VOV4.Jarai-Tơlơi ruă ]ơtăng arăt drah le\ sa tơlơi ruă juăt hơmâo biă mă ră anai.

 

Arăng lăi `u anun tơlơi ruă kah hăng pô pơdjai mơnuih [u hmao răng kơđiăng, yua kơ tơlơi sat ba truh hu\i rơhyưt biă mă, pơdjơ\ truh kơ tơlơi hơdip mơda kơ mơnuih ruă kah hăng pơ]ah arăt drah amăng dlô, drah nur amăng arăt hơtai boh, ngă ruă hơtai boh, boh [leh.

 

Samơ\ r^m hrơi, bruă kơđiăng kơ tơlơi ruă anai aka [u hơmâo mơnuih pơđing nao lu ôh, ano\ sat `u ngă kơ tơlơi suaih pral drơi jăn pran jua ta kơtang biă mă, tăp năng ba truh kơ djai bru\.

 

}ơtăng arăt drah le\ drah nur kơtang amăng arăt ta, drah rô amăng arăt drah kah hăng jơlan anun yơh `u ba hyu ia drah kơ tơlơi hơdip amăng drơi jăn ană mơnuih.

 

Sit hơtai boh tơpư\, `u pơtrut drah rô hyu amăng arăt phun, arăt anet đuăi hyu bă hră amăng drơi jăn kah hăng đing ia drah rô.

 

}ơtăng arăt drah jing boh tơhnal mơ\ng dua tơlơi pơpư\ ngă rai. Jua kơtang tal sa le\ lơ\m drah [ôp hăng (pơtrut) đuăi drah tơbiă mơ\ng hơtai boh laih anun mut amăng djop arăt.

 

Dua le\ `u ]ơtăng lơ\m hơtai boh pơdơi pơpư\ jăng jai. Dua ano\ pơpư\ anai yơh arăng pơkă lăng hơnong tơpư\ `u kơtang [udah tơdu.

 

Arăng pơkă lơ\m drah mut nao amăng hơtai boh laih anun pơdơi jăng jai ha tơnit, giong anun tơbiă đuăi mơ\ng hơtai boh rô nao amăng arăt ba truh amăng drơi jăn [ing ta.

 

Hơnong pơkă hăng milimet thủy ngân ]ih klah ]un (mmHg). Arăng thâo krăn drah nur tơdu [udah drah nur ]ơtăng, tơdah tơdu mrô `u 120/80 mmHg arăng lăng `u khăng djơ\ lăp. Tơdah kơtang [udah hloh kơ mrô 140/90 mmHg arăng yap `u ]ơtăng baih.

 

Tui hăng Ding jum ia jrao, ră anai [ơi Việt Nam, lơ\m 5 ]ô mơnuih prong [udah tha [iă hơmâo 1 ]ô mơnuih ]ơtăng arăt drah, jing truh kơ 12 klăk ]ô mơnuih.

 

Khă tơlơi ruă anai jing lu mơnuih hơmâo hăng hu\i rơhyưt mơn samơ\ mrô mơnuih thâo hăng ngă tui hơdră pơhlôm pơgang [u lu ôh.

 

Rơđah biă `u, amăng mrô 12 klăk ]ô mơnuih hơmâo tơlơi ruă, rơbêh ha mơkrah aka [u thâo ôh laih anun rơbêh 80% mrô mơnuih aka [u pơjrao.

 

{uh rơđah kah hăng ơi Phùng Văn Ba 56 thun do\ pơ tơring glông Ea Hleo, tơring ]ar Daklak. ~u thâo kơ `u ruă ]ơtăng arăt drah dơ\ng mơ\ng thun 2010, lơ\m arăng nao pơkă lăng tơlơi ruă kơ mơnuih [on sang amăng plơi pla.

 

Samơ\ yua kơ [u mưn kơ drơi jăn `u hơmâo tơlơi hơge\t ôh, `u [u pơđing nao ôh tơlơi pơtă pơtăn mơ\ng ơi ia jrao, anun [u pơjrao ôh.

 

Thun tơdơi, lơ\m sa mơguah anun, ơi Ba mưn ruă ako\, mơmo\t mơta, rơbat [u kjăp ôh. Lơ\m ba nao pơ sang ia jrao, arăng lăi `u ruă arăt drah amăng dlô yua kơ ]ơtăng arăt drah ngă.

 

Khă [u djai ôh samơ\ ngă kơ drơi jăn `u hlong rơwen sa bơnah gah ieo. Ơi Phùng Văn Ba ră ruai:

 

‘’Kâo ruă rơbuh lơ\m blan 10/2015. Hlâo kơ anun, kâo mưn dua klâo wơ\t wir ako\ mơmo\t mơta, truh ruă kơtang hwing ako\, dlô ako\ hwing hwang dar ako\ tlôn.

 

Hlâo kơ anun, huăi hơmâo tơlơi hơge\t ôh laih anun ako\n nao pơkă lăng re se lơi’’.

 

Ơi Rmah Tu 68 thun do\ pơ tơring glông }ư\ Kuin, tơring ]ar Daklak glăk do\ pơjrao kơ tơlơi ruă ngă pơ]ah arăt drah amăng dlô, giăm 4 thun hăng anai.

 

Hlâo kơ anun, `u hơmâo tơlơi ruă ]ơtăng arăt drah, hơmâo [uh hăng pơjrao hmao kru laih. Samơ\ lơ\m [uh drơi jăn plai [iă, `u lui mơ`um ia jrao.

 

~u hlong ruă kơtang truh rơwen sa bơnah drơi jăn gah ieo, pơhiăp [u rơđah dơ\ng tah. Ơi Rmah Tu brơi thâo: ‘’Hlăk anun kâo do\ huă asơi, laih anun, tơgu\ hlong rơbuh đih.

 

 Nao pơ sang ia jrao [ing ơi ia jrao lăi drah nur kơtang đơi, ră anai hyu pơpă thơ khom hơmâo mơnuih pơgiăng brơi kah dưi.

 

Ơi ia jrao brơi jrao mơ`um samơ\ kâo mơ`um [u djơ\, anun yơh hơmâo glăi dơ\ng. Kâo [uh huăi ruă ako\ dơ\ng tah, pơmin dah plai [iă laih [u mơ`um ia jrao dơ\ng tah, anun kâo ruă kraih tui dơ\ng’’.

 

Tui hăng boh tơhnal kơsem min gah ia jrao, [ing mơnuih ]i hơmâo tơlơi ruă drah nur kah hăng [ing lu thun, mơnuih tha rơma, mơnuih ruă boh [leh, mơnuih rơmong plin, rơgao kg, mơnuih djup hot lu, mơ`um tơpai [iêr re se, [ong gơnam lu ia cholesterol, alah tơpư\ drơi jăn….

 

Khă hnun, hơmâo năng ai `u 90% mrô mơnuih hơmâo tơlơi ruă anai [u thâo phun tơdu\ ôh. Juăt `u tơlơi ruă hơmâo le\ sit thâo kraih laih.

 

Amăng anun, juăt [uh lu le\: Tơlơi ruă amăng hơtai boh, drah nur arăt hơtai boh, ruă hơtai boh, arăt prong…hơdôm tơlơi ruă amăng dlô le\ pơ]ah arăt drah amăng dlô; tơlơi ruă boh [leh, ruă mơmo\t mơta, tăp năng truh bum mơta…

 

Tơlơi mưn lu `u le\ ruă ako\, mơmo\t mơta, hwing ako\, ruă hơtai boh….Samơ\ lu mơnuih ruă aka [u thâo rơđah ôh tơlơi ruă.

 

Tơl mưn ruă laih jing kraih baih. Tơlơi ruă anai juăt djai lu. Lu mơnuih dưi hơdip le\, ngă rơwen, găng kang [u thâo pơhiăp.

 

Yua kơ anun, [ing ơi ia jrao pơtă pơtăn khom nao e\p lăng tơlơi suaih pral re se, pơkă lăng jua tơnơ\k hơtai boh tơpư\, biă mă `u [ing tha rơma khom ngă bruă anun na nao klă hloh.

Nay Jek: Pô ]ih hăng pôr

 

 

 

Pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă tơtăng ara\ drah

 

Tơlơi ruă tơtăng ara\ drah le\ tơlơi hu^ rơhyưt biă yua kơ hơdôm tơlơi ba truh [u thâo rơđah hăng tơlơi pơplih mơng `u mơ\ `u ngă.

 

Ơi ia jrao Phan Thị Minh, mă bruă [ơi Anom ia jrao pơgang hlôm hlâo tơring ]ar Daklak, lăi pơthâo kơ sa dua bruă pơgang be\ [udah hơduah e\p tơlơi ruă anai.

           

Tơ`a: Ơ ơi ia jrao! Tơlơi ruă tơtăng ara\ drah ră anai dưi pơjrao hiưm hơpă hăng tơlơi ruă amra dưi pơjrao suaih hlao mơn?

         

Ơi ia jrao Phan Thị Minh: Tơlơi ruă tơtăng ara\ drah hmâo ia jrao pơjrao kiăng hơđong ara\ drah đo#], [u dưi pơjrao suaih hlao ôh. Hăng mơ`um ia jrao na nao, kiăng hơđong ara\ drah le\ 140/90 mmHg. Lom anun pô ruă pơhlôm hăng [u hmâo hying ako# rơbuh đih ôh.

           

Tal blung, drah tơtăng rơnoh pơkă 1 le\ akă kiăng yua jrao ôh. Samơ\ truh rơnoh pơkă 2, anun le\ drah đ^ lu biă `u 160 hăng drah [ia\ hloh rơbêh kơ 100 thơ khom mă yua jrao.

 

Bruă yua jrao khom tui tơlơi pơkă mơng ơi ia jrao khut khăt [u rong mơ`um mă ôh.

           

Bruă yua jrao khom hơdor hơdôm tơlơi tui anai: Ngă tui tơlơi pơtă mơng ơi ia jrao, yua kơ jrao pơjrao anai [u dưi mă yua hơdơ\ hor ôh.

 

Pô ruă khom yua jrao na nao. {u dưi pơdơi yua jrao ôh hăng khom mơ`um djơ\ hrơi mông pơkă. Bruă anai djru rơnoh jrao amăng drơi jăn hơđong, yua anun mơ\ drah `u hơđong mơn.

 

Be\ mơ`um ta` đơi, kaih đơi, đa le\ wor bit. Bôh nik `u hmâo lu mơnuih ruă wor bit mơ`um jrao, hmâo mơnuih đa [uh plai [ia\ le\ pơdơi mơ`um jrao yơh. Tui anun drah tơtăng amra đ^ dong, amu` ngă rơbuh đih biă.

           

Lom pô ruă mơ`um jrao djop, djơ\, pô ruă [u hmâo tơlơi hơne dih ôh. Samơ\ lom [u mơ`um thơ amra jing pô ngă ta [u mơ-ak ôh, ara\ng iâu pô pơdjai ta [ơ [rư\, `u amra pơplih ba truh rơbuh đih, kloh ară drah glô.

 

Hăng ră anai, [ơi hơdôm bôh sang ia jrao, hơdôm mơnuih rơbuh đih, kloh ara\ drah glô biă `u yua tơtăng ara\ drah.

           

Tơ`a: Ơ ơi ia jrao! Tơlơi ruă anai hmâo bơdjơ\ nao mơn tơlơi tưp glăi?

         

Ơi ia jrao Phan Thị Minh: Tui hăng hơdôm tơlơi kơsem min, tơlơi ruă tơtăng ara\ drah hmâo bôh than tưp glăi samơ\ [u djơ\ abih bang mơn.

 

{ơi sa dua bôh sang ano#, tơdah ơi, yă, am^ ama hmâo tơlơi ruă tơtăng ara\ drah thơ ană tơ]ô ta#o hloh nao pel e\p lăng na nao, hu^ hmâo tơlơi ruă.

 

Samơ\ ăt hmâo mơn lu sang ano# khă rơnuk hlâo [u hmâo tơlơi ruă samơ\ ană tơ]ô hmâo.

 

Anun le\ hơdôm bôh than mơng gah rơngiao ba truh, bơhmu tu kah hăng rơmong đơi, mơ`um tơpai [iêr, găng ara\ drah, hmâo rơmă amăng drah…

         

Tơ`a: {ing ta amra pơhlôm hlâo tơlơi ruă tơtăng ara\ drah hăng hơdră hơpă ơ ơi ia jrao?

           

Ơi ia jrao Phan Thị Minh: Kiăng pơgang hlôm hlâo, sa le\, hăng mơnuih tơdơi kơ 30 thun ta#o hloh pơkă lăng drah 6 blan sa wot.

 

Biă `u hăng hơdôm sang ano# hmâo ơi, yă am^ ama, adơi, ayong ruă tơtăng ara\ drah thơ khom pel e\p lăng.

 

Bơ\ amăng tơlơi hơd^p mơda, ta#o hloh pơgang hlôm hlâo hăng tơlơi do\ do\ng [ong huă rim hrơi, kah hăng anăm [ong mơxin đơi ôh.

 

Tui hăng tơlơi pơtă le\ rim hrơi kơnong kơ yua 4g hra, dưm dưm hăng sa [uông kơ phê, ta [ong `u lat [ia\.

 

Hăng hơdư\ h^ [ong rơmuă hlô mơnong mơ\ pơ ala nao rơmuă rok kyâu. Hơdư\ [ong kl^ hlô, kiăn pruăi hlô.

 

Hơdư\ mơ`um tơpai [iêr. Rim hrơi kơnong kơ mơ`um [ia\ hloh 30ml tơpai.

 

Biă `u, hăng mơnuih djup hot, ta#o hloh hơdư\ h^ hăng pơ phun lui tui [ơ [rư\. Yua anun lom djup hot, ia nicotine amra ngă asar cholesterol glăk rô hyu amăng drah kôl glăi, pơjing sa tơlo# sa tơlo#, ngă gun drah rô, ngă pô juăt rơbuh đih.

 

Tơdah [ơi glông ara\ drah pơđoh tơbiă thơ amra ngă drah dol h^, dol h^ glông drah rô nao pơ\ glô amra ba truh kloh ara\ drah.

           

Rơngiao kơ anun, [ing ta khom djă pioh hơđong tơlơi hơd^p pơ pư\ na nao drơi jăn. Sa hrơi ta#o hloh rơbat hyu mơng 30-60 mơnit.

 

Biă `u hăng hơdôm mơnuih mă bruă ]ar [udah amra rơmong đ^ thơ, ta#o hloh ruah mă sa tơlơi bơkơja\p drơi jăn kơ pô djơ\ hloh. Thun tha rơma le\ rơbat tơkai, pơhra\m drơi jăn.

 

Hlăk ai ngui pah blâo mơnu\, đă bôh lông, apah bôh lông… lăi klah ]un le\ ta#o hloh pư\ hlư\ drơi jăn [ia\, be\ do# ber sui đơi. Khom djă pioh hnong ano# kơdra#o drơi jăn, be\ đ^ mơnong đơi.

 

{udah lăi amu` thâo hluh le\ [u pioh kơ-iăng đah rơkơi prong hloh kơ 90cm hăng đah kơmơi le\ hloh kơ 80cm.

 

-Rơkâo bơni kơ ih ơi ia jrao!

Siu H’ Prăk: Pô ]ih hăng pôr