VOV4.Jarai-Amăng tơlơi pơm^n kơ tha plơi Siu Réo ( plơi Mok Đen, să Ia Dom, tơring lông Đức Cơ), mơnuih djuai ania Jarai đưm hlâo adih [u thâo ngui tết ôh. Bơyan ngui ngor mơ-ak hloh amăng ha thun anun le\ bơyan ‘’huă abih thun, mơ`um kuh blan’’ sui amăng 3 blan amăng bơyan bơnga. Djuai ania Jarai [u ju\ yap hrơi blan, kơnong thâo anai le\ bơyan yuă hơpuă giong, bruă đang hmua giong abih, abih bang mơnuih lêng kơ do\ đôc\, djop sang ano\ lêng kơ hơmâo asơi huă a`ăm [ong. Tha plơi Siu Réo bơră ruai glăi:

Tơlơi hok mơ-ak mơng [ing gơmơi đưm hlâo adih, tơdơi kơ yuă hơpuă, wok kơtor giong amra pơphun ngui ngor, ngă yang pơpu\ kơ ơi yă, pơthi, huă pơsat. {ing gơmơi atông c\ing hring hơgor, ayun suang hăng adôh pơkhă nao rai tơlơi adôh Jarai. Lơ\m anun, sang hlơi hơmâo rơmô c\uh rơmô, sang hlơi hơmâo un c\uh un, laih anun jak iâu ană tơc\ô, kơnung djuai, neh met wa amăng plơi pla ngui mơ`um [ong hro\m. Ră anai [u ngui ngor amăng 3 blan dong tah, samơ\ [ing gơmơi ăt pơtă pơtăn ană tơc\ô djă pioh gru grua djuai ania pô. Yua kơ hơmâo ơi yă, anong met wa kah mơng hơmâo hlăk ai c\ơđai anet, arăng pơhmutu le\ krăm tha bung amra bluh đ^. Hlăk ai pơ[ut atông c\ing, [ing tha pơtô glăi boh thâo gru grua mơng ơi yă đưm hlâo adih. Atông c\ing, ayun suang, c\uh đing brong, huă asơi po\ amăng hla hăng tơnă hơbai a`ăm [ong jơman mơng djuai ania pô.

Bơ tha plơi R]om H’Guah, thun tơkeng 1951, do\ [ơi grup 6, phường Hòa Bình, plơi prong Ayun Pa lăi le\, tơlơi ngă yang ngui ngor đưm mơ\ng djuai ania Jarai le\ hua] dram gơnam biă mă laih anun lu hrơi mơ\n. Ră anai, djuai ania Jarai ăt ngă yang thun phrâo [ong tết kah hăng Yuan mơ\n, mơak tết amăng 3 hrơi ako\ thun phrâo, ngui ngor mơak thâo pơkrem hăng lăng yôm biă mă:

“Hlâo adih Jarai [u hơmâo [ong tết ôh, kơnong ngă yang rơbang ngui ngor huă pơsat đô]. Ră anai, ta bơblih laih, hrăm tui adơi ayong Yuan r^m thun [ong tết, pơphun ngui ngor. [uh tơlơi hơdip adơi ayong Yuan thâo hiam klă laih anun pơđ^ kyar [ing ta ăt khom hla tui. Hlâo adih, kơnong mơak ngă yang huă asơi hle hăng huă pơsat smaơ\ ră anai hrăm tui ano\ phrâo samơ\ lu gru ama grua am^ hiam klă ăt [u lui ôh, do\ djă pioh mơ\n. Thun phrâo abih bang adơi amai amăng [ut plơi pla ala [ôn hiam drơi jăn, suaih pral soh”.

Ngă yang pơthi mơng djuai ania Jarai kar kăi hăng tơlơi phiăn huă tơ\i pơsat Tết thanh minh mơng djuai ania Yuăn samơ\ hơmâo pơphun prong [iă. Pơhmutu hăng hrơi ngui ngor pơko\n anun le\ ngă yang pơpu\ tơlơi suaih pral, ngă yang tlâ|o kơbao, ngă yang pơthi le\ hrơi ngui ngor prong hloh mơng neh met wa djuai ania Jarai.

Tha plơi hăng [ing mơnuih arăng đăo gơnang le\ [ing mơnuih git gai, pơphun ngă yang [ơi pơsat. {ing gơ`u pơ ala brơi ană plơi pla rơkâo kơ yang pơpu\ brơi thun phrâo rơnuk rơnua, yuă hơpuă hơmâo hmăi, ană tơc\ô bă sang, tơlơi hơdip yâo mơ-ak amăng ha thun.

Bơyan bơnga mơng djuai ania Jarai arăng juăt iâu le\ Ning Nơng, anai le\ tơlơi phiăn yôm phăn le\ hrơi [ong tết hăng atâo. Neh met wa djuai ania Jarai lăng yôm biă mă [ing mơnuih rơngiă laih, yua anun lơ\m sang ano\, kơnung djuai hơmâo mơnuih rơngiă, [ing gơ`u amra man pơkra pơsat prong, pơdong rup trah jum dar pioh pơpu\. Mơnuih djuai ania Jarai [u pơkă tong ten hrơi pioh c\ơkă thun phrâo kơ djuai ania pô ôh mơ\ ruah blan [ong tết le\ blan 1, anai le\ blan 4 tui blan di. Tui hluai kual do\ hơdip, ayuh hyiăng r^m kual mơ\ djuai ania Jarai r^m plơi pla amra pơphun ngă yang thun phrâo amăng hrơi phara.

Tơlơi ngă yang ngui ngor mơak thun phrâo djuai ania Jarai (Jrai)

Hăng mơnuih [ôn sang djuai ania Êđê, tơlơi ngă yang ngui ngor gru grua đưm ăt do\ djă pioh amăng tơlơi pơmin hăng lu bơblih h^ laih tui hăng thun blan

Tha plơi  Yơh K[uôr juăt iâu ơi Huy, do\ pơ [ôn Kmrơng Prong A, să Êa Tu, plơi prong {uôn Ma Thuôt, tơring ]ar Dak Lak thun anai 81 thun laih, [uh lu tơlơi bơblih amăng plơi pla. ~u hok mơak brơi thâo, r^m thun rơgao h^, tơlơi hơdip mơda mơnuih [ôn sang bơblih đ^ tui. Hơdôm thun giăm anai, mơnuih [ôn sang ]ơkă thun phrâo jai mơak hloh samơ\ [iă hrơi đô], ngă hơbôt pơkrem.

Tui hăng tơlơi pơđ^ kyar tơlơi hơdip mơnuih mơnam, lu tơlơi phiăn ]ơkă thun phrâo phara, hơmâo lu tơlơi bơblih lăp djơ\ hăng tơlơi hơdip mơda phrâo. ~u hơdor glăi, đưm adih, djuai ania Êđê pioh sa bơyan mơtam tơlơi ngui ngor, huă blun yun blan dơ\ hrăp kah lui, mơ\ng blan 12 thun hlâo truh abih blan 3 thun tơdơi, abih puih phang mơtam, yua dah bơyan ning nung bơyan pơdơi pơdă baih.

‘’Đưm adih, sit abih bơyan hơpuă yuă, mơnuih [ôn sang Êđê [ơi Dak Lak, yap mơ\ng blan sa, blan ning nung truh blan klâo bơyan phang pơđiă kơtang jing hrơi blan ngă yang thun phrâo kah hăng [ong tết mơ\ng djuai ania Êđê yơh anun. Amăng klâo blan anun, djuai ania [u hyu mă bruă pưk hmua ia djuh ôh, pơdơi pơdă [ong mơ`um ngui ngor đô]. Hơdôm sang ano\ pơdrong ngă yang hơduah kơ yang atâo ơi yă đưm đă kiăng pơgang ba ơi yă am^ ama, ană bă ră anai hiam drơi jăn. Ră anai, ngă yang thun phrâo [uh mơak biă mă, hok kơdok hơmâo djop mơta mơnong. Djuai ania [iă, kah hăng Êđê [ong tết hla tui tơlơi phiăn djuai ania Yuan. Mơnuih [ôn sang thâo gum pơgôm, djru nao rai amăng tơlơi hơdip mơda.

Ơi Y Thim Byă (ama Thu), do\ [ơi plơi Ê Bông, să C|ư\ Ebur, plơi prong Buôn Ma Thuột brơi thâo, lơ\m `u do\ anet, truh bơyan c\ơkă thun phrâo, plơi pla juăt ngă yang pin ia. Lơ\m anun, yuă hơpuă giong abih laih, pơdai kơtor dưm abih amăng tông thoa. Ngă yang pin ia le\ hrơi mông kiăng kơ mơnuih [on sang pơpu\ kơ yang rơbang hơmâo wai pơgang ană plơi pla amăng ha thun, rơkâo sa thun dong ang^n rơnang hơjan mơ-ak, ayuh hyiăng gêh gal, yang rơbang amra pơgang brơi đang hmua huăi hlăt mo\t pơc\răm [udah hlô mơnong phă pơrai, kiăng kơ bơyan yuă hơpuă thun tơdơi ăt hơmâo hmăi mơn, mơnuih [on sang bă blai bưng hiam.

Anai le\ hrơi mông kiăng kơ neh met wa tum pơ[ut, pơlăi nao rai tơlơi hơdip bruă mă amăng ha thun laih rơgao. Yua anun, abih bang mơnuih hlơi hlơi lêng kơ hur har pran jua nao ngui hro\m, hlơi hơge\t pơgôp tui hluai pran kiăng kơ pơphun hro\m.

 Hlâo adih, tha plơi hăng khua plơi jơnum pơ[ut pơc\rông hlô hăng ană plơi pla kiăng kơ tu\ ư hro\m hrơi mông hăng anih pơphun, pơpha bruă mă kiăng kơ ană plơi pla prap lui tơpai c\eh, gơnam pơpu\ yang rơbang … lơ\m gơnam tam prap lui abih, truh hrơi mông gêh gal tui tơlơi pơkă, ană plơi pla tum pơ[ut kiăng kơ pơphun ngă yang, abih bang mơnuih nao ta` kiăng kơ prap lui djop mơta.

Hăng mơnuih djuai ania Sedang [ơi Kon Tum, [ong tết [u prong ôh hăng hơmâo dua tơlơi ngă yang phun, ngă yang pia ia hăng ngă yang sang apui

Ngă yang pin ia lơ\m blan 3 bơyan phang. Giong hơpuă hyuă hmua pơdai mơyan mơnuih djuai ania Sedang pơphun ming pơkra glăi pin ia, tơnang ia phrâo kiăng kơ yang ia djru ba thun phrâo hơmâo lu tơlơi hiam mơak, ngă hmua pơdai jor kơtor lu. Tơnang ia anai, mơnuih [ôn sang djuai ania Sedang pơđoh ia pioh so# ia mơ`um hơdjă, ba glăi yua amăng sang ano\. Tơnang ia pơkra hăng kram pơ-ô.

Pơ sang le\ arăng prăp lui [ưh pơdong ia [udah ]eh go\ lo\n prong  pơđoh ia mơ\ng tơnang ba glăi. Hrơi ngă yang pin ia, arăng ba ]eh tơpai, ba go\ [ung go\ [ai tơnă asơi hơbai a`ăm kơ ană plơi huă [ong hrom, ngui ngor hơdôm hrơi mơtam. Kơnong kơ ngă yang pin ia plơi pla, arăng pơphun ngui ngor [ơi sang rung. ~u phara ngă yang pin ia hăng ngă yang tơnang ia. Ngă yang apui le\, lơ\m bơyan hơjan le# rah prăp tơju\ pla hmua pơdai bơyan plơ\ng.

Thun 2020, lu tơlơi bơblih laih anun tơnap tap truh. Bơbe] yua mơ\ng klin kheng Covid 19 anun yơh lu plơi pla, sang ano\ djuai ania Sedang ăt tơnap yua mơ\n. Ơi A Urơp, mơnuih nga bruă gah gru grua să Ngọc Réo, tơring glông Đak Hà, tơring ]ar Kon Tum đăo kơnang biă mă kơ mă bruă ]ơkă thun phrâo tui anai:

‘’Thun sô rơgao, thun phrâo truh, kâo pơpu\ kơ ană plơi pla, amăng plơi, amăng să gir run hloh, kơtưn mă bruă bơwih [ong huă, ngă tui djơ\ jơlan hơdră kơnuk kơna pơtrun, ping gah pơphô. {ing tha rơma khom ba jơlan hlâo, met wa adơi ayong anong neh ngă tui djơ\ jơlan hơdră ping gah, tơlơi phiăn kơnuk kơna.

 Kah hăng [ing ta thâo baih, thun rơgao mơnuih [ôn sang tơnap tap biă mă, ngă hmua bưp lu tơlơi lông lăng truh. Kâo ]ang rơmang thun phrâo anai, mơnuih [ôn sang gir run hloh đăo kơnang kơ ping gah, kơnuk kơna pơtrut tơlơi bơwih [ong huă, ]ang rơmang djop sang ano\ amra trơi pơđao hloh tơlơi hơdip mơda pơkă hăng thun hlâo’’.

Tơlơi ngă yang mơak thun phrâo gah djuai ania Sedang

Mơnuih djuai ania K’ho do\ hơdip [ơi tơring c\ar Lâm Đồng ngă yang thun phrâo tơdơi kơ [ong giong tết tui tơlơi phiăn djuai ania Yuăn giăm ha blan, arăng juăt iâu le\ ngui Nhô Lirbông (mơ-ak lơ\m pơdai dưm abih amăng tông thoa).

Hrơi ngui anai sui amăng ha blan. Hrơi ngă yang pơpu\ pơdai juăt pơphun [ơi tông dưm pơdai r^m boh sang ano\ hăng pơphun amăng hrơi tlam hơmâo wo\t tha plơi hro\m laih dong lu sang ano\. Arăng trơ\i drah mơnu\ pik nao [ơi riang, bah amăng tông dưm pơdai. Lơ\m mông ngă yang pơđut sang ano\ mơnuih djuai ania K’ho amra jak iâu hyu ngui mơ`um [ong huă mơng sang pô anai nao sang pô adih, adôh suang hro\m.

Mơnuih djuai anai K’ho đăo gơnang djop mơta amăng tơlơi hơdip lêng kơ yua yang soh pơpu\ brơi. Yang prong hloh le\ yang Ndu hăng hơmâo wo\t yang pơko\n dong anun le\: yang hrơi, yang blan, yang c\ư\, yang ia, yang lo\n, yang pơdai …. {ing gơ`u juăt pơpu\ kơ yang rơbang tui hluai [udah lơ\m hơmâo pơphun bruă pơprong hơget thơ amăng sang ano\ kah hăng amăng hrơi tơju\ pla.

Tơlơi ngă yang thun phrâo mơak gah djuai ania K'Ho

Mơnuih djuai ania Jeh Triêng hơmâo lu tơlơi phiăn đưm hiam klă, amăng anun tơlơi phiăn puk hơbâo tơpur, glom asơi điơ\ [ơi bơbung sang hăng [ă glăi pơ sang. Tơlơi ngui ngor anăn }a K]ah [ong hơdăng do\ djă pioh đô]. Ngă yang ngui ngor [ong hơdăng djuai ania Jeh Triêng, [u kơnong hok mơak, bơni kơ khul yang rơbang hơmâo pơgang ba ană plơi pla huăi duăm ruă đô] ôh, do\ djru kơ ană plơi pla ngă hmua hơmâo pơdai jor kơtor lu, [ong huă trơi pơđao yâo mơak. Djuai ania Jeh Triêng ngă yang [ong hơdăng do\ jing hrơi mông prăp lui pơkra gơnam yua mă bruă, tia tơ[e`  wăng tơgă kiăng ngă hmua klă hloh kơ thun sô. Ngă yang [ong hơdăng mơ\ng djuai ania Jeh Triêng pơphun mơ\ng lơ 21 truh lơ 27/12 r^m thun.

Kiăng dưi pơphun ngă yang [ong hơdăng [u amu` ôh, khom ruah mơnuih pơplông  dưi djop pran jua nao pơ glai ]uh hơdăng, gui hơbâo tơpur glăi pơ plơi. Mă hơbâo tơpur anun pioh pruai, sai hyu djơ\ pơ mơnuih lu, hlơi pơđu\ mă tơpur djơ\ amăng drơi jăn lu le\ pô anun amra tơphă hăng mơak hloh thun phrâo.

Djuai ania Jeh Triêng pơmin: Hlơi djơ\ tơpur lu hloh pô anun amra tơphă tơphai lu thun phrâo

Bơyan bơnga trun rai laih, anai le\ bơyan arăng juăt hyu bơyai rơkơi bơnai mơng djop djuai ania [ơi kual Dap kơdư, amăng anun hơmâo djuai ania Chru. Djuai Chru mă djuai am^ mơn, đah rơkơi juăt do\ hơdip hro\m hăng sang ano\ đah kơmơi, ană bă lêng mă kơnung djuai gah am^.

Đah kơmơi le\ mơnuih nao hơduah rơkơi. Lơ\m sa c\ô đah kơmơi hor hlơi thơ, `u amra lăi pơthâo brơi sang ano\ gơ`u. tơdah sang ano\ tu\ ư, sa c\ô mơnuih amăng sang ano\ đah kơmơi amra nao pơ sang đah rơkơi kiăng kơ bơyai brơi dua gơ`u. Tơdah sang ano\ đah rơkơi tu\ ư, sang ano\ đah kơmơi amra pu\ pơnu\ brơi sang ano\ đah rơkơi hăng c\ut drơi bưn brơi đah rơkơi.

Amăng mlăm đah kơmơi djuai ania Chru amra c\ut brơi bưn kơ đah rơkơi kiăng kơ ba glăi ngă rơkơi. Hrơi mông juăt hơduah rơkơi amăng mlăm. Tơdah đah rơkơi anun [u tu\ ư tơdơi anun 7 hrơi amra jao glăi bưn. Đah  amra gir run c\ut brơi bưn kơ đah rơkơi amăng mlăm truh kơ tơdăm tu\ ư kah mơng lui.

Tơlơi phiăn do\ rơkơi mơ\ng djuai ania Churu

 Siu Đoan-Nay Jek: Pơblang