VOV4.Jarai-Hăng mơnuih ruă ƀă kman HIV/AIDS, bruă djă hnong pơjrao hăng ia jrao ARV lĕ amăng hơdôm tơlơi ngă yôm biă mă amăng bruă pơgang tơlơi suaih pral kơ mơnuih duăm ruă ƀă kman klin kiăng huăi ƀă hyu amăng kual plơi pla. Yua kơ anun, bruă pơjrao mơ mơnuih ruă HIV huăi tơ̆i dơnuai, thun blan rơgao Anom pơjrao tơlơi ruă HIV/AIDS-sang bruă pel ĕp tơlơi ruă tơring čar Dak Lak hơmâo lu hơdră pơjrao kơ mơnuih ruă dưi pơjrao na nao, huăi bơbeč djơ̆ kơ pran jua tơlơi ruă nuă ƀing gơñu.

Hơdôm thun hlâo adih, sit lăi nao kơ tơlơi ruă ƀă kman HIV/AIDS lu mơnuih hŭi biă mă, dơneh đuăi mơtam. Hăng ƀing ruă ƀă kman HIV, kah hăng prăp lui djai, dŏ tơguan kah hăng  kơđi arăng phat brơi ba pơdjai yơh. Samơ̆ ră anai, yua dưi pơjrao hăng ia jrao bong glăi virus  ARV, mơnuih ƀă kman HIV hơmâo sa tơlơi čang rơmang laih, yua hơdră anai dưi pơjrao hăng pơgang tơlơi suaih pral kơ mơnuih ƀă kman HIV laih anun pơgang kiăng kman tơlơi ruă huăi ƀă hyu lu.

Pơjrao hăng ARV tañ amra ngă hrŏ trun 41% mrô mơnuih ruă kraih laih anun plai ƀiă djai tañ; pơhrŏ 96% tơlơi ƀă kman HIV kơ lu mơnuih amăng kual plơi pla amăng thun blan bơyan klin kheng prong ngă; pơhrŏ ƀiă tơlơi ƀă kman HIV tui jơlan jĕ giăm rơkơi bơnai laih anun plai ƀiă ƀă kman mơ̆ng amĭ nao pơ ană trun 2%; pơhrŏ ƀiă tơlơi huač prăk kăk kơ sang anŏ laih anun anom bruă ia jrao amăng bruă pơjrao hăng pơgang.

Mơ̆ng blan 4 thun 2021, lơ̆m klin Covid 19 tal 4 hơđuh rai hlong truh kơ ră anai, tơlơi pơhing klin Covid 19 ăt dŏ ƀă hyu tơnap tap biă mă, ngă kơ bruă pơjrao mơnuih ruă ƀă kman HIV ăt tơnap tap tui mơ̆n. Tui hăng mrô jŭ yap mơ̆ng Anom pơjrao HIV/AIDS, yap truh lơ 11/2021, anih pơjrao hăng ARV kơ 462 mơnuih ruă HIV/AIDS, amăng anun, hơmâo lu mơnuih ruă dŏ raih daih amăng tơring glông, să kual ataih laih anun hơmâo ƀing mơnuih ruă dŏ amăng anih guang dar yua Covid 19 anun yơh ƀu dưi nao tŭ mă ia jrao pơjrao.

Kiăng pơhlôm klă brơi mơnuih ruă djơ̆ HIV, dưi pơjrao na nao huăi tơ̆i đưn ôh, Anom pơjrao tơlơi ruă HIV/AIDS hơmâo pok pơhai lu hơdră pơjrao, kiăng dưi tŭ mă ia jrao mơñum pơjrao tơlơi ruă.

Ơi ia jrao Đào thị Hảo, Kơ-iăng khua anom pơjrao HIV/AIDS sang bruă pel ĕp tơlơi ruă tơring čar Dak Lak, brơi thâo:

“Amăng hrơi blan klin Covid 19 ră anai, kiăng pơhlôm hơđong kơ bruă pơjrao huăi tơ̆i ƀing djơ̆ kman HIV dưi tŭ mă ia jrao ARC, Anom bruă pơjrao HIV/AIDS hơmâo ngă tui lu črăn hơdră, djru mơnuih ruă dăp hơdră mă ia jrao ba glăi mơñum sui hrơi, kah hăng nao mă ia jrao 3 blan sa wơ̆t, pioh pơjrao na nao hơđong.

Rơngiao kơ anun, hăng mơnuih bơbeč yua klin Covid 19, anih pơčlah, kual guang dar hĭ ƀudah dŏ amăng anih guang dar hĭ, anom bruă gơmơi khom ngă hrom hăng ƀing ơi ia jrao anih pơjrao mơnuih ƀă kman HIV hlăk ngă tui hơdră pơjrao klin Covid 19 kiăng hmao kru mă ia jrao pơhrua djru kơ mơnuih duăm ruă, ƀă kman HIV huăi tơ̆i đưn  sit pơjrao”.

Lơ̆m ngă tui hơdră pơjrao, hnong kman virus HIV mơ̆ng mơnuih ruă hrŏ trun, tơl ƀu thâo ƀuh ôh, pơgang kơ mơnuih ruă anun suaih pral hăng pơgăn kman ƀă hyu tơdơi anai. Tơdah pơjrao hăng ARV tơ̆i đưn hĭ, mrô kman virus lar tui lu, amăng drơi jăn mơnuih ruă amra ruă kraih, pơjrao ƀu thâo hlao ôh, mơnuih ruă pơ-ai buai, tơdu tui truh djai yơh.

Rơngiao kơ anun, tơdah mơnuih ruă ƀu hơmâo pơjrao re se na nao hăng ARV, drơi jăn gơñu kman HIV lar tui, hrôh kơtang mơñum ia jrao ƀu dưi pơjrao ôh, laih dơ̆ng ăt ñu ngă kơtang hnong ƀă hyu kman amăng mơnuih pơkŏn. Mơnuih ruă ƀă kman HIV anăn T.V.T dŏ pơ tơring glông Čư̆ Kuin, tơring čar Dak Lak, brơi thâo:

“Lơ̆m hơmâo klin Covid 19 ƀă hyu, tơnap tap kơ bruă rô nao rai, rĭm wơ̆t nao pơkă lăng pơ ơi ia jrao, či mă ia jrao ba glăi mơñum rĭm blan, ơi ia jrao pơtô brơi tong ten biă mă hơdră mơñum ia jrao. Yua klin kheng ƀă hyu kơtang, hŭi tơ̆i đưn hĭ mơñum ia jrao samơ̆ lơ̆m nao pơ ơi ia jrao, ƀing gơñu pơtô brơi tong ten, brơi mă ia jrao lu hrơi, sa blan sa wơ̆t nao mă đôč, tui anun hơđong pran jua mơ̆n, huăi gleh glar nao rai lu wơ̆t”.

Kiăng pơhlôm, pơgang klin Covid 19, lu plơi pla arăng guang dar hĭ yua hơmâo lu anih klin hơđuh ƀă ƀơi lu mơnuih, amăng anun hơmâo ƀu ƀiă ôh mơnuih pơjrao hăng ARV ƀư dưi nao mă ia jrao yua ƀu thâo tơbiă hyu mơ̆ng anih arăng brơi guang dar hĭ, yua kơ anun, kiăng kơ mơnuih pơjrao hăng ARV huăi tơ̆i đưn, Anom bruă pơjrao HIV/AIDS hơmâo mơ-it nao mơnuih mă bruă, ơi ia jrao pơjrao nao čih anih dŏ mrô sang hăng čih pioh mrô telephôn kiăng thâo tong ten hră čih pioh tơlơi ruă mơ̆ng mơnuih ƀă HIV, pioh mơ-it tui jơlan sang dăng kông, ba glăi pơ sang ia jrao să anih mơnuih ruă ƀă kman HIV dŏ. Mơnuih ruă anăn P.V.T dŏ pơ tơring glông Krông Ana, tơring čar Dak Lak, lăi pơthâo dơ̆ng:

“Klin Covid 19 tơnap tap biă mă samơ̆ ƀing ơi ia jrao lăi pơthâo abih laih, hơmâo mrô telephôn, kâo kơnong iâu nao tơña, ƀing ơi ia jrao mơit glăi truh pơ sang ia jrao să, ta nao mă pơ anun, huăi nao pơ ataih, hŭi ƀă klin”.

Hlâo kơ anun, kiăng pơhlôm hơđong kơ mơnuih ruă HIV/AIDS huăi tơ̆i đưn pơjrao tui ia jrao ARV amăng hrơi blan hơmâo klin Covid 19 tơnap tap ƀă hyu, anom bruă pơhlôm, pơgang HIV/AIDS hơmâo hơdră pơtô brơi laih tong ten kơ djop tơring čar, ƀôn prong amăng dêh čar.

Tui hăng anun, anom bruă pơjrao HIV/AIDS rơkâo Gơnong bruă ia jrao djop tơring čar, ƀôn prong git gai djop anih pơjrao tơlơi ruă HIV/AIDS hăng hơdôm anom bruă pơdjơ̆ hrom pơkra hơdră pơtong glăi  bruă pơkă lăng hăng ƀơk ia jrao ARV kơ mơnuih ruă HIV/AIDS, pơjrao pơhlôm hlâo hăng ƀing amuñ či ƀă HIV hăng hơdră prEP tơdah hơmâo sa ƀudah lu anih pơjrao HIV/AIDS, anih pơjrao PrEP anih dŏ pơčlah phara.

Hăng lu tơring čar, ƀôn prong hơmâo lu mơnuih ƀă kman HIV/AIDS, tơdah hơmâo sa ƀuda lu anih pơjrao dŏ pơčlah lĕ mơnuih ngă bruă gah ia jrao pơjrao amăng anih dŏ pơčlah khom khom lăi pơthâo tañ hăng mơnuih ruă HIV/AIDS, mơnuih pơjrao hăng prEP dŏ pơjrao samơ̆ ƀu thâo nao pơ anih pơjrao ôh, laih dơ̆ng lăi pơthâo kơ mơnuih ruă kiăng dưi pơjrao na nao pơ anih pơčlah mơnuih mơnam, pơ anih pơjrao mơnuih ruă HIV/AIDS, prEP djơ̆ hăng akŏ bruă dăp hlâo kiăng pơhrŏ ƀiă anŏ hŭi ƀă kman Covid 19 kơ mơnuih ruă HIV/AIDS.

Hăng hơdôm tơring čar, ƀôn prong hơmâo lu anih pơjrao HIV/AIDS, prEP ataih pơčlah mơnuih mơnam lu Gơnong bruă ia jrao pơsit brơi sang ia jrao pơpă pơjrao pơhrua, kiăng ƀơk ia jrao ARV kơ mơnuih ruă HIV.

Tơdah khom gleng nao ƀơk ia jrao ARV ƀơi sa boh sang ia jrao phường, să djơ̆ găl hăng mơnuih ruă samơ̆ kiăng hơmâo tơlơi tŭ ư mơ̆ng mơnuih ruă laih anun pơdop brơi anăn mơnuih ruă. Tơdah mơnuih ruă hlăk pơjrao hăng ia jrao ARV, mơnuih pơjrao hăng ia jrao prEP dŏ pơčlah hĭ lĕ anom bruă dŏ pơčlah anun yơh krăo lăng, ƀơk brơi ia jrao ARV kơ mơnuih ruă kơnang kơ ơi ia jrao arăng pơpha bruă djru kơ anih pơjrao pơčlah anun.

Anom bruă pơtruh nao rai pơjrao HIV/AIDS hơmâo tơlơi gơgrong pơpha ia jrao ARV kơplah wah anom bruă ia jrao amăng tơring čar hơmâo tom anom bruă aka djơ̆ anih pơjrao ôh samơ̆ dưi hơmâo gơnong bruă ia jrao jao brơi ngă tui hơdră ječ ameč.

Tơdah mơnuih ruă dưi ba nao pơjrao pơ anih pơjrao hăng ƀơk ia jrao pơ tơring čar pơkŏn ăt kah hăng hơdôm tơring čar hơmâo anih pơjrao dŏ pơčlah rơkâo lăi pơthâo ječ ameč kơ anom bruă pơhlôm, pơgang HIV/AIDS pioh djru ba, pơpha ia jrao.

Ƀơi anăp pơplih tơnap mơng klin ruă Covid-19, grŭp mơnuih hyu mă tơlơi pơhing phrâo črăn hơdră hmâo bruă bơkơtuai hăng ơi ia jrao Đào Thị Hảo – Kơ-iăng Khua Anom pơgang, pơgăn klin HIV/AIDS Anom wai lăng klin ruă tơring čar Daklak kiăng thâo hluh rơđah hloh kơ tơlơi ruă HIV/AIDS ăt kah hăng hơdôm tơlơi pơtă kiăng mơnuih ruă HIV/AIDS ngă tui kiăng pơgang tơlơi suaih pral mơng drơi pô amăng bơyan Covid-19.

-Rơkâo ơi ia jrao brơi thâo HIV hơget ñu hăng ră anai mơnuih djơ̆ HIV hmâo laih jơlan gah pơjrao tơlơi ruă HIV hiưm hơpă?

-Ơi ia jrao Hảo: HIV lĕ tơlơi ruă ngă tơdu pran kơdŏng glăi mơng drơi jăn, lom kơman mut amăng drơi jăn, kơman HIV amra mut nao ƀơi anih kơdŏng pơgang mơng drơi jăn mơnuih ruă, ngă pran kơdŏng glăi mơng mơnuih ruă tơdu gal brơi kơ kơman mut nao ngă ruă kơtang đĭ hăng ngă ruă amăng hrơi jăn pô ƀă kơman, yua anun, HIV dô̆ dưi iâu lĕ tơlơi ruă dô̆ hmâo jơlan gah. Ră anai, akă hmâo jơlan gah pơjrao suaih ôh kơ mơnuih ƀă HIV. Khă hnun hai, pơjrao tơlơi ruă hăng jrao kơdŏng HIV (ARV) glăk jing jơlan gah ba glăi bôh tŭ yua kơ mơnuih ruă, djru ngă kơdun hĭ mrô kơman amăng drơi jăn pô ruă, mơng anun ngă kơtang đĭ pran jua, djru mơnuih ruă hơdip sui hloh, suaih pral hloh hăng biă ñu ngă plai ƀiă lar hyu HIV kơ mơnuih jum dar.

-Rơkâo ơi ia jrao brơi thâo kơ tơhnal yôm phăn mơng bruă pơjrao na nao hăng jrao ARV?

-Ơi ia jrao Hảo: Tơdah pơjrao ARV tơ̆i đưn thơ amra bơdjơ̆ nao prong biă tơlơi suaih pral mơng pô ruă. Lom pơjrao tơ̆i đưn thơ amra ngă rơnoh jrao amăng drah pô ruă hrŏ trun, ngă pô ruă ƀu dưi pơgăn rơnoh kơman, mơng anun ngă pran kơdŏng glăi mơng pô ruă tơdu hĭ hăng amra ba truh kơ djai. Rơngiao kơ anun, tơdah pô ruă ƀu ngă tui bruă pơjrao drơi jăn pô ruă amra čeh rai djuai kơman HIV kơdŏng glăi jrao, anai lĕ tơlơi sit nik huĭ rơhyư̆t biă. Hrom hăng anun, lom pơjrao tơ̆i đưn, mrô kơman đĭ lu.

-Ơi ia jrao hmâo hơdôm tơlơi pơtă hơpă mơn hăng mơnuih ruă HIV kiăng pơhlôm tơlơi suaih pral ƀơi anăp tơlơi ngă tơnap mơng klin ruă Covid-19?

-Ơi ia jrao Hảo: Hăng mơnuih djơ̆ HIV, pran kơdŏng glăi mơng pô ruă tơdu laih, tơdu hloh bơhmu hăng mơnuih suaih pral. Yua anun, amăng bơyan klin anai, pô ruă khom ngă tui bruă pơjrao, pơhlôm djơ̆ tui tơlơi pơtrun mơng ơi ia jrao, khom hmâo jơlan gah lăi pơthâo hăng anih anom pơjrao, ƀudah tui mrô tepephone ƀudah online... kiăng hmâo tơlơi hơget thơ dưi lăi pơthâo hăng anih anom pơjrao kiăng dưi gum djru. Kiăng pơgang bĕ Covid-19, pô ruă HIV khom hơdư̆ giăm bưp mơnuih amra djơ̆ ƀudah ƀă kơman Covid-19 kiăng hơdư̆ lar tưp. Hrom hăng anun, khom hmâo jơlan gah hơdip klă hiam, ƀong huă, pơdơi pơdă djơ̆ hơdră, djop tum.

Rơkâo bơni kơ ih ơi ia jrao!

Mai Lê hăng Quang Nhật: Čih – Nay Jek hăng Siu H’ Prăk: Pơblang