sang ia jrao, anih anom pơtô pơhra\m hăng hơdôm anih anom amra hmâo tơlơi apui [ong pơtuh prong.

 

Phiăn ăt brơi mơn rim mơnuih hmâo tơlơi dưi pơhlôm tơlơi suaih pral mơng pô hăng bruă rơkâo mơnuih pơkon [u dưi djup ho\t [ơi hơdôm anih hmâo tơlơi pơkă kom.

 

Hơdôm tơlơi kơsem min boh thâo ia rơgơi c\râo rơđah laih, hot dju\p ngă sat biă mă kơ tơlơi suaih pral.

 

Anai le\ boh tơhnal ba truh lu tơlơi ruă hu\i rơhyưt [ơi ană mơnuih ta. Khă hnun hai, bruă dju\p hot hla, hot reh mơng hlâo jing juăt yơh, tơnap biă c\i lui, biă mă `u le\ [ing đah rơkơi.

 

Tơlơi ta c\i lăi nao biă mă le\, tơlơi juăt anai [u kơnong ngă sat kơ tơlơi suaih pral đôc\ ôh mơ\, bơbec\ kơ tơlơi suaih pral kơ mơnuih ieo gah dong, biă mă `u le\ [ing đah kơmơi hăng c\ơđai muai.

 

Tui anun, asăp hot ngă sat hiư\m pă kơ [ing đah kơmơi, c\ơđai muai? Ơi ia jrao Hoàng Ngọc Anh Tuấn, Khoa Pơjrao jec\ tơlơi ruă kơtang gah [ing c\ơđai hăng ană nge, Sang ia jrao prong Daklak, lăi pơthâo rơđah hloh kơ bruă anai.

 

 

- Ơ ơi ia jrao! Đah kơmơi hăng c\ơđai anet juăt bưp tơlơi ruă hơget tơdah hrip mă asăp hot? Amăng anun, tơlơi ruă kơtang hloh ngă kơ [ing anai, tơlơi ruă hơget le\!

 

- Ơi ia jrao Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Hăng [ing đah kơmơi hlai, huăi pi kian, lơ\m hrip mă asăp hot, tom hăng [ing dju\p hot le\ ăt bưp lu tơlơi ruă djơ\ ano\ `u ta [u hmao thâo ôh.

 

Tơlơi ruă kơtang biă le\ ngă plao. Lơ\m asăp hot mut amăng drơi jăn ta, `u amra ngă ruă asar gal kơ [ing đah kơmơi.

 

Tơlơi anai yua hơget hơmâo? Yua jrao Nicotine hơmâo amăng hot dju\p, klom kah hăng kơđuh, pơgăn [u brơi ia not mut amăng hruh ană ôh. Jing ngă plao [u thâo [ă ană ôh.

 

Rơngiao kơ anun dong, hăng [ing đah kơmơi glăk pi kian, hrip djơ\ asăp hot ăt ngă le\ ană mơn, tơkeng ană kơ[ah blan, tap năng ngă ană nge djai amăng hlung.

 

Bơ hăng [ing c\ơđai, [ing ta thâo laih, pran jua pơgang glăi tơlơi ruă [u kơtang tui hăng [ing tha ta ôh.

 

Bruă hrip djơ\ hot arăng dju\p pô anai [udah pô adih karơkăi yơh. C|ơđai anet, hơdip amăng anih [u klă, aka [u lăi nao ôh anih hơmâo asăp hot, ngă bơbec\ kơ tơlơi suaih pral yơh, anăm lăi nao ôh kơ bruă c\ơđai hri\p mă asăp hot mơng [ing mơnuih dju\p hot ieo gah dong. ~u amra ba truh tơlơi ruă [ơi [ing c\ơđai.

 

Hơdôm tơlơi ruă juăt bưp hloh le\ ruă brah jơlan suă jua hăng ngo\, gah yu\, hơdôm tơlơi ruă kah hăng brah amăng tơngia, tap năng ruă tom kian pruăi.

 

Kâo c\i lăi glăi le\, tơlơi truh sat mơng hot dju\p [u pơgao kơ pô hlơi drơi hơpă. Amăng anun, [ing đah kơmơi hăng c\ơđai muai le\ [ing bưp tơlơi ruă sat hloh.

 

- Kah hăng ơi ia jrao phrâo lăi pơthâo, tơlơi sat răm mơng hot djp hăng tơlơi suaih pral [ing đah kơmơi hăng c\ơđai anet kơtang biă mă.

 

Yua anun amăng bruă pơjrao tơlơi ruă, ơi ia jrao lăng tơlơi pơmin mơng [ing đah rơkơi, pô ngă rơkơi, ngă ama amăng sang ano\ hiư\m pă kơ tơlơi truh sat yua hot dju\p ngă hăng [ing đah kơmơi laih anun ană bă [ing gơ`u?

 

- Ơi ia jrao Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Kơ tơlơi sat răm yua hot ngă, ră anai, mơnuih mơnam gleng nao biă mă.

 

Hơjăn anom bruă ia jrao, Ding jum ia jrao hơmâo lu hră pơtrun kơ bruă ngă tui, kiăng plai [iă hot dju\p ngă sat amăng anih anom, sang ia jrao.

 

Hăng anom Pơjrao jec\ tơlơi ruă kơtang gah [ing c\ơđai hăng ană nge, [ing gơmơi khut khăt [u brơi arăng dju\p hot ôh, yua dah, anai le\ anih pơjrao kơ [ing c\ơđai [u ai buai.

 

Khă hnun hai, [ơi sa, dua anih pơko\n amăng sang ia jrao ăt hơmâo mơn mơnuih dju\p.

 

Kâo lăng khă tơlơi pơmin mơng [ing ta kơ tơlơi sat răm yua hot ngă jai hrơi klă tui laih, samơ\ kiăng tơlơi pơmin hro\m hơbit hăng bruă mă dong, kiăng pơhlôm tơlơi suaih pral kơ ta pô hăng [ing c\ơđai anet le\ aka djơ\ tui hăng ano\ c\ang rơmang.

 

- Kiăng plai [iă hot dju\p ngă sat, [ing đah kơmơi hăng c\ơđai anet kiăng pơgang mă hiư\m pă? Laih anun [ing dju\p hot kiăng kơđiăng tơlơi hơget, ơ ơi?

 

- Ơi ia jrao Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Hăng [ing đah kơmơi, kâo pơtă kiăng thâo pơmin mă pô pơgang glăi hot dju\p [ơi jum dar ta.

 

Pơhmutu, tơdah hơmâo mơnuih dju\p hot  do\ jê| ta, ta khom đuăi h^ pơko\n yơh. Tal dua, tơdah hơmâo tơhnal pơko\n dong, sum ao tlep djơ\ asăp hot le\ ta kho\m nao pleh h^.

 

Đah kơmơi kiăng do\ hơdip amăng anih agaih, rơ-ơ\, anăm do\ jê| ôh anih hơmâo asăp hot.

 

Hăng [ing c\ơđai anet, [ing ngă am^, ama, ơi, yă, [ing tha kiăng thâo hluh hloh dong, gum hro\m hăng  mơnuih mơnam pơgang brơi [ing c\ơđai. Tơdah ta dju\p hot mơ\ aka [u thâo lui, ta nao dju\p [ơi anih [u hơmâo mơnuih.

 

Đah kơmơi hăng c\ơđai net lơm tơbiă gah rơngiao kiăng troă khăn gom [ô|, hu\i amruih, jrao măt mơng hot dju\p mut amăng jơlan suă jua.

 

Tơlơi pơtă đut rơnuc\ le\, kâo c\ang rơmang abih bang sang ano\, am^ ama kiăng gleng nao hloh dong, pơhlôm anih do\ hơdip hiam klă, rơnuk rơnua hloh kơ djo\p mơnuih mơnam, biă mă `u le\ [ing đah kơmơi hăng c\ơđai net.

 

- Rơkâo bơni kơ ih lu ho\!

Siu H’ Prăk – Siu H’ Mai: Pô ]ih hăng pôr