VOV4.Jarai - Hăng tơlơi jak iâu “Pơyơr drah jôr brơi mơnuih ruă kă lĕ bruă yôm phăn; sa djroh drah pơyơr, ba glăi tơlơi hơdip kơ sa čô mơnuih”, hrơi pơyơr drah rĭm thun hơmâo pơphun na nao kiăng kơ pơgôp ƀơi anom djă pioh drah jôr brơi mơnuih ruă kă - anai amra pơgôp pơjrao brơi mơnuih duam ruă. Mơng akŏ blan 6 truh ră anai, ƀơi kual Dap kơdư hơmâo pơphun hrơi pơyơr drah hăng anăn “Giọt hồng Tây Nguyên” (hluai tui jơlan hơdră “Hành trình đỏ” tal VIII). Ƀơi Daklak, tal pơyơr drah amra tŭ mă ƀiă biă ñu giăm 2.900 anung drah. Kơnong ƀơi Buôn Ma Thuột, akŏ blan 6 laih rơgao hơmâo giăm 1.000 čô mơnuih lĕ ƀing apăn bruă, kông nhơn, mơnuih mă bruă nao pơyơr drah hăng rơbêh 900 anung drah. Tơlơi anai brơi ƀuh bruă pơyơr drah jôr brơi mơnuih ruă kă glăk lar hyu hăng pran gơgrong hăng khăp pap ană mơnuih.

Drah lĕ ia mriah rô hyu amăng drơi jăn mơnuih, hơmâo lu mơta, đuăi hyu bơbuă amăng drơi jăn; hồng cầu amra ba hyu oxy, bạch cầu amra pơgang drơi jăn; tiểu cầu amra ngă kŏng drah; huyết tương hơmâo lu mơta phara mơn: pơgang drơi jăn, kŏng drah, bơbuă amăng drơi jăn…Drah ba glăi tơlơi hơdip kơ mơnuih hăng kiăng biă mă lơ̆m pơjrao mơnuih ruă kă. Tui hăng ơi ia jrao, sit biă ñu, hơmâo lu mơnuih kiăng jôr drah, anun lĕ ƀing mơnuih rơka rơkač yua pơjrŏm rơdêh, ruă kă lơ̆m mă bruă, đung drah amăng hlung pruăi …; ƀing mơnuih ruă kŏng drah, tơlang tơleh, drah ƀu kŏng, drah tơnap kŏng …Laih dong, lơ̆m breh hơtai boh, trơ̆i hlung pruăi, breh pơtlep hơtai boh ăt kiăng jôr lu drah mơn.

Drah hơdjă kiăng jôr brơi mơnuih ruă kă juăt mă mơng mơnuih găng añrăng găng. Tui hăng mrô jŭ yap mơng Anom bruă mă drah - jôr drah tơring čar Daklak, rĭm thun anom bruă tŭ mă giăm 25.000 anung drah yua arăng pơyơr. Drah amra tañ hơmâo djă pioh pơhlôm hăng tơlơi pơkă hăng pơčrang lăng hŭi kơ hơmoâo hơdôm tơlơi ruă bơdjơ̆ nao drah anun lĕ: HIV, ruă brah kơsŏ B, ruă brah kơsŏ C, giang mai, duam hơdrap… Anung drah hơdjă amra pơpha jing djuai drah O, A, B hăng AB, amra pơkah phara anun lĕ huyết tương, hồng cầu, bạch cầu, tiểu cầu laih anun amra djă pioh ƀơi anih pơhlôm kiăng kơ hơmâo drah hiam yua brơi hơdôm sang ia jrao, hơdôm anom drah ƀu pơhlôm hiam amra lui hĭ.

Tui mrô jŭ yap mơng anom bruă mă rah - jôr drah dêh čar, rĭm thun dêh čar ta kiăng giăm 1.700.000 anung drah pioh jôr brơi mơnuih ruă kă, samơ̆ ră anai hơmâo kơnong 30% đôč tui tơlơi kiăng pioh jôr brơi mơnuih ruă kă. Yua anun, kiăng lu dong mơnuih nao pơyơr drah, anai lĕ bruă djru brơi ană mơnuih ră kă ba glăi tơlơi yôm phăn kơ mơnuih nao pơyơr drah. Ơi ia jrao Vũ Thị Ngà - Khua anom akŏ bruă pơƀut hrŏm, anom bruă mă drah - jôr drah tơring čar Daklak brơi thâo:

“Tui ƀing ta ƀuh, drah lăng kar hăng ia jrao yôm phăn biă mă. Truh ră anai, amăng rŏng lŏn tơnanh kah hăng amăng dêh čar ta aka ƀu hơmâo ia jrao hơpă ôh dưi plih hĭ drah. Yua anun, drah kơnong mă mơng mơnuih nao pơyơr đôč. Tơlơi yôm mơng pơyơr drah amra hơmâo ƀing ơi ia jrao pơčrang lăng drơi jăn hăng lăi pơthâo brơi tơlơi suaih pral kơ ta pô, tơdơi anun amra pơčrang lăng hŭi kơ hơmâo tơlơi ruă tui ară drah anun lĕ: ruă kơsŏ B, ră kơsŏ C, giang mai, HIV, duam hơdrap … Hơmâo djru pơčrang lăng brơi mơnuih nao pơyơr drah hŭi kơ hơmâo tơlơi hơget thơ bơdjơ̆ nao drah, hŭi kơ hơmâo tơlơi ruă hơget thơ mơng anun hmao tlôn pơjrao suaih hơdôm tơlơi ruă bơdjơ̆ nao yua kơƀah drah”.

Mơnuih nao pơyơr drah čang rơmang mơng hơdôm bruă anai, hơdôm bruă anet mơng ƀing ta amra djru brơi mơnuih ruă kă. Mơng anun pơdah pran thâo gum djru ană mơnuih, gum tơngan hrŏm ngă lar hyu tơlơi hiam klă amăng mơnuih mơnam. Lĕ sa amăng ƀing mơnuih nao pơyơr drah hăng rơbêh 20 wŏt laih, pơ-ư ang lơ̆m hơmâo gơnong bruă mă, tơhan rơka hăng mơnuih mơnam tơring čar Daklak jao hră pơpŭ yua kơ abih pran jua amăng bruă nao pơyơr drah, ayong Nguyễn Văn Thịnh, mwnuih apăn bruă ƀơi anom bruă pơgang klin kman dêh čar, anom bruă wai pơgang klin tơring čar Daklak brơi thâo:

“Pơyơr drah lĕ bruă mă hiam klă hăng amra djru brơi lu mơnuih, yua anun, kâo pô lêng kơ ngă tui hăng jak iâu, pơsur gơyut gơyâo nao pơyơr drah. Kâo čang rơmang abih bang mơnuih găng añrăng nao pơyơr drah tui tơlơi jak iâu “sa djroh drah, ba glăi tơlơi hơdip”, kâo pô ăt nao pơyơr drah na nao truh hrơi drơi jăn ƀu-ai kâo amra lui hĭ”.

Bơ ơi Nguyễn Tuấn Anh - mơnuih apăn bruă ƀơi Anom bruă pơjrao duam hơdrap - klin kman- arŏng aroač, anom bruă pơgang klin kman tơring čar Daklak brơi thâo:

“Ngă tui tơlơi jak iâu mơng Khul mơnuih mut phung mơng gơnong bruă ia jrao hăng Khul apăn bruă mơnuih mut phung ƀơi anom bruă pơgang klin kman, kâo lăng bruă pơyơr drah djru brơi mơnuih ruă kă lĕ yôm phăn biă mă yua anun kâo čih anăn nao pơyơr drah mơtăm. Găn rơgao 4 wŏt nao pơyơr drah, kâo čang rơmang amra pơgôp ƀơƀiă kơ ƀing mơnuih ruă kă kiăng kơ hmao tlôn hơmâo drah jôr brơi ƀing mơnuih glăk kiăng drah”.

Bơ amai Cao Thị Hạnh - mơnuih apăn bruă ƀơi anom bruă jŭ yap prăk kak, anom bruă pơgang klin kman tơring čar Daklak brơi thâo:

“Mut hrŏm hăng tơlơi jak iâu nao pơyơr drah, kâo pô ăt lĕ mơnuih mă bruă amăng gơnong bruă ia jrao, kâo thâo rơđah tơlơi yôm mơng bruă pơyơr drah yua anun kâo nao čih ană mơtăm. Anai lĕ tal 4 kâo nao pơyơr drah, kâo hok mơ-ak hăng hur har biă mă yua kơ dưi pơgôp ƀơƀiă kiăng djru pơgang brơi tơlơi suaih pral kơ abih bang mơnuih. Ƀrô tal anai, kâo čang rơmang ƀing hlăk ai lĕ ƀing mơnuih găn añrăng kiăng kơ hur har pran jua gum tơngan hrŏm ngă lar hyu tơlơi khăp pap gum djru tơdruă”.

Tui hăng mơnuih rơgơi kơhnâo gah drah kơtăk, drah lĕ sa djuai ia jrao yôm phăn kiăng pơjrao brơi mơnuih ruă kă, anai lĕ hơdôm kơtăk drah pơyơr mơng ƀing mơnuih găng añrăng, mơng pran khăp pap hăng pran gơgrong djru brơi mơnuih mơnam. Pơyơr drah huăi ngă sat kơ drơi jăn ta pô ôh, mơ̆ ăt ba glăi lu tơlơi hiam brơi kơ mơnuih pơyơr drah. Pơyơr drah lu wŏt ngă plai ƀiă sắt amăng drơi jăn, plai ƀiă ruă hơtai boh hăng anai lĕ kiăng pơčrang lăng drơi jăn ta pô. Ƀing mơnuih găng añrăng rĭm wŏt pơyơr drah ƀu rơgao 9 ml pơhmu kĭ kơ ta yua anun huăi bơbeč nao tơlơi suaih pral, mơnuih 45 kĭ pơyơr rơbêh 350 ml rĭm wŏt. Tơdơi kơ pơyơr drah giăm 3-4 wŏt hrơi tơjuh, kơtăk drah amăng drơi jăn amra lu glăi tui hơđăp. Mơnuih pơyơr drah dưi nao pơyơr drah dong ƀiă biă mă ñu 3 blan dong.

Pơyơr drah huăi rơngiă hrơi mông hăng glêh glar ôh samơ̆ kiăng biă mă. Sa tơlơi mơ̆ ƀing mơnuih aka ƀu nao pơyơr drah thâo lĕ lơ̆m nao pơyơr drah, lơ̆m mă drah giong, anung drah amra djă pioh glăi ƀơi anih pioh jôr brơi mơnuih ruă kă. Tơdơi anai, tơdah hlơi thơ kiăng drah arăng amra jôr brơi soh sel djơ̆ hăng anung drah pơyơr hlâo anun. Lơ̆m pơyơr drah, hơdôm gơnam tam pioh mă drah anun lĕ: adung dưm drah, jrum, mơloi, khăn truă ƀơi tơngan lêng kơ rao hăng ia jrao, yua kơnong sa wŏt đôč yua kơ hŭi lar hyu kman mơng pô anai nao pơ adih. Nao pơyơr drah, hơmâo arăng pơčrang lăng drơi jăn, pơčrang lăng kơtăk drah, hơmâo hră pơsit nao pơyơr drah laih, laih anun arăng ƀơk gơnam djru brơi prăk kak nao rai.

Ƀing ơi ia jrao pơtă pơtăn mơnuih nao pơyơr drah: mlăm hlâo anun anăm krŏng; ƀong gonam (ƀiă mơnong mơmuă), anăm mơñam tơpai ƀiêr hlâo kơ pơyơr drah; mơ-ak amăng drơi jăn, djă ba hră pơ-ar lơ̆m nao pơyơr drah. Tơdơi kơ mông pơyơr dra: ƀong mơñum brơi djop, anăm ngă hơget glêh glar anun lĕ đă boh lông, bơrơguăt drơi jăn, anăm đĭ hăng glông, anăm krŏng, anăm mơñum tơpai ƀiêr; ƀong huă lăp djơ̆ anun lĕ: ƀong añăm mơnong, hơtai kơsŏ hlô mơnong, boh mơnŭ bip, ia tơsâo rơmô, yua wŏt jrao hơmâo lu săt amăng drơi jăn, plai ƀiă mơñum tơpai ƀiêr amăng hơdôm hrơi blung a tơdơi kơ pơyor drah.

Lơ 14 blan 6 thun anai lĕ hrơi jar kmar pơpŭ brơi ƀing mơnuih nao pơyơr drah. Hơmâo mơnuih pơyơr drah 40 wŏt, 50 wŏt samơ̆ bruă mă, tơlơi hơdip tui hơdăp. Nao pơyơr drah lĕ bruă mă yôm phăn biă mă yua kơ djru brơi hmao tlôn  djru brơi mơnuih ruă kă, mơng anun tañ pơjrao mơnuih duam ruă. Bruă mă yôm phăn anai kiăng kơ lar hyu djop anih, pơgôp djru brơi tơlơi hơdip hăng pran khăp pap laih dong pơdah pran gơgrong djru brơi mơnuih mơnam. “Rĭm djroh drah pơyơr, bong glăi tơlơi hơdip sa čô mơnuih”, tơlơi anai amra ngă tơlơi hơdip jai hrơi hiam klă dong.

Brơi drah ƀu djơ̆ kơnong kơ djru mơnuih ruă glăk duam pơ-iă drơi, đa lĕ ruă kraih kơtang biă. Brơi drah ba glăi lu bôh tŭ yua ƀu djơ̆ kơnong kơ hăng mơnuih čơkă mă drah ôh mơ̆ wot mơng brơi drah dong. Kiăng thâo hluh dong kơ brơi drah, brơi drah bơdjơ̆ nao hơget kơ tơlơi suaih pral, ăt kah hăng ngă hiưm hơpă pioh hmâo drah pơhlôm? Ơi ia jrao Vũ Thị Ngà, Khua Anom kơčăo bruă ruah mă, Anom kơsem min drah, jôr drah tơring čar Daklak lăi glăi tơlơi ƀu rơđah anun tui tơlơi tơña hăng lăi glăi ƀơi yŭ anai.

-Ơ ơi ia jrao, mơnuih hơpă dưi brơi drah?

Ơi ia jrao Vũ Thị Ngà: “Hơdôm mơnuih dưi brơi drah, gah thun lĕ mơng 18-60 thun wot bơnai hăng rơkơi. Gah kơtrâ̆o, hăng đah kơmơi mơng 42 kg hăng lu hloh, đah rơkơi mơng 45 kg hăng lu hloh, ƀu hmâo hơdôm tơlơi ruă kah hăng: hơtai bôh, tơtăng ară drah, jơlan suă jua, hlung asơi, jơlan kian pruai. Ƀu hmâo tơhnal tưp djơ̆ tơlơi ruă lar tưp tui jơlan jôr drah kah hăng: HIV, djơ̆ krơ, bơbrah hơtai B, bơbrah hơtai C”...

-Rơkâo ơi ia jrao brơi thâo hơdôm gru nam juăt ƀuh tơdơi kơ brơi drah?

Ơi ia jrao Vũ Thị Ngà: “Hơdôm gru nam juăt ƀuh tơdơi kơ brơi drah ăt ƀiă mơn lom hmâo tơlơi, lom mă drah ƀudah tơdơi kơ mă drah, mơnuih brơi drah mưn ƀuh ruă akô̆, hying akô̆, djơ̆ anô̆ ñu mơhao ƀlĕ pơtah. Hơdôm gru nam anai lĕ hmâo mă ƀiă anun sui ƀiă amra pơwot glăi kah hăng tơđar. Rơngiao kơ anun, ƀơi anih mă drah amra brom jŭ amăng hơdôm hrơi”.

-Kiăng hmâo drah pơhlôm klă, mơnuih brơi drah khom đing nao tơlơi hơget hlâo kơ brơi drah ơ ơi ia jrao?

Ơi ia jrao Vũ Thị Ngà: “Kiăng hmâo drah klă hiam wot kơ mơnuih čơkă mă, mơnuih brơi drah hăng tôm mơnuih jôr drah, mơnuih brơi drah khom hmâo tơlơi hơdip klă hiam, ƀong huă klă. Hlâo kơ hrơi brơi drah, mơnuih brơi drah khom pit djop, ƀu mă yua mơnong ngă pơtrut amăng drơi jăn kah hăng: tơpai, ƀiêr, kơ phê, hot djup. Tơdơi kơ brơi drah, mơnuih brơi drah khom pơdơi pơdă, ƀu mă bruă kơdrâ̆o amăng sa hrơi mlăm, biă ñu hăng mơnuih mơgăt rơdêh đuăi jơlan ataih khom pơdơi amăng rơwang mơng 3-4 hrơi.

Bơ̆ hơdră ƀong huă, mơnuih brơi drah tâ̆o hloh ƀong huă klă djop mơnong bơbuă, ƀong gơnam hmâo lu vitamin kah hăng bôh troh hăng hmâo lu protein kiăng djop glăi mrô sắt rơngiă tui jơlan brơi drah kăh hăng: mơnong rơmô, mơnong mơnŭ, bôh mơnŭ bip, ia tơsâu"...

-Rơkâo bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ!

 Võ Quỳnh – Đình Thi: Pô čih – Siu H’ Prăk - Siu Đoan: Pơblang