VOV4.Jarai- Khă ră anai tơlơi ruă pơtuk hơngot ( bệnh lao) dưi pơjrao klaih, samơ\ tơlơi ruă pơtuk hơngot kơdong glăi ia jrao jing tơlơi lông lăng kơtang biă mă hăng anom bruă ia jrao, ngă bơbec\ [u [iă ôh kơ bruă pơjrao đut tơhnal ruă pơtuk hơngot [ơi Việt Nam amăng thun 2030 tui hăng jơlan hơdră git gai mơng Kơnuk kơna.
Tơdah pơtuk hơngot (lao) ta juăt [uh dưi pơjrao klaih rơbêh 90% le\ pơtuk hơngot tơbiă drah kơdong glăi ia jrao kơnong dưi pơjrao mơng 50 -60% đôc\.
Tơlơi ruă anai glăk đ^ lu hloh laih anun jing lông lăng kơtang biă mă hăng bruă pơgang glăi pơtuk hơngot. Việt
Ia jrao pơjrao pơtuk hơngot hơmâo dua djuai le\ ia jrao phun hăng ia jrao djru tui tlôn, kah pơpha jing 4 mơta (I,II,III,IV).
Tơlơi ruă pơtuk hơngot kơdong glăi ia jrao le\ yua kman lao kơdong glăi [iă biă mă `u dua mơta jrao pơjrao phun djuai I le\ isoniazid hăng rifampicin.
Pơtuk hơngot kơdong glăi ia jrao tơnap biă mă c\i pơjrao, mrô pơjrao klaih [u lu ôh. Ră anai Việt
Tơlơi anai jing ngă lông lăng prong biă amăng anom bruă ia jrao pơgang ruă pơtuk hơngot, bơbec\ nao bruă pơjrao abih tơlơi ruă pơtuk hơngot [ơi Việt Nam amăng thun 2030 tui hăng jơlan hơdră mơng Kơnuk kơna ta pơsit.
Tui hăng tơlơi lăi pơhmư\ mơng Sang ia jrao pơjrao pơtuk hơngot hăng ruă kơsô| tơring ]ar Daklak, dong mơng thun 2015 truh kơ ră anai, mrô mơnuih ruă lao kơdong glăi ia jrao [ơi Daklak jai hrơi đ^ tui.
Rơđah biă mă `u, thun 2015 hơmâo 20 c\ô mơnuih, thun 2016 le\ 25 c\ô mơnuih, thun 2017 le\ 30 c\ô mơnuih ruă.
Ơi ia jrao Nguyễn Kim Mỹ, Kơ-iăng khoa sang ia jrao ruă pơtuk hơngot hăng ruă kơsô| tơring ]ar Daklak brơi thâo:
‘’Ră anai 63 boh tơring ]ar, plơi prong amăng dêh ]ar ta lêng hơmâo [uh ruă pơtuk hơngot kơdong glăi ia jrao, biă mă `u le\ amăng hơdôm boh plơi prong.
Laih anun ăt [uh dong kman lao kơdong glăi ia jrao kơtang hloh, tap năng hơmâo kman lao kơdong glăi djo\p mơta djuai ia jrao, tui anun kah hăng [u dưi pơjrao dong tah.
{ơi Daklak, ră anai [ing gơmơi hơmâo [uh sa c\ô ruă kơdong glăi ia jrao kơtang hloh.
Tui hăng ơi ia jrao Nguyễn Kim Mỹ, abih bang tơlơi ruă pơtuk hơngot kơdong glăi ia jrao hơmâo [ơi pô ruă lok glăi.
Boh tơhnal ba truh tơlơi ruă anai le\ yua pô ruă [u kiăo tui tơlơi pơtă mơng ơi ia jrao, mơ`um ia jrao [u djơ\ mông, [u djo\p ia jrao laih anun [u djơ\ hăng hrơi mông pơkă, jing ngă tơlơi ruă lok glăi lu wơ\t. Sui thun, kman lao amra kơdong glăi sa, dua mơta jrao.
Bơnai kơ sa c\ô pô ruă pơtuk hơngot lok glăi glăk do\ pơjrao pơ sang ia jrao pơtuk hơngot hăng ruă kơsô| tơring ]ar Daklak ră ruai:
‘’Met ih anai mơ`um djo\p laih samơ\ [u ngă tui djơ\ hăng tơlơi pơtă mơng ơi ia jrao ôh, `u ăt dju\p ho\t mơ\n yua anun ruă lok glăi dong.
Hlâo adih ơi ia jrao pơtă laih, ko\m [u dưi dju\p hot ôh, kâo lăi mơ-ai laih samơ\ ăt [u hmư\ lơi.
Ruă anai tal dua laih, met ih anai [u ai buai dong tah, pơtuk lu, pơtuk hrut pran, đoh rơwang mơtăm.
Tơlơi lông lăng prong hloh amăng bruă pơjrao pơtuk hơngot kơdong glăi ia jrao le\ [u dưi pơjrao klaih ôh, kơnong dưi pơjrao klaih mơng 50-60% đôc\.
Yua dah pơhmu hăng tơlơi pơjrao juăt [uh, ruă lao kơdong glăi ia jrao tơnap hloh.
Tal sa le\, djuai ia jrao, mrô ia jrao lu tui, mơ`um lu đơi ia jrao jai kơtang ba truh tơlơi [u klă.
Tal dua dong le\, hrơi mông pơjrao sui hloh 3 wơ\t pơhmu hăng ruă pơtuk hơbgot juăt [uh, juăt `u truh 20 blan, jing ngă pô ruă hrut tui pran.
Yua tơlơi anai mơ\ lu mơnuih ruă lui h^ [u pơjrao dong tah, biă mă `u le\ [ing sang ano\ tơnap tap, do\ pơ kual ataih, kual asuek.
Đut rơnuc\ ba truh tơlơi djai bru\, [ing mơnuih ruă anai jing tưp hyu pô pơko\n kơtang biă.
Ră ruai glăi hrơi blung a tơnap tap lơ\m yua ia jrao pơjrao pơtuk hơngot, sa c\ô pô ruă glăk pơjrao pơ sang ia jrao pơtuk hơngot hăng ruă kơsô| tơring ]ar Daklak brơi thâo:
‘’Lơ\m phrâo yua ia jrao pơjrao tơlơi ruă anai le\ huăi duăm uh dong tah. Năng ai `u 3 hrơi, duăm uh na nao mơtăm, [u hơmâo pran dong tah.
Djơ\ ano\ `u pơ-iă drơi ha mlăm, truh mơng guah le\ [u anăm suă pran dong tah, kho\m suă pran hăng kơ[i` oxy.
Lơ\m anun kâo hu\i biă. Samơ\ lơ\m tơ`a ơi ia jrao le\ [ing gơ`u lăi anăm hu\i hơget ôh, hơđong pran pơjrao be\. Tơdơi kơ anun kâo lăng hơđong pran mơ\n.
Sa amăng hơdôm tơhnal ba truh tơlơi ruă pơtuk hơngot kơdong glăi ia jrao jai đ^ lu tui amăng ri\m thun le\ ră anai tơlơi ruă hơmâo lu mơnuih jơneh, pô ruă mlâo, kơdo\p h^ [u brơi arăng thâo, [u nao khăm ôh, laih anun nao blơi mă jrao mơ`um.
Lơ\m [u ai kơtang kah mơng nao pơ sang ia jrao. Tơlơi anai ngă bơbec\ kơtang biă mă hăng bruă pơjrao, biă mă `u le\ amu` ba truh tơlơi ruă lao kơdong glăi ia jrao.
Lơ 17/3/2014, Khoa dêh ]ar ta pơtrun hră mrô 374 ngă tui jơlan hơdră pơgang glăi ruă lao truh thun 2020 laih anun anăp nao thun 2030, Việt Nam kho\m pơgang abih kman lao.
Khă hnun hai, hăng tơlơi ruă kơdong glăi ia jrao tui hăng hơdôm thun anai, bruă pơgang ruă lao [ơi Daklak kiăng hơmâo tơlơi gum tơngan mơng abih bang anom bruă, khul grup hăng mơnuih [on sang, biă mă `u le\ khoa moa djo\p anom bruă kiăng djru kơtang hloh, pơtô blang brơi mơnuih mơnam thâo hluh tơlơi ruă pơtuk drah, anăm jơneh ôh, anăm mlâo hiâo ôh.
Mơnuih [on sang kiăng djru mơnuih ruă găn rơgao h^ tơlơi ruă akă. Lơ\m mưn hơmâo tơlơi ruă kho\m nao khăm [ơi sang ia jrao tơring glông truh pơ sang ia jrao prong, sang ia jrao pơjrao pơtuk hơngot hăng ruă kơsô| tơring ]ar Daklak, jơlan mrô 136 Nguyễn Thị Định, phường Thống Nhất, plơi prong Buôn Ma Thuột, Daklak, ha boh sang ia jrao anun yơh [ơi kual C|ư\ Siăng pơjrao tơlơi ruă pơtuk hơngot kơdong glăi ia jrao.
Kiăng thâo hluh rơđah kơ tơlơi anai ăt kah hăng đing nao lom pơjrao tơlơi ruă, gru\p hyu mă tơlơi pơhing phrâo gah ]ra\n hơdră anai hmâo laih mông bơkơtuai nao rai hăng ơi ia jrao chuyên khoa I Nguyễn Kim Mỹ, Kơ-iăng Khoa Sang ia jrao pơrao tơlơi pơtuk hơngo\t hăng tơlơi ruă gah kơso# tơring ]ar Daklak, rơkâo kơ ơi pang, yă dôn hăng [ing gơyut hmư\ hrom!
-Ơ ơi ia jrao, bôh than hơpă ngă tơlơi ruă pơtuk hơngo\t kơdo\ng glăi ia jrao?
Ơi ia jrao Kim Mỹ: Tơlơi pơtuk hơngo\t kơdo\ng glăi ia jrao hmâo dua mơta tơlơi anun le\ kơdo\ng glăi jrao mơng phun hăng kơdo\ng glăi jrao lom glăk pơjrao.
Kơdo\ng glăi jrao mơng phun le\ jing hlâo kơ ta pơjrao `u hmâo laih. Bôh than sa le\ pô ruă [a\ djơ\ tơlơi ruă mơng pô pơkon.
Dua le\ yua kơ khă pô ruă djơ\ tơlơi ruă anai blung a, samơ\ truh kơ hrơi nao pơ\ sang ia jrao [u ta`, lom kơman pơtuk hơngo\t ngă bơdjơ\ nao kơso# lu đơi drơi pô kơman anun hmâo ]eh ]ar rai gen kơdo\ng glăi ia jrao laih. Anun le\ kơman kơdo\ng glăi jrao mơng phun.
Bơ\ pơtuk hơngo\t kơdo\ng glăi ia jrao lom glăk do# pơjrao le\, `u hmâo dua bôh than ba truh.
Sa le\ yua kơ tơlơi [u đing nao mơng pô ruă. Dua le\ yua kơ ơi ia jrao.
{u đing nao yua kơ pô ruă le\, yua kơ mơnuih ruă dưi wai lăng pơjrao, samơ\ [u ngă tui djơ\ hơdră pơkă, [u mơ`um ia jrao djop rơnoh, djơ\ mông [uđah hor le\ mơ`um, [u hor le\ lui.
Mơ`um hơdôm hrơi le\ lui h^, laih anun glăi mơ`um dong.
Bôh than pơkon dong le\, mơng ơi ia jrao. Anun le\ lom pơ pha djuai tơlơi ruă pơtuk hơngo\t, ơi ia jrao ngă tui tơlơi pơkă pơjrao [u djơ\, mă yua mrô ia jrao [u djơ\ [udah [u pơtô brơi to\ng ten kơ mơnuih ruă, [u lăng tui pô ruă kơja\p, ăt jing tơlơi ba truh ruă pơtuk hơngo\t kơdo\ng glăi jrao.
-Ơ ơi ia jrao, bruă pơjrao pơtuk hơngo\t kơdo\ng glăi jrao ră anai do# lu tơnap tap. Tui anun, tơdah mơnuih ruă [u pơjrao djơ\ thơ, amra ba truh tơlơi hơge\t?
Ơi ia jrao Kim Mỹ: Tơdah pô hmâo ruă pơtuk hơngo\t kơdo\ng glăi ia jrao [u pơjrao đut tơhnal le\ tơlơi hu^ rơhyư\t blung a `u amra tưp hyu kơ pô pơkon, tưp hlao kơman ngă pơtuk hơngo\t kơdo\ng glăi ia jrao.
Hăng tơdah kah hăng djuai kơman anai lar tưp ta` đơi thơ, ia jrao [u dưi bo\ng glăi thơ jing [u thâo pơjrao dong tah, kah hăng lom akă [u hmâo jrao pơjrao tơlơi ruă pơtuk hơngo\t pơjrao tơlơi ruă anai.
Ano# pioh glăi [u klă dong le\, ngă [u mơ-ak amăng pran jua, pô ruă amlaih kơ hơtai, ngă prung amăng pran jua amăng sang ano#.
-Kiăng plai [ia\ mrô mơnuih hmâo tơlơi ruă pơtuk hơngo\t kơdo\ng glăi ia jrao le\ khom hmâo jơlan pơsir hơpă ơi ia jrao?
Ơi ia jrao Kim Mỹ: Kiăng be\ hmâo tơlơi ruă pơtuk hơngo\t kơdo\ng glăi ia jrao, blung hlâo hăng jơlan hơdră pơgang, pơgăn pơtuk hơngo\t, khom thâo ta` hăng lu hloh dong mơnuih hmâo tơlơi ruă pơtuk hơngo\t amăng plơi pla.
Ngă tui klă bruă pơjrao. Lom wai lăng pơjrao le\ hăng djop tơhnal pơsur pơtrut mơnuih ruă pơjrao kiăng pơgăn tơlơi lar tưp hyu kơ pô pơkon, biă `u mơnuih ruă pơtuk hơngo\t kơdo\ng glăi ia jrao ră anai.
Hăng mơnuih ruă pơtuk hơngo\t juăt `u khom gir run ngă tui djơ\ tơlơi ơi ia jrao pơtă pơtăn. Yua kơ lom dưi pơjrao djop thơ `u ngă plai [ia\ tơlơi kơdo\ng glăi ia jrao.
Hăng mơnuih mơnam khom thâo hluh djơ\ tơlơi ruă pơtuk hơngo\t kiăng lăi pơthâo kơ tơdruă, kiăng kơ lom thâo mơnuih hmâo tơlơi brơi [uh đing đăo ruă pơtuk hơngo\t kah hăng pơtuk khak rơbêh kơ 2 rơwang hrơi tơjuh, đoh rơwang, pơtuk tơbiă drah… thơ khom ba nao pơ\ sang ia jrao mơtăm pioh pel e\p hăng pơsit tơlơi ruă.
Hăng hơdôm gưl khoa moa, gong gai plơi pla khom gum hrom klă hăng gơnong bruă ia jrao amăng bruă pơgang pơgăn pơtuk hơngo\t.
Hrom hăng anun, hmâo hơdôm tơlơi djru gum dong gah pran jua, gơnam tam kơ [ing ruă pơtuk hơngo\t kơdo\ng glăi ia jrao glăk pơjrao [ơi plơi pla yua kơ lu mơnuih ruă pơtuk hơngo\t juăt `u [un rin sôh.
-Rơkâo bơni kơ ih ơi ia jrao!
Siu H’ Mai – Siu H’ Prăk: Pô ]ih hăng pôr
Viết bình luận