VOV4.Jarai - “ Ia tơsâo am^ jơman hiam brơi tơlơi bro# pro\ng đ^ ana\ nge laih anu\n ]ơđai anet “ Hơmâo lu gong phu\n tơlơi pơhing, kah ha\ng jua pơhiăp, tivi pôr pơthâo na nao mơng sui laih. Khă anu\n hai, ră anai, gah rơngiao s^ ia tơsâo rơmô Công thức ket tơkeng lu bia\. Hdôm ia tơsâo rơmô anai lăi pơthâo, hmư\ mơak bia\ ma\, djru brơi ]ơđai muai thâo rơgơi...Ngă brơi lu mơnuih pơmin truh, `u dưi pơplih ia tơsâo am^. Bia\ ma\ ia tơsâo am^ ha\ng ia tơsâo rơmô công thức phara `u hiưm pă? Bruă rông ana\ hăng ia tơsâo am^ ba glăi tu\ yua hget brơi ana\ nge bro# pro\ng ta`. Laih anu\n pô nga\ am^ kiăng ana\ bro# prong djo\p mta, kho\m rông ana\ hăng ia tơsâo hge\t ma\ djơ\ hloh?... Hơmâo lu ]ơ đai drit droai am^ ama tơring ]ar Gialai , [u hơmâo pơplih ia tơsâo am^ dong mơng hrơi tơkeng rai, samơ\ kho\m yua ia tơsâo rơmô gah rơngiao đu].

            Khă sa thun laih, samơ\ mo# Nguyễn Ngọc Diệu, sa ]ơđai moai dr^t droai dưi hmâo sang pha#t Bửu Châu, [ôn prong Pleiku, tơring ]ar Gialai rông ba phrâo hmâo mă rơbêh kơ 6 kg đu]. Yă pha#t Thích Nữ Minh Nguyên, pô git gai sang pha#t Bửu Châu brơi thâo, lom phrâo noa pơ\ sang pha#t, Diệu kơtra#u mă rơbêh kơ 2 kg đu]. Samơ\ drơi jan `u [u ai boai, [u djơ\ hăng djuai ia tơsâu gah rơngiao, anun `u kaih prong. Hrom hăng anun dơng, lom adai pơplih bơyan thơ, tơlơi ruă bơbrah kơso# glăi ngă dơng. Yua kơ duam ruă na nao, anun Diệu kaih prong hloh kơ [ing ]ơđai pơkon, 9 blan kah thâo blư\, 13 blan kah mơng thâo do# ber. Pô git gai sang pha#t Thích Nữ Minh Nguyên lăi tui anai: “Mo# anai `u juăt duam ruă na nao, hyuh hyiăng pơplih thơ `u gre\k gro\k mơtam yơh, [le\ ia mơta adung, pơtu\k, duam pơ-iă drơi. Lom do# nge, `u mơ`um hmâo 30 ml, ră anai akă mơ`um abih mơn 120 ml, 13 blan, `u mơng thâo do# ber. Ană sang pha#t juăt duam pơ-iă drơi. Hyuh hyiăng pơplih thơ duam ruă yơh. Thâo rơbat ta` hloh le\ mơng 12-13 blan mơn, hmâo ]ơđai đa mơng 14-15 blan kah mơng thâo rơbat.”

            R]om Oanh, sa ]ô ]ơđai moai dr^t droai pơkon [ơi sang hră Cô Nhi Sao Mai, [ôn prong Pleiku, tơring ]ar Gialai le\ juăt ruă kian yua kơ drơi jan [u djơ\ hăng ia tơsâu rơmô. Yă Hồ Thị Thật, pô [ơi anăp wai lăng ]em rông Oanh brơi thâo, hlâo kơ nao pơ\ sang hră, `u dưi men ia tơsâu am^ `u sa blan blung a. Yua anun, drơi jan `u klă hloh ]ơđai moai pơkon. Khă hnun hai, lom mơ`um ia tơsâu rơmô, R]om Oanh ruă ]roh kian mơtam hăng ngă drơi jan `u rơwang we\t. Tơdơi kơ ]roh kian lu wo\t ngă brơi pruăi `u [u klă dơng tah, ba truh drơi jan `u hr^p mă mơnong [o\ng tơnap biă. Khă sang hră brơi `u sa mơta ia tơsâu pơmă prak, juăt djru hơkru\ kơ tơlơi [o\ng huă, samơ\ [u pơplih lu ôh. Yă Hồ Thị Thật lăi tui anai: “Lom rai pơ\ anai kl^ kliang `u hiam biă. Tal blung brơi mơ`um ia tơsâu rơmô `u [u juăt ôh, ]roh kian na nao, kraih đoh drơi. Kâo brơi `u yua ia jrao kiăng hơđong kơ kian pruăi,  mơ`um ia tơsâu yaourt kiăng kian pruăi `u hmâo mơnong ngă hơđong amăng kian pruăi. Sa blan ]roh kian nao joă dlai mơng 2 truh kơ 3 wo\t sa hrơi. Tơdah kơtang đơi, nao joă dlai kraih đơi khom ba nao pơ\ sang ia jrao yơh. Bôh nik `u kâo rông hăng ia tơsâu rơmô dleh dlan biă! Ia tơsâu rơmô klă mơn, ara\ng ]ih djo\p mơta mơnong laih. Samơ\ hmâo [ing ]ơđai [u le# hăng ia tơsâu rơmô ôh, [u hmâo pran joa hr^p mă thơ juăt duam ruă biă.”

            Ơi ia jrao Hoàng Ngọc Thành, Kơ-iăng Khoa anom pơjrao tơlơi ruă ]ơđai moai Sang ia jrao prong tơring ]ar Gialai brơi thâo, hơdôm [ing ]ơđai [u mơ`um ia tơsâu am^ [u djơ\ rơwang we\t ôh mơ\, `u do# ngă brơi pran kơdo\ng glăi hăng tơlơi ruă tơdu biă. Yua kơ anun yơh, khă ia tơsâu rơmô hmâo mơnong bơbuă lu, samơ\ lu ]ơđai  moai [u hap ôh. Mơta pơkon, ia tơsâu am^ [u djơ\ kơnong kơ ngă hơđong mơnong bơbuă, djơ\ hăng drơi jan  hăng tơlơi prong đ^ mơng ]ơđai moai ôh mơ\, `u do# ngă kơtang đ^ pran joa dơng, djru ]ơđai dưi gơgrong hăng hyuh hyiăng lon adai dơng. Hrom hăng anun dơng, ]ơđai moai dưi rông hăng ia tơsâu am^ amra prong đ^ klă, djru ]ơđai moai prong đ^ abih bang. Ơi ia jrao Hoàng Ngọc Thành lăi:  “Lom pel e\p, kâo bơhmu kơplah wah [ing ]ơđai moai dưi do# hăng am^ ama, [ing ]ơđai dr^t droai amra prong đ^ kaih biă, duam ruă na nao. Khă hmâo tơlơi ruă laih, hrơi suaih ruă sui biă. Bôh yôm mơng ia tơsâu am^ prong biă, djru ngă bơbuă kơ ]ơđai moai hmâo djo\p pran joa, biă `u hmâo pran kơdo\ng glăi hăng duam ruă, djru ]ơđai moai hmâo pran joa kơtang. 2 tơlơi ruă juăt bưp lom ]ơđai [u hmâo men ia tơsâu am^ le\ pơtuk hăng ]roh kian. {ing adơi amai hmâo ană mơda, kiăng ană pô suaih pral, [ia\ duam ruă thơ, khom brơi ]ơđai moai men ia tơsâu am^ amăng 6 blan blung a, rơgao kơ 6 blan kah hăng pơhra\m brơi [o\ng tui [ơ [rư\.”

            “Ia tơsâu am^ jing mơnong ngă bơbuă klă hloh kơ tơlơi prong đ^ mơng ană nge hăng ]ơđai moai” jing bôh piă dưi bâo glăi hrim hrơi amăng tivi bro#. Amra [uh, [ing ]ơđai dr^t droai [u dưi rông hăng ia tơsâu am^ jing ]ơđai păp drăp biă [u djơ\ kơnong kơ gah mơnong bơbuă drơi jan, tơlơi suaih pral ôh mơ\ `u do# bơdjơ\ nao ano# ngă pơ pư\ pran joa dơng.

            Kiăng hduah sem  tơlơi tu\ yua bruă rông ana\ ha\ng ia tơsâo am^, pô mă tơlơi pơhing ]răn hdră anai, ră roai ha\ng ơi ia jrao Mạc Văn Thắng, khoa g^t gai sang ia jrao wai lăng phung đah bơnai tơkeng ana\ tơring ]ar Gialai:

- Ơ ơi ia jrao, rơkâo ơi ia jrao brơi thâo, hdôm tơlơi tu\ yua tơlơi rông ana\ ha\ng ia tơsâo am^?

Bác sĩ Mạc Văn Thắng: Rông ana\ ha\ng ia tơsâo am^ yôm bia\ ma\. Djơh ha\ng am^ `u, tơdơi tơkeng rai ana\, brơi mem, amra be\ beng drah pơdjơ\ nao  atong tơsâo truh  rơmoan [ơi ana\p am^ `u. Kia\ng pơhlôm tơlơi [le\ drah lu tơdơi tơkeng ana\. Tal dua, be\ beng tơlơi ruă duăm truh pơ\ tơsâo am^. Tơdah [u brơi ana\ mem ôh, ngă brơi atong tơsâo dơl h^, ba truh brah tơsâo. Tal tlâo, mem ia tơsâo am^ huăi rơngia\ prak, laih anu\n  hơmâo pran jua khăp ha\ng ana\. Brơi ana\ mem le\ be\ beng tơlơi pi kian, yua 6 blan tal blung brơi ana\ mem, be\ beng pi kian, gah rơngiao tơlơi kiăng. Djơh ha\ng  ana\ nge, ia tơsâo am^ djru brơi tơlơi ktang ama\ng drơi jăn, pơgăn glăi tơlơi duăm ruă, ia tơsâo ngă brơi ana\ nge hơmâo pran ktang, be\ beng tơlơi ruă kian, djru brơi ana\ nge bro# pro\ng đ^ ta`.

- }ơđai rông [u hơmâo ia tơsâo am^, amra ba glăi tơlơi [u hiam, ba truh tơlơi [u hiam drơi jăn hơge\t ơi ia jrao?

Bác sĩ Mạc Văn Thắng: Hdôm ]ơđai rông [u hơmâo ia tơsâo am^ [u hiam brơi drơi jăn ôh. Drơi jăn pơgăn glăi tơlơi duăm ruă [u ktang, yua dah ia tơsâo am^ dưi pơgăn glăi tơlơi duăm ruă ktang. }ơđai [u mem ia tơsâo am^, [ơi ana\p sui thu\n mơyun blan, amra rơwang rơweh, bôh nik tơlơi ruă prua\i kian, kah ha\ng eh ]roh, tơlơi ruă htai bôh, tăng drah nur ama\ng tơlơi hd^p do\ glăi.

 - Ơi ơi ia jrao, tui ha\ng ơi ia jrao, rông ana\ ha\ng ia tơsâo am^, ngă tui hiưm pă ama\ng hrơi blan bro# pro\ng đ^ ]ơđa moai?

Bác sĩ Mạc Văn Thắng: Mem ia tơsao am^ na nao, kia\ng lăi dong mơng hrơi tơkeng truh 6 blan, kơnong men tơsâo am^ đu]. Kơnong mơ`um  [ia\ ia đu], ăt [u dưi lăi mơ`um ia tơsâo am^ abih ba\ng ôh. Yua kơ anu\n yơh, rông ana\ ha\ng ia tơsâo am^, kho\m ngă tui kah ha\ng anai; Tơdơi 6 blan phu\n, tui ha\ng tơlơi kiăng, pơ phu\n brơi ana\ [o\ng huă mơng bur tơba ia truh ia bur hơđom, dong mơng [ia\ truh pơ\ lu, truh 24 blan, laih anu\n to\ tui na nao. Năng tơdơi 6 blan pơplih dưi laih, yua dah tơdơi 6 blan, am^ nao ma\ bruă laih. Bơ kơ ana\ nge anun mơit sang rông ]ơđai. {ơi anai brơi rah [o\ng huă, brơi rah mơ`u\m ia tơsâo rơmô gah rơngiao. {ơi anai 24 blan, hdôm sang ano\ hơmâo prak blơi brơi ia tơsâo rơmô kơ ]ơđai. Hdôm sang ano\ [u hơmâo prak le\, ăt brơi ana\ mem ia tơsâo am^. Kơnong am^ dua\m ruă, [udah hơmâo tơlơi hget thơ, [u brơi ana\  mem, ana\  gah yu\ ngo\ 24 blan.

- Lu mơnuih lăi tui ha\ng anai; ră anai hơmâo lu ia tơsâo công thức hiam, dưi pơplih ia tơsâo am^, ơi ia jrao lăi glăi hiưm pă tơlơi anai?

Bác sĩ Mạc Văn Thắng:  Kho\m lăi glăi hdôm tơlơi pơhia\p anu\n soh glăi abih băng. Tơdang [ing ta lăng nao ia tơsâo ]ih công thức, ia tơsâo pôr pơthâo, leng tum djo\p sôh. Samơ\  tơlơi hr^p mă ia tơsâo công thức kơ ]ơđai. Ia tơsâo công thức anai [u hiam kah ha\ng ia tơsâo am^ ôh, yua dah ia tơsâo am^ hiam, hdjă brơi ]ơđai bro# prong ta`. {ing ta kho\m la\i pơthâo pơhing, ngă hiưm pă  gơ`u thâo hluh ia tơsâo am^ le\ hiam, tơlơi hrip mă ama\ng drơi jăn ]ơđai klă hloh, laih anu\n pơhlôm duăm ruă. Dơng mơng tơlơi hluh anu\n yơh, gơ`u pơplih tơlơi rông ana\.

- Ơ ơi ia jrao, hơmâo lu am^ [u đăo ôh, ia tơsâo pô. Dah anu\n, ơi ia jrao brơi thâo sa dua jơlan hdră, kiăng kơ [ing nga\ am^ thâo hluh ia tơsâo pô, kia\ng brơi ]ơđai bro# prong đ^ klă hloh?

Bác sĩ Mạc Văn Thắng: Gah bruă gơnam, ia jơman brơi am^, am^ kho\m [o\ng mơ`um gơnam jơman djo\p, pơdơi pơdă tum, kiăng hơmâo djo\p ia tơsâo hiam hloh. Ama\ng hdôm jơlan hdră jơman, ăt kah ha\ng tơlơi rông ia tơsâo am^, [ing gơmơi hyu pơtô pơblang [udah [ing gơmơi kho\m pơtô pơblang tui ha\ng ama\ng bro# pơhiăp, pơdah ru\p, hră pơar tui khul tơpuôl, lăi pơthâo tơlơi yôm ia tơsâo am^. Tal 2, [ing gơmơi nga\ tui djơ\ tơlơi pơtă mơng khul ia jrao jar kmar, gah bruă pôr pơthâo ia tơsâo [ơi anih plơi pla, laih anu\n sang ia jrao. Rơngiao tơlơi pơtô [ơi go\ng phu\n tơlơi pơhing, sang bruă ia jrao hmâo lu jơlan hdră. Ră anai [ơi sang ia jrao, [ing gơmơi pơtô brơi đah bơnai djru ana\ nge mem ta`. Truh hbil ]ơ đai thâo mem le\, brơi mem mơtăm, hlâo kơ anu\n, ana\m brơi ]ơđai mem ngui ia, [udah ia tơsâo rơmô. Dong mơng anu\n yơh, ia tơsâo am^ [ơ [rư\ djru brơi ana\ nge mem klă.

- Ơi ia jrao hơmâo pơtă pơtăn hget, djơh ha\ng hdôm am^ hlăk rông ana\ ha\ng ia tơsâo am^ pô?

Bác sĩ Mạc Văn Thắng: Abih ba\ng jơlan hdră, hyu pơtô [ơi ana\p, pơtô ha\ng go\ng  tơlơi pơhing, ha\ng hră pơar, phim ru\p, [ing gơmơi pơtă pơtăn brơi hdôm nga\ am^ hlak rông ana\ nge, ia tơsâo am^ yơh hiam hloh, wot ha\ng hdôm gơnam jơman brơi ]ơđai moai ta` pro\ng, kơtư\ ha\ng tơlơi bơwih [o\ng huă.

-         Bơni kơ ih ho\ ơi ia jrao, tơlơi ră roai anai.

                                 Rơluch Xuân – Siu H’Prak: Pô ]ih ha\ng Pôr