VOV4.Jarai - Tơlơi ruă mơañă tơbiă ia sik juăt ba truh lu tơlơi ruă, amăng anun hơmâo tơlơi ruă mơta: kah hăng ruă Glôcôm, mơta lăng ƀu rơđah, hŭi hloh lĕ ruă ară mơta yua tơlơi ruă mơañă tơbiă ia sik ngă arăng iâu võng mạc đái tháo đường. Anai yơh tơhnal phun ngă mot mơta ƀơi ƀing ruă mơañă tơbiă ia sik. Tơlơi ƀing ta kiăng thâo lĕ: ruă ară mơta yua ruă mơañă tơbiă ia sik ngă ƀing ta ƀu thâo krăn đơi ôh, yua ñu ƀiă đôč nam ruă, truh ƀing ta thâo lĕ ruă kơtang laih, plŭi yơh.

Tơlơi ruă ară mơta yua ruă mơañă tơbiă ia sik ngă juăt ƀu hơmâo nam ruă rơđah ôh, wơ̆t hăng pô ruă pơ-ai mă pô ñu dong, yua hnun truh hrơi thâo tơlơi ruă lĕ mơta răm laih. Tui hăng mrô jŭ yap mơng Sang ia jrao Mơta Dak Lăk, ruă ară mơta yua ruă mơañă tơbiă ia sik ngă hơmâo 40% mrô mơnuih ruă bơdjơ̆ nao tơlơi ruă amăng lăm alăk mơta arăng iâu đáy mắt nao khăm pơ sang ia jrao, amăng anun hơmâo năng ai 5% mrô mơnuih ruă sui laih, kiăng khŏm pơjrao đah mơng thâo lăng rơđah.

Tui hăng ƀing ơi ia jrao juăt pơjrao mơta, tơlơi ruă ară mơta yua ruă mơañă tơbiă ia sik ngă lĕ ñu ngă răm amăng ară mơta, drah amăng ară mơta rô ƀu hơđong dong tah. Tơlơi ruă ară alăk mơta yua ruă mơañă tơbiă ia sik ngă jai hrơi kơtang, anai lĕ tơlơi ruă hŭi rơhyưt biă mă, juăt hơmâo ƀơi ƀing ruă mơañă tơbiă ia sik (dưm dưm 1/3 mrô mơnuih ruă mơañă tơbiă ia sik). Tui hluai kơ tơdu hă kơtang mơn, ta brơi pô ruă mơñum ia jrao ƀudah tlâ̆o jrao ngă añrăng mơta kiăng pô ruă huăi răm mơta.

Yă Nguyễn Thị Trinh, dŏ ƀơi să Dăk Phơi, tơring glông Lăk, tơring čar Dak Lăk glăk pơjrao tơlơi ruă ară alăk mơta yua ruă mơañă tơbiă ia sik ngă ƀơi Sang ia jrao Mơta brơi thâo: ñu ruă mơañă tơbiă ia sik sui 10 thun anai laih, mơta ñu ruă, tơtăng ară mơta, alăk mơta lôm kô̆ hăng ruă ară alăk mơta mơañă tơbiă ia sik. Blung a, mơta ñu lăng bơbrui, rơgah amăng mơta, hơmâo aruai por ƀơi anăp mơta ñu...samơ̆ pơmin yua thun tha anun jing nao blơi jrao ruă mơta samơ̆ ƀu plai ôh. Nao khăm pơ ơi ia jrao kah mơng thâo ñu ruă mơañă tơbiă ia sik kơtang laih.

“Tŭ kơ blơi jrao glăi tơdjoh yơh, blơi lăng jrao mơtah, jrao kô̆ hai ƀu plai lơi. Truh kơtang lĕ lơ̆m tơgŭ mơng pit ñu ruă pŏng ƀơi mơta, ƀlĕ pơtah, mơhao mơtah samơ̆ ƀu pơtah ƀu truh, laih dong ruă mơng klĭ lem mơta ruă trun pơ kang, ruă ƀơ amră, ruă kơtang biă”.

Ơi ia jrao chuyên khoa 1 Nguyễn Thị Minh Hải - Khua Glocom, viêm màng bồ đào, Sang ia jrao Mơta Dak Lăk brơi thâo: ruă ară alăk mơta võng mạc đái tháo đường tơbiă mơng lu mơta tơlơi ruă. Blung a, pô ruă mơañă tơbiă ia sik sui thun lĕ ruă ară alăk mơta mơañă tơbiă ia sik lu hloh. Pô ruă mơañă tơbiă ia sik mơng 5 truh 10 thun lĕ ruă ară alăk mơta mơañă tơbiă ia sik mơng 50 truh 60%; Mơng 10 truh 15 thun lĕ tơlơi ruă amra mơng 80 truh 90%.

Tal 2, jing bruă ngă hơđong ia mih amăng drah pô ruă, tơdah sui thun mơ̆ pô ruă ƀu thâo ngă hơđong ôh ia mih amăng drah lĕ amra ba truh tơlơi ruă ară alăk mơta mơañă tơbiă ia sik tañ hloh hăng amuñ kơtang hloh;

Tal 3 lĕ hơdôm tơlơi ruă pơkŏn dong kiăo tui kah hăng: Tơtăng ară drah, boh ƀleh, kơƀah drah; hrơi blan pô ruă glăk pi kian, anai lĕ hrơi blan amra amuñ hơmâo tơlơi ruă ară alăk mơta tơbiă ia sik mơng 3 truh 4 wơ̆t. Ơi ia jrao chuyên khoa 1 Nguyễn Thị Minh Hải - Khoa Glocom, viêm màng bồ đào, Sang ia jrao Mơta Dak Lăk brơi thâo:

“Hơmâo sa tơlơi yôm biă mă ñu lĕ pô ră lăng bơbrui, lăng bah amăng wĕ wŏ, kuet kueo ƀu tơpă ôh, lăng boh hră hai hnun mơn, lăng anet ƀudah ia ia iom pơplih phara. Lơ̆m hơmâo nam ruă tui anai ƀing ta khŏm nao khăm hlao mơtăm yơh. Hơdôm tơlơi ruă anun ta ƀu thâo sit tơlơi ruă ară mơta mơañă tơbiă ia sik lơi samơ̆ lơ̆m hơmâo nam ruă anai ƀing ta khŏm nao khăm hăng tañ ƀuh tơlơi ruă, pơjrao tañ amra tan suaih hloh”.

Ară mơta mơañă tơbiă ia sik juăt ƀuh ƀiă đôč nam ruă, biă ñu lơ̆m phrâo ruă, pô ruă ƀu mưn tơlơi ruă hơget ôh kiăng kơ thâo krăn ta hơmâo tơlơi ruă ară alăk mơta mơañă tơbiă ia sik. Abih bang ƀing ruă yua pơ-ai, ƀu nao khăm ôh, truh nao khăm lăng lĕ ruă kơtang yơh, mơta lăng bơbrui, lăng hyu ƀu djơ̆ tui hơđăp dong tah, rup gah rơngiao wĕ wŏ, ƀit ƀiu, ƀudah lăng ƀu krăn dong tah...Lơ̆m ară alăk mơta răm baih, pơjrao jing tơnap yơh, ngă sat kơ tơlơi suaih pral, ngă sat kơ tơlơi hơdip, wơ̆t hăng rơngiă prăk kăk. Ơi ia jrao Nguyễn Thị Minh Hải brơi thâo dong:

“Ruă mơañă tơbiă ia sik lĕ tơlơi ƀu thâo suaih mơtăm ôh, yua hnun bruă pơjrao tơlơi ruă ƀơi mơta jing bruă ngă sui, khŏm pơjrao sui kah mơng dưi, laih dong pô ruă khŏm pơjrao ngă hơđong ia sik amăng drah kiăng mơta ñu hiam hloh”.

Kiăng pơgang klă tơlơi ruă ƀơi mơta yua ruă mơañă tơbiă ia sik ngă lĕ ƀing ta kiăng kiăo tui bruă pơjrao tơlơi ruă mơañă tơbiă ia sik kơ bruă yua ia jrao, ƀong huă, pơtŏp rơguăt drơi jăn; kiăng ƀuh tañ hăng pơjrao klă hơdôm tơlơi ruă pơkŏn kah hăng tơtăng ară drah, ia rơmuă amăng drah; kiăng ƀong huă đih pơdơi lăp djơ̆, anăm yua đơi ôh ia tơpai, ƀier, hot djŭp...Laih dong khŏm nao khăm mơta na nao kiăng tañ pơjrao tơlơi ruă mơta yua ruă mơañă tơbiă ia sik ngă, biă ñu lĕ ruă ară alăk mơta. Hăng ƀing ruă mơañă tơbiă ia sik týp 1 lĕ kiăng nao khăm kaih hloh tal blung a lĕ tơdơi kơ 3 thun hơmâo khăm ƀuh tơlơi ruă mơañă tơbiă ia sik hăng khăm tui hrơi pơkă aset hloh lĕ 1 thun 1 wơ̆t; hăng ƀing ruă mơañă tơbiă ia sik týp 2 lĕ kiăng nao khăm blung a mơng hrơi ơi ia jrao khăm ƀuh tơlơi ruă mơană tơbiă ia sik mơtăm hăng tui hrơi pơkă aset hloh  1 thun 1 wơ̆t.

Tơlơi ruă mơta yua mơañă tơbiă ia sik ngă lĕ tơlơi ruă amăng alăk mơta yua kơ mơañă tơbiă ia sik pơglăi. Ară drah čơtăng ƀudah ƀu hơđong lĕ tơlơi pơglăi ba truh kơ ngă ruă amăng mơta. Tơlơi pơglăi phun lĕ yua kơ pơjing rai hơdôm ară drah phrâo, tô̆ tơnô̆ ngă ƀlĕ drah amăng alăk mơta, ngă tơloh alăk mơta, hăng ngă bơbrah ƀơi hoàng điểm, bơbeč sat nao anih phun amăng mơta. Tơdah ƀu pơjrao ƀudah pơjrao kaih lơ̆m tơlơi ruă mơta yua mơañă tơbiă ia sik kơtang hloh amra ngă bum mơta mơtăm. Mông bơră rua kiăng tui anai kơplah wah ơi ia jrao Nguyễn Thái Hà - Khua sang ia jrao pơjrao ruă mơta Daklak amra lăi pơthâo sa, dua tơlơi bơdjơ̆ nao ruă mơta yua mơañă tơbiă ia sik.

- Ơ ơi ia jrao, tơlơi ruă mơta yua mơañă tơbiă ia sik ngă ƀu hơmâo nam ƀuh tong ten ôh, yua anun mơnuih ruă kiăng ngă hiưm pă kiăng kơ tañ thâo ta ruă mơta yua mơañă tơbiă ia sik ngă ?

- Ơi ia jrao Nguyễn Thái Hà: Tơlơi ruă mơta yua kơ mơañă tơbiă ia sik ngă lĕ tơlơi ruă amăng lăm asar mơta, tơdơi kơ 5 thun mơnuih ruă mơta yua mơañă tơbiă ia sik ngă kah mơng mưn blung a tơlơi ruă anai pơglăi. Lơ̆m mơnuih hơmâo tơlơi ruă mơta yua mơañă tơbiă ia sik amra ngă ƀing mơnuih ruă lăng hyu ƀu rơđah, lăng hyu bơbrui, lăng gơnam wĕ wŏ, lơ̆m anai ƀing hlơi ruă kiăng kơ nao khăm kiăng kơ arăng pơčrang lăng amăng mơta hŭi ruă mơta yua mơañă tơbiă ia sik, mơng anun tañ pơjrao hĭ hmao tlôn.

- Ơ ơi ia jrao, rơkâo ih brơi thâo yua hơget mơañă tơbiă ia sik ba truh tơlơi ruă amăng mơta ? Anŏ pơglăi sat ƀuh ƀơi mơnuih ruă hiưm pă ñu ?

 - Ơi ia jrao Nguyễn Thái Hà: Tơlơi ruă mơta yua mơañă tơbiă ia sik lĕ tơlơi amăng lăm asar mơta bơdjơ̆ nao bruă ngă bơbrah hơdôm ară drah amăng drơi jăn ƀing ta, amăng anun hơdôm ară drah ƀơi mơta ñu ngă pơplih ară drah jum dar alăk mơta, pơplih amăng mao mạch hăng ngă kơƀah oxy amăng lăk mơta yua anun amra ngă lu tui ară drah phrâo amăng lăk mơta hăng hơdôm ară drah phrâo anai amuñ pơčah, ñu ngă ƀlĕ drah amăng lăk mơta hăng tơdơi kơ pơjing ară drah phrâo ngă ƀlĕ drah, pơjing rai lu ară drah ngă čun čoe hăng ngă tơloh amăng lăk mơta. Tơlơi ba glăi tuč rơnuč mơng tơlơi ruă mơta yua mơañă tơbiă ia sik lĕ ƀlĕ drah amăng mơta, tơloh amăng alăk mơta.

- Anai lĕ ƀing mơnuih ruă mơta yua mơañă tơbiă ia sik amra ngă lom kô̆ amăng lăk mơta. Yua anun dưi breh mơn lơ̆m ruă lom kô̆ amăng lăk mơta ơ ơi ia jrao ?

- Ơi ia jrao Nguyễn Thái Hà: Ƀing mơnuih ruă mơañă tơbiă ia sik, amra ba truh ruă lom kô̆ amăng alăk mơta amra ƀuh lu biă mă hăng juăt ƀuh tan hloh, yua anun kiăng ba nao breh ruă lom kô̆ amăng alăk mơta tañ hloh ƀơi ƀing mơnuih ruă mơta yua mơañă tơbiă ia sik. Laih dong lơ̆m breh ruă lom akŏ amăng lak mơta amra ngă kơ ơi ia jrao ƀuh tong ten alăk mơta kơ mơnuih ruă mơta yua mơañă tơbiă ia sik kiăng kơ ƀuh hơdôm anih bơbrah kơtang hăng pơjrao hĭ hmao tlôn.

- Ơ ơi ia jrao, bruă pơjrao klă hloh kiăng kơ plai ƀiă anŏ pơglăi sat mơng tơlơi ruă mơta yua mơañă tơbiă ia suk hiưm pă ñu ?

- Ơi ia jrao Nguyễn Thái Hà: Tơlơi ruă mơta yua mơañă tơbiă ia sik lĕ tơlơi ruă amăng lăm yua anun ƀing mơnuih ruă kiăng kơ pơjrao ƀơi anom bruă pơjrao brơi mơnuih mơañă tơbiă ia sik tui tơlơi črâo ba mơng ơi ia jrao mơng bruă mơñum jrao kah hăng ƀong huă, pơhlôm hơđong ară drah mơng anun amra ngă plai ƀiă ruă kơtang mơng tơlơi ruă mơta yua mơañă tơbiă ia sik. Laih dong kiăng gum hrŏm hăng ơi ia jrao pơjrao ruă mơta kiăng kơ pơčrang lăng tơlơi ruă mơta yua mơañă tơbiă ia sik tañ hloh, sit biă ñu tơdơi kơ 5 thun ƀă tơlơi ruă kiăng kơ tañ ƀuh lơ̆m ƀing ta ruă amăng asar mơta ƀudah kiăng pơgang hĭ ruă kơtang tui kiăng mơta lăng rơđah na nao.

- Hai! Bơni kơ ih hŏ!

 Siu H’Mai-Siu Đoan: Pơblang