VOV4.Jarai - Lao lĕ tơlơi ruă yua kman lao ngă, hơmâo anăn Mycobacterium tuberculosis. Tơlơi ruă ƀă mơng pô anai truh kơ pô adih hăng jơlan ƀing ta suă pran. Tơdah hlâo adih, ruă lao juăt ƀuh ƀơi ƀing tha rơbêh 50 thun lĕ ră anai, tơlơi ruă anai hơmâo ƀơi ƀing hlăk ai dong. Tui hăng tơlơi lăi pơthâo glăi mơng Sang ia jrao Lao hăng ruă kơsô̆ Dak Lak, thun 2020, mơnuih ruă lao mơng 15 truh 34 thun, hơmâo 31% amăng mrô mơnuih ruă lao glăk pơjrao. Anai lĕ tơlơi hơmâo sit kiăng pơhŭi kơ abih bang, yua hah anai lĕ thun mơ̆ ană mơnuih ta glăk hơmâo pran jua. Ruă lao lĕ ngă tơdu hĭ bruă jik bruă ngă hmua, ƀu dưi bơwih ƀong, pơđĭ kyar sang anŏ dong tah.

Tui hăng Anom bruă ia jrao Rŏng lŏn tơnah (WHO), Việt Nam lĕ sa amăng 30 boh dêh čar hơmâo tơlơi ruă lao kơtang hloh ƀơi rŏng lŏn tơnah. Ƀơi Dak Lak, tui hăng mrô lăi pơthâo mơng sang ia jrao Lao hăng ruă kơsô̆, mrô mơnuih ruă lao ƀơi tơring čar hơdôm thun giăm anai ƀu tơdu ôh mơ̆ ngă đĭ kơtang hloh dong. Rơđah biă ñu, thun 2019, sang ia jrao hơmâo pơjrao brơi 990 čô mơnuih ruă lao, thun 2020, mrô mơnuih ruă lĕ 1.109. Biă ñu, 1 amăng 3 mrô anun lĕ ƀing glăk amăng thun mă bruă, mơng 15 truh 34 thun, laih anun lu mơnuih amăng mrô anun ƀu thâo đơi ôh tơlơi ruă lao.

Pô ruă H’Nhan H’Mok (19 thun) ƀơi tơring glông Čư̆ Kuin, tơring čar Dak Lak glăk pơjrao tơlơi ruă lao ƀơi Khoa Nội, Sang ia jrao Lao hăng ruă kơsô̆ kraih rơbêh 1 wơ̆t hrơi tơjuh anai laih. H’Nhan glăk ngă kông ñơn tơčôh sum ao ƀơi ƀon prong Hồ Chí Minh. Hlâo kơ anun năng ai ñu 2 blan, ñu mưn amăng drơi jăn ƀu mơ-ak, juăt pơ-iă drơi lơ̆m yang hrơi tlam, pơtuk drah. H’Nhan nao khăm laih anun thâo ñu ruă lao. Ñu glăk pi kian kraih 7 blan laih, drơi jăn ñu đoh rơwang, klĭ ñu tơhơƀlơ̆, kơñĭ prăi. Tơlơi anai ngă kơ ƀing ơi ia jrao pơjrao tơnap hloh yua sa dua djuai jrao pơjrao kman lao ƀu dưi pơjrao ôh kơ mơnuih glăk pi. H’Nhan brơi thâo:

“Lơ̆m phrâo ruă kâo juăt pơtuk ƀlĕ ia khak, juăt ñu 4, 5 mông tlam lĕ kâo duam uh, ƀu hơmâo pran ôh. Ƀing tơhmua kâo ƀuh kâo pơtuk lĕ gơñu nao blơi jrao mơñum, ƀu thâo ôh pơtuk lao”.

Sa čô mơnuih ruă pơkŏn dong lĕ Lê Cao Nguyên (25 thun), dŏ ƀơi plơi prong Buôn Ma Thuột. Ayong Nguyên hơmâo sang anŏ ba nao pơ Sang ia jrao lao hăng ruă kơsô̆ pơjrao ječ lơ̆m ñu pơtuk tơbiă drah lu. Mah aka ƀu pơčrang ia khak ôh samơ̆ tui hăng ƀing ơi ia jrao, rup phin XQ kơsô̆ ñu brơi ƀuh kơsô̆ ñu ruă kơtang. Năng ai ñu ruă lao kơsô̆ mơtăm yơh. Yă Cao Thị Lan, amĭ pô ruă brơi thâo:

“Dŏ pơ sang ñu pơtuk tơbiă drah yua hnun kâo ba rai pơ anai. Hlâo kơ anun ñu nao pơ Sang ia jrao Đaị học Y Dược ƀon prong Hồ Chí Mnh khăm lăng. Ơi ia jrao phin rup giong lăi ñu 80% lĕ ruă lao, yua hnun ơi ia jrao kiăng glăi pơ sang ia jrao lao tơring čar ta anai khăm hăng pơjrao. Pơ sang kâo lăi hrơi anai hrơi năm, hrơi tơjuh arăng ƀu mă bruă ôh, tơguăn hrơi sa anai ƀơ̆i mơng nao pơ sang ia jrao plơi prong rơkâo nao đih pơjrao, đah mơng hơmâo tla prăk hăng hră pơhlôm nua ia jrao, samơ̆ truh 12 mông jê̆ čih mơguah, ñu pơtuk ƀlĕ drah yua hnun sang anŏ gơmơi ba nao hlao pơ sang ia jrao lao hăng ruă kơsô̆ mơtăm”.

Mrô jŭ yap mơng Sang ia jrao lao hăng ruă kơsô̆ Dak Lak brơi ƀuh, thun 2019, mrô mơnuih ruă lao mơng 15 truh 34 thun dưm dưm hăng 34,4%, thun 2020 lĕ 31%. Lăp đing nao hloh, thun 2020 sang ia jrao hơmâo čơkă pơjrao brơi 23 čô mơnuih ruă lao pơgang glăi ia jrao pơjrao (mơñum ia jrao ƀu mut dong tah), amăng anun hơmâo 15 čô mơnuih 18 truh 30 thun, dưm dưm hăng 65%. Lăi nao tơlơi yua hơget ruă lao jai hrơi lu tui ƀơi ƀing čơđai, ơi ia jrao Nguyễn Kim Mỹ, Khua anom bruă git gai anih nao đih pơjrao, Sang ia jrao lao hăng ruă kơsô̆ tơring čar Dak lak brơi thâo:

“Hlăk ai mơng plơi pla nao mă bruă pơ hơdôm sang măi, hơdôm anih man pơdong anih anom, lăi nao abih bang lĕ hơdôm boh kông ti anet prong mơtăm yơh. Lơ̆m ƀă kman lao, kiăng hơmâo tơlơi ruă lĕ kơnong hơmâo mơng 5 truh kơ 10% đôč, ƀu djơ̆ hơmâo kman lao lĕ ruă lao mơtăm ôh, samơ̆ yua hơget ƀing hlăk ai ră anai ruă lao lu? Anun lĕ yua anih hơdip, yua tơlơi hơdip mơng rim hrơi mơng ƀing gơñu ƀu djơ̆ ôh. Tal sa lĕ yua ƀong huă kơƀah anŏ jơman. Tal dua yua krŏng mlăm, ngă bruă rơgao đơi. Tơlơi anai ngă drơi jăn ƀing gơñu ƀu hiam ôh. Lơ̆m kơƀah pran lĕ drơi jăn ƀu anăm pơgang glăi kman mơn, tui anun amra brơi kman lao ngă sat kơ drơi jăn”.

Ăt tui hăng ơi ia jrao Nguyễn Kim Mỹ, ƀing ruă lao glăk pơjrao pơ anih pơjrao ruă lao pơgang glăi ia jrao lêng ruă lao pơgang glăi ia jrao mơng blung a laih. Tơlơi anai kar hăng anih ngă ƀă hyu tơlơi ruă lao lăi hrŏm, lao pơgang glăi ia jrao lăi hơjăn ăt hơmâo lu đôč amăng mơnuih mơnam. Anai lĕ tơlơi bơngơ̆t kơtang biă yua dah tơdah pô ruă lao ƀu tañ thâo hăng pơjrao lĕ amra ƀă hyu amăng plơi pla mơtăm. Hloh kơ anun, ƀing hlăk ai ngă kông ñơn ƀơi sang măi lĕ anih ngă bruă krư̆ bah amăng kleng khŏp, biă ñu ƀơi hơdôm anih pioh gơnam, anih ngă pơrơ-ơ̆ gơnam lĕ amra amuñ ƀă kman lao hloh. Ƀơi thun ƀing ta glăk hơmâo pran jua, glăk gir ngă bruă kiăng pơđĭ kyar tơlơi bơwih ƀong mơ̆ ruă lao, tơlơi ruă hơmâo arăng dơneh mơn, tui anun ngă kơ ƀing ruă hơning rơngôt, amlaih kơ pran biă, ƀu kiăng hơdip đơi dong tah. Yua hnun, ƀing hlăi ai kiăng kơđiăng hloh pơgang ruă lao, biă ñu ƀing juăt mă bruă pơ anih hơmâo lu mơnuih.

Thun 2015, Khua dêh čar ta kĭ hră kơ bruă pơgang ruă lao truh thun 2020, anăp nao thun 2030, Việt Nam khŏm dưi pơgang tơlơi ruă anai. Mơng thun 2019, lơ̆m klin Covid-19 gluh đĭ, lar hyu djŏp dêh čar, ƀrô hrơi Rŏng lŏn tơnah pơgang ruă lao (24/3), jơlan hơdră pơgang lao dêh čar hơmâo hră git gai kơ hơdôm boh tơring čar, ƀon prong amăng dêh čar pơphun pôr pơhing pơgang Covid-19, anăp nao pơjrao đut djuai hlao kman lao  ƀơi Việt Nam. Tui hăng ƀing ơi ia jrao apăn bruă pơjrao sa tơlơi ruă, yua ruă lao hăng Covid-19 hơmâo nam ruă hrŭp mơn yua anun bruă pơgang lao ăt kiăng ngă tui kơtang kah hăng pơgang Covid-19 mơn, tui anun kah Việt Nam mơng dưi ngă akŏ bruă hơmâo jao lĕ pơdjai đut djuai hlao kman lao amăng thun 2030.

Sa amăng hơdôm tơlơi lông prong hloh amăng bruă pơgang tơlơi ruă lao ră anai lĕ tơlơi ruă anai dưi pơgang glăi lu djuai ia jrao. Kman ruă pơtuk drah dưi pơgang glăi mơng dua djuai jrao pơ dlông. Anai lĕ tơlơi ruă ngă tơnap amăng bruă pơjrao, mơnuih pơjrao dưi pơjrao suaih ăt ƀu lu, mơng 50-60 %. Hrŏm hăng anun, bruă pơjrao sui, rơngiă lu prăk kak, mơng anun ngă sang anŏ ƀing mơnuih ruă kă bưp tơnap tap biă mă. Kiăng kơ thâo rơđah dong kơ tơlơi ruă anai kah hăng hơdôm tơlơi črâo ba amăng bruă pơjrao, pô mă tơlơi pơhing phrâo črăn hơdră “Tơlơi suaih pral kơ abih bang mơnuih” hơmâo mông tơña hăng ơi ia jrao chuyên khoa I Nguyễn Kim Mỹ, Khua anon bruă git gai bruă pơjrao, sang ia jrao pơjrao tơlơi ruă lao hăng bơbrah tơsŏ tơring čar Daklak.

Ơ ơi ia jrao, yua hơget tơlơi ruă lao dưi pơgang glăi lu djuai ia jrao ?

Ơi ia jrao Nguyễn Kim Mỹ: Tơlơi ruă lao pơgang glăi lu djuai ia jrao hơmâo dua mơta anun lĕ pơgang glăi ia jrao lơ̆m phrâo ruă blung a hăng pơgang glăi ia jrao lơ̆m glăk pơjrao tơlơi ruă. Pơgang glăi ia jrao lơ̆m ruă tal blung a lĕ mơnuih ƀă tơlơi ruă pơtuk pơgang glăi ia jrao lơ̆m phrâo ruă mơtăm. Ba truh tơlơi lĕ blung a yua kơ ƀă kman ruă pơtuk drah dưi pơgang glăi lu djuai ia jrao mơng mơnuih ruă pơkŏn. Dua dong lĕ yua mơnuih phrâo ruă tal blung a samơ̆ kaih ba nao pơjrao pơ sang ia jrao, lơm kman ngă bơbrah kơtang đơi amăng tơsŏ yua kơ kman ruă pơtuk drah hơmâo gen pơgang glăi ia jrao. Anai lĕ kman ruă pơtuk drah dưi pơgang glăi ia jrao lơ̆m ruă tal blung a mơtăm.

Bơ kman ruă pơtuk drah pơgang glăi ia jrao lơ̆m glăk pơjrao tơlơi ruă. Anai lĕ hơmâo dua mơta. Sa lĕ yua mơnuih ruă ƀu kơđiăng. Dua dong lĕ yua ƀing nai ia jrao. Mơnuih ruă ƀu kơđiăng lĕ ƀing mơnuih ruă lơ̆m amăng hrơi blan pơjrao ƀu ngă tui djơ̆ tơlơi pơtă pơtăn, ƀu mơñum jrao djop, djơ̆ mông ƀudah hor mơñum alah lui. Mơñum hơdôm hrơi lui hĭ, laih anun mơñum glăi dong. Tơdah yua ƀing nai ia jrao anun lĕ lơ̆m pơčrang lăng tơlơi ruă ƀu pơsit ruă kơtang ƀudah rơnang, pơtă pơtăn mơnuih ruă mơñum jrao ƀu djơ̆, mơñum jrao ƀu djop ƀudah ƀu črâo brơi tong ten kơ mơnuih ruă, ƀu kiăo tui lăng na nao bruă pơjrao mơng anai amra ngă tơlơi ruă pơgang glăi ia jrao.

Ơ ơi ia jrao, bruă pơjrao tơlơi ruă lao dưi pơgang glăi jrao ră anai dŏ bưp tơnap tap. Tơdah mơnuih ruă ƀu pơjrao suaih amra ba truh tơlơi hơget ñu ?

Ơi ia jrao Nguyễn Kim Mỹ: Tơdah ƀing mơnuih ruă pơtuk drah dưi pơgang glăi jrao ƀu pơjrao suaih ba truh tơlơi hŭi rơhyưt blung hlâo lĕ ngă lar hyu pô pơkŏn, ngă lar hyu kman dưi pơgang glăi lu djuai ia jrao. Tơdah djuai kman anai lar hyu kơtang, gơnong bruă ia jrao amra bưp tơnap tap kiăng pơgang hĭ kar hăng amăng rơnuk aka ƀu hơmâo ia jrao pơjrao tơlơi ruă lao. Tơlơi sat pơkŏn dong lĕ amra ngă bơngŏt, mơnuih ruă amra pơtah tai amăng pran jua, ngă tơlơi hơdip amăng sang anŏ ƀu mơ-ak ôh.

Kiăng kơ plai ƀiă mơnuih ƀă tơlơi ruă lao pơgang glăi lu jrao kiăng hơmâo hơdră hiưm pă ñu ơ ơi ia jrao ?

Ơi ia jrao Nguyễn Kim Mỹ: Hăng mơnuih ruă pơtuk drah tui juăt ƀuh, kiăng kơ ngă tui tơlơi črâo ba mơng nai ia jrao lơ̆m pơjrao. Yua kơ lơ̆m pơjrao lăp djơ̆ amra plai ƀiă ngă ƀă kman dưi pơgang glăi lu djuai jrao.

Bơ hăng mơnuih ƀon sang kiăng kơ thâo hluh rơđah kơ tơlơi ruă lao kiăng kơ lăi pơthâo nao rai amăng tơdruă, lơ̆m ƀuh mơnuih him lăng ruă pơtuk drah anun lĕ pơtuk rơbêh 2 wŏt hrơi tơjuh, trun kĭ, pơtuk ƀlĕ drah ... kiăng nao pơ sang ia jrao chuyên khoa khăm hăng pơčang lăng amăng drơi jăn.

Kiăng kơ pơgang hŭi ƀă tơlơi ruă lao pơgang glăi lu djuai jrao, blung hlâo tui amăng jơlan hơdră pơgang tơlơi ruă lao, kiăng ĕp ƀuh tañ hăng djop anih hơmâo mơnuih ƀă tơlơi ruă lao amăng ƀon lan. Pơjrao brơi klă. Lơ̆m pơjrao khŏm pơ alum pran jua mơnuih ruă khŏm pơjrao suaih kiăng kơ huăi ngă kman lar hyu pô pơkŏn, biă mă ñu lĕ ƀing mơnuih ruă pơtuk drah dưi pơgang glăi lu djuai jrao ră anai.

Hăng ƀing khua mua djop gưl ƀon lan kiăng gir run gum hrŏm hăng gơnong bruă ia jrao amăng bruă pơgang tơlơi ruă lao. Laih dong, hơmâo pran jua gir run ƀiă dong, djru brơi prăk kak kiăng kơ pơjrao brơi mơnuih ruă yua kơ lu mơnuih ruă pơtuk drah lĕ sang anŏ ƀun rin.

Hai bơni kơ ih hŏ!

Thu Huế - Quang Nhật: Čih - Siu H’Mai - Siu Đoan: Pơblang