VOV4.Jarai - Tơlơi ruă pơđoh ia sik sit nik jing tơlơi ruă ngă pơ plih mơng cacbon hidrat, rơmă, protein lom hoc-mon insulin mơng tuỵ kơ[ah.

 

Tơlơi anai ngă ia sik amăng drah lu hloh bơhmu hăng rơnoh hơnong `u.

 

Dưi lăng le\ pô ngă djai tui [ơ [rư\, tơlơi ruă anai ngă pô ruă amra hmâo tom tơlơi ruă ara\ drah, klôh ara\ glô, bum mơta, tơdu bôh bleh, ngă jô hnă hneo đah rơkơi hăng lu tơlơi ruă pơkon.

 

            Tơlơi hơd^p mơda phrâo rơnuk anai hăng lu tơlơi dleh tơnap, hrom hăng bruă hơd^p mơda hrim hrơi, [ong mơ`um akă djơ\ jing bôh than ba truh tơlơi ruă pơđoh ia sik lu amăng mơnuih mơnam.

 

Tơlơi ]ih lăi nao mơng pô hyu mă tơlơi pơhing gah ]răn hơdră anai [ơi tơring ]ar Gialai.             

 

            Wa Nguyễn Thị Xuân, 59 thun, do# [ơi thôn 5, să Trà Đa, plơi prong Pleiku le\ sa mơnuih ngă đang hmua, kuh thun dleh glar, tơlơi hơd^p mơda hrim hrơi, [ong mơ`um [u djop, ăt [u rơmong muă mơn, tui anun mơn hmâo tơlơi ruă pơđoh ia sik rơbêh kơ sa thun hăng anai laih.

 

Yua anun, wa Xuân dưi dăp mut gah djuai mơnuih ruă pơđoh ia sik akă dưi pơsit mơng hơpă ba truh.

 

Wa Xuân brơi thâo, hlâo kơ thâo pô hmâo tơlơi ruă, `u [uh rơgah tơkai tơngan, mơhao mơ`um ia lu biă, nao mơ`ă na nao.

 

Khă mơbah [uh ph^ ph^, samơ\ sit truh mông huă asơi `u dưi huă truh kơ 4 mong asơi, mơhao ia mih.

 

Đa le\, tơdơi kơ thâo am^ pô hmâo tơlơi ruă pơđoh ia sik, [ing ană bă wa Xuân khom kah đuăi abih bang mơnong [ong huă, ia mơ`um hmâo lu sik tơbiă mơng mơta lăng [uh, kiăng plai [ia\ bruă mă yua sik mơng `u.

 

            Tơdơi rơbêh kơ 1 thun thâo pô ruă, wa Xuân mơng sa ]ô mơnuih ngă đang hmua suaih pral kơtra#o 50 kg, ră anai rơwang đoh drơi kơnong kơ do# 38 kg.

 

Hrom hăng anun, wa Xuân abih bang kah hăng rơngiă pran jua mă bruă yua kơ [u ai buai dong tah, hơdôm ]ra\n oan tơlang tơleh bơbrah đ^ hăng ruă.

 

Samơ\ tơlơi ngă wa rơngôt hloh le\ rơngiao kơ bruă [ong mơ`um, kom yom, mơta `u jai hrơi mơmot tui, tơnap biă rô nao rai mă bruă hrim hrơi, ră ruai hăng mơnuih amăng sang ano#. Wa Nguyễn Thị Xuân lăi:

 

            “Tơlơi ruă pơđoh ia sik ngă rơgah tơkai, tơngan, mơbah rơba, mơta mơmot [u [uh jơlan ôh, ruă kơ-iăng, rơgah dua plă tơkai, do# ber, tơgu\ tơnap tap biă, tơgu\ thơ rơbuh na nao, [ong huă [u jơman, u\t tơlang bơbrah abih.

 

Kâo [ong a`ăm hla rok yơh lu, [ia\ huă asơi, [u thâo hluh hiưm hơpă ôh hmâo tơlơi ruă anai, kâo [u thâo hluh anun kâo rơngôt biă.”

 

            Ơi Huỳnh Thành, [ơi mrô sang 24, jơlan An Dương Vương, phường Thắng Lợi, plơi prong Pleiku nao pơ\ Anom pơjrao tơlơi ruă mơnuih tha rơma, Sang ia jrao prong tơring ]ar Gialai amăng tơlơi rơnoh ia sik hmâo lu hloh kơ 6 wot bơhmu hăng hơnong hmâo amăng drah, hăng hơdôm tơlơi brơi [uh mơhao mơ`um ia lu, mơhao [ong huă, nao mơ`ă lu.

 

Tui hăng tơlơi ruăi mơng `u, hlâo kơ thâo pô hmâo tơlơi ruă, `u jôh tơlang bôh pơtih tơkai.

 

Hăng tơlơi pơmin mơ`um lu ia tơsâu rơmô amra ta` kơja\p tơkai, ơi Thành mơ`um hơnong `u sa [ua\t amăng sa hrơi mơ`um amăng 2 blan na nao.

 

Khă hnun hai, lom ia sik amăng drah `u đ^ lu hrom hăng hơdôm tơlơi brơi [uh tơlơi ruă pơđoh ia sik le\ nam rơka [ơi tơkai [u djơ\ kơnong kơ sui grăng ôh mơ\ `u amra bơdjơ\ nao ara\ areo dong.

 

Tơdơi kơ 7 blan jôh tơkai, truh ră anai, ơi Thành ăt glăk khom pioh glăi mơn pơsơi dưm [ơi tơlang `u.

 

            Tui hăng tơlơi pơblang mơng ơi ia jrao le\ tơlơi ruă pơđoh ia sik mơng ơi Thành ngă brơi hơdôm asar gar [u dưi mă mrô ia sik ]i kiăng pioh lir tơlang.

 

{u djơ\ kơnong kơ hnun đu] ôh, tơdah amăng hơdôm hrơi hmâo tơlơi ruă pơđoh ia sik, tơdah ơi Thành hmâo tom tơlơi ruă pơkon, bruă pơjrao `u amra tơnap hloh dong bơhmu hăng mơnuih [u hmâo tơlơi ruă pơđoh ia sik.

 

Nam rơka hơđăp akă grăng, tơlơi ruă phrâo glăi ngă dong, ơi Thành rơngôt biă.

 

Ră anai, kiăng djă pioh mrô sik amăng drah [ơi rơnoh hơđong, ơi Thành khom ngă tui hơdră [ong huă thâo a` [ong mơ`um hơdôm mơnong kom khut khăt tui tơlơi ]râo ba mơng ơi ia jrao pơjrao tơlơi ruă.

 

Kiăo tui anun, `u khom hơdư\ [ia\ [ong hơdôm mơnong hmâo lu tơpung, sik, hơdư\ [ia\ mơ`um ia. Ơi Huỳnh Thành brơi thâo:

 

            “Amăng tơlơi pơmin kâo hual kơdual lu biă. Yua kơ tơlơi ruă pơđoh ia sik `u [u dưi jrao suaih. Anun le\ tơlơi ruă lok nao lok rai laih.

 

Dưi hmâo [ing ơi ia jrao lăi pơthâo brơi, kâo ăt hơdư\ mơn [ong huă, biă `u [ong [ing bôh troh, [ong bôh trôl lu.

 

Yua kơ [ong bôh trôl amra hro\ trun ia sik.

 

Ră anai sa mông [ong huă kâo huă dua mong asơi đu]. Kâo gir run tui tơlơi ơi ia jrao lăi pơthâo.”

 

            {ơi dêh ]ar ta ră anai yap him lăng hmâo 3 klak ]ô mơnuih hmâo tơlơi ruă pơđoh ia sik, đ^ lu hloh 2 wot bơhmu hăng thun 2006 hăng gah top hơdôm bôh dêh ]ar hmâo tơlơi ruă anai lar ta` hloh [ơi rong lon tơnah.

 

Samơ\ bôh nik mrô anai do# lu hloh yua kơ hmâo năng ai `u 60% mrô mơnuih hmâo tơlơi ruă anai [u thâo pô ruă.

 

Bôh than ba truh biă `u yua kơ tơlơi hơd^p mơda hrim hrơi, [ia\ rơbat hyu, [ong lu mơnong [ong hmâo pran, [ia\ mơnong bơbuă, tơlơi [u mơ-ak amăng pran jua ngă sui,…

 

Lăp bơngot le\ tui hrơi blan, tơlơi ruă anai jai hrơi jai lu tui [ơi [ing hlăk ai.

 

Tơlơi ruă anai ăt le\ tơlơi ruă do\ng tal 4 amăng mrô hơdôm tơlơi ruă ngă djai mơnuih [ơi đơ đam rong lon tơnah.

                                                          Siu H’ Prăk: Pô ]ih hăng pôr

 

Kiăng thâo hluh rơđah kơ tơlơi ruă anai, hơdôm tơlơi `u amra ba truh [u djơ\ kah hăng ta kiăng, tơlơi mưn pơ[uh nik nak `u đah mơng thâo ta` hăng pơjrao djơ\ hơdră laih anun hơmâo jơlan hơdră pơjrao hlôm [udah pơkă hơnong tơlơi [ong huă gal kơ mơnuih hơmâo tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik, ơi ia jrao Trịnh Quang Thắng, do\ mă bruă pơ sang ia jrao prong tơring  ]ar Gialai lăi pơthâo tui anai.

 

-Tơ`a : Ơ ơi ia jrao, arăng juăt lăi le\, tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik jing sa tơlơi ruă pơjrao [u thâo hlao ôh, hu\i biă mă, tơlơi anai djơ\ mơn laih anun hiư\m pă `u tơlơi ruă anai ?

 

-Ơi ia jrao Trịnh Quang Thắng : Tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik le\, `u sa tơlơi ruă bơblih amăng lăm drơi jăn; tơlơi mưn `u, jơlan drah rô đ^ kơtang na nao, yua dah `u rung răng gah jơlan pơđoh ia sik amăng drah, ia rơmă hăng ano\ kơtang amăng drah.

 

Amăng anun, yua rơngiă [udah ngă kơ[ah h^ ia Insulin, rơngiă h^ ano\ rô nao rai ia Insulin amăng drah [udah hơmâo abih 2 mơta tơlơi anai, anun yơh ngă drah nur kơtang jing h^ ]ơtăng arăt drah.

 

Tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik le\ hơmâo lu mơta phun `u ba truh, laih anun jing lu type, lu tơlơi mưn pha ra pha ra mơn. Amăng anun, r^m kơ sa type, r^m mơta tơlơi ruă `u tơbiă rai mơng sa khul tơlơi phun ngă rai, yua kơ anun [u thâo rơđah ôh, yua mơng pơpă phun `u ba truh hơmâo tơlơi ruă anai sit nik.

 

{ơi ro\ng lo\n tơnah, arăng pơpha jing mơng 5 truh 7 type hăng lu hloh kơ anun. Tơdah [u thâo rơđah phun tơdu\, arăng kơnong pơtong lăng mơng sa, dua mơta phun ba rai, laih anun hơmâo tơlơi ruă pơ[ă tui drah kơtăk, kơnung djuai, phung wang, ơi yă hơmâo laih hlâo, arăng [u thâo tong ten ôh phun `u ba truh sit nik.

 

-Tơ`a : Tui anun yơh lơ\m hơmâo tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik, ngă hiư\m pă kiăng pơgăn h^ tơlơi `u ba truh tơlơi sat pơko\n le\, ơ ơi ia jrao ?

 

- Ơi ia jrao Trịnh Quang Thắng: Ano\ ngă sat mơng tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik jing lu mơta yơh, kiăng pơgăn `u ba truh kơ tơlơi ruă anai tui hluai mơta tơlơi ruă. Sit hơmâo tơlơi ruă laih, ta kơnong hơduah e\p hơdră pơgăn h^ ano\ ngă sat mơng `u ta` hloh klă hloh, pơjrao djơ\ hơdră, yua dah sit hơmâo tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik `u ngă kơ drơi jăn mơnuih ruă găng glăi hăng tơlơi bơbe] mơng gah rơngiao tơdu h^, amu` biă hơmâo tơlơi ruă pơko\n mut tơma.

 

Tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik `u hơmâo tom lu mơta tơlơi ruă pơko\n dong, amăng anun hơmâo tơlơi ruă arăt hơtai, hơtai boh, ngă đôm dol h^ jơlan drah rô, pơ]ah arăt, drah mut so# kơniă amăng hơtai boh hăng lu tơlơi ruă amăng arăt drah. Mơta dua dong,  `u đ^ nao truh pơ mơta, ngă bum mơta, mơmo\t mơta. Klâo le\ ngă ruă boh [leh, laih anun bơbe] truh kơ arăt dlô ako\, ngă kro\n arăt phun tơlang ro\ng, đ^ pơ dlô ako\, ngă rơngiă ano\ mưn, [u thâo mưn [ơi plă tơngan, plă tơkai.

 

-Tơ`a: Hăng tơlơi ruă mưn pha ra hơjăn tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik, mơnuih ruă juăt ngă tui hơdră do\ dong [ong huă hiư\m pă, tơlơi kom hiư\m `u, kiăng pơgăn [iă ano\ kơtang tơlơi ruă anai, ơ ơi ia jrao ?

 

- Ơi ia jrao Trịnh Quang Thắng: Tơlơi pơmin mơng mơnuih ruă sui thun laih, juăt `u [u thâo pơjrao ôh. Mơta dua le\, sit hơmâo tơlơi suă mơ-a`ă tơbiă ia sik amra ngă gêh gal kơ tơlơi ruă pơko\n kơtang tui, kah hăng tơlơi ruă bơbrah bru\ asar, ta juăt lăi ung thư, tơlơi ruă rơka, rơnah.

 

Mơta klâo le\ bơbe] truh pơ hơdră pơjrao tui hluai kơ tơlơi pơkă hơnong mơnong [ong huă, anăm [ong mơnong [ong huă lu đơi rơmă, tơpung, ano\ mơmih ia sik, khom bơtơpư\ drơi jăn na nao, pơtop rơjang drơi jăn pran jua, anăm do\ ha dơnong ôh.

 

-Tơ`a: Yua hơge\t tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik arăng lăi tơlơi ruă ngă djai mơnuih kret kroai [u thâo ôh laih anun [ing ruă tơlơi ruă anai kơnang kơ tơlơi mưn hiư\m pă pioh pơkă lăng kiăng thâo ta` hăng pơgăn hmao kru tơlơi ruă hu\i rơhyưt anai, ơi ơi ia jrao?

 

- Ơi ia jrao Trịnh Quang Thắng: Mơnuih hơmâo tơlơi ruă anai tơdah thâo [uh ta`, pơjrao djơ\ hơdră, tơlơi do\ dong [ong huă hiam klă laih anun triăng pơtop rơjang drơi jăn `u amra hơdư\ h^ mơn tơlơi pơglăi sat mơng tơlơi ruă anai ngă.

 

Kiăng thâo krăn ta`, arăng kơnang nao kơ hơdôm tơlơi pơ[uh nao mơ-a`ă tơbiă ia sik, laih nao mơ-a`ă khul hơdom juăt nao djim [ơi anih ia mơ-a`ă pô anun, juăt `u mơnuih truh 45 thun pơdlông le,\ klă [iă khom nao pơkă lăng pơ]rang drah kiăng thâo laih anun pơgăn h^ `u.

 

Kiăng thâo ano\ bơkơnăl pơko\n dong, kah hăng mơhao huă [ong lu, mơ`um ia lu, nao mơ-a`ă lu wơ\t laih anun hro\ k^. {udah tơdăm dra yuh laih, 30 thun pơngo\ tơdah amăng sang ano\ hơmâo mơnuih tưp tơlơi ruă anai, đah kơmơi hlơi pô pi kian, ană nge tơkeng rai prong truh 4 kg, [udah amăng hruh ană hơmâo lu ]ơgăn, ano\ blêm blôm amăng lăm adih, [udah [ing rơmo\ng plin hơnong pơkă DMI rơbêh 23, tơdah đah rơkơi prong kian rơbêh 90 cm hăng rơbêh 80 cm tơdah đah kơmơi le\ khom sem lăng tong ten yơh.

 

Mơnuih juăt hơmâo tơlơi ruă amăng arăt drah, [udah bơblih lipit [u hơđong, lu rơmuă. Boh tơhnal arăng kơsem min [ơi jar kơmar, mơnuih rơmo\ng plin dưi pơhro\ kg 5% hơnong kơtra#o drơi jăn `u lơ\m sa thun, amra hro\ [iă hơmâo tơlơi ruă mơ-a`ă tơbiă ia sik dong mơng 32 truh kơ 38% laih anun ngă tui hơdră [ong huă djơ\ hơnong laih anun pơtop rơjang drơi jăn lu.

 

-Hai bơni kơ ih ơi ia jrao Trịnh Quang Thắng hơmâo pioh mông bơ ră ruai anai!

Nay Jek: Pô ]ih hăng pôr