Sang ia jrao prong Daklak: Kơ ania\ yua mơnuih duăm ruă duăm pơgrun pơđung drah. Hrơi 3, lơ 10-08-2016

        VOV4.Jarai- Dơng mơng ako\ blan 7 truh ră anai, anih pơjrao tơlơi duăm ruă\ pơ [a\, Sang ia jrao prong tơring ]ar Daklak, kơ ania\ na nao, yua hơmâo hơđuh glăi tơlơi duăm pơgrun pơđung drah. Tơlơi anai ngă brơi anih pơjrao bưp lu tơlơi tơnăp tap, ama\ng pơjrao tơlơi duăm ruă.

            Dơng mơng ako\ thun truh ră anai, anih pơjrao brơi tơlơi duăm ruă brơi rơbeh 1.000 ]ô mơnuih duăm pơgrun pơđung drah. Kơnong hja\n kơ mơng blan 7 truh ră anai đô], sa hơi anih pơjrao anai hơmâo ]ơka\ jum mơnuih duăm ruă phrâo rai truh 40 ]ô mnuih, đ^ lu truh 5 wơt pơkă blan anai mơn thun 2015 hlâo adih. Rơngiao kơ 30 boh sưng đih, hlăk brơi đih hro\m hb^t ama\ng sa boh sưng, anih anai hơmâo dưm brơi 40 boh sưng đih dơng, pơkah pha hơdôm mơnuih duăm ruă kraih hu^ rơhyưt, ăt kon djo\p lơi mơnuih duăm ruă đih. Gah rơngiao anih đih, arăng dưm sưng đih, nga\ rai sư\ rơbư\, kơ ania\ bia\ ma\. Ơi ia jrao Nguyễn Hai, khua g^t gai anih pơjrao tơlơi duăm pơ [a\ brơi thâo tui anai: “ Tơlơi tơnăp tap tal sa le\ gơnam tam, [u tum sưng đih brơi mơnuih duăm ruă đih, tơdang ba rai pơjrao, juăt `u sang ano\ ba tui sưng sep, tơnăp tal dua dơng mơnuih duăm ruă  đ^ tui ta` bia\ mă kah ha\ng anai, nai ia jrao [u hơmâo tum djo\p, [u hơmao pơjrao brơi ôh”

          Anih pơjrao mơnuih duăm ruă pơ [a\, abih tih hơmâo 6 ]ô ơi ia jrao, samơ\ ră anai hơmâo 4 ]ô đô] ơi ia jrao mă brua\ pơjrao. {ơi ana\p kơ tơlơi anai, anih pơjrao anai rơkâo đ^ khul khua g^t gai sang ia jrao, laih anun sang bruă wai lăng sang ia jrao, pơđar nao dơng ơi ia jrao, mơng hơdôm anih pơ\ kon, rai djru, yua kơ [ah ơi ia jrao, anai le\ hasa tơlơi hơmâo hro\m gah sang ia jrao, tui anun yơh tơlơi anai do\ tơnăp tap bia\ ma\.

         Ơi ia jrao Doãn Hữu Long, khua g^t gai [irô wai lăng sang ia jrao tơring ]ar Daklak brơi thâo tui anai: “ Kiăng tum djo\p brơi tơlơi kiăng je] gah bruă pơgăn pơhlôm tơlơi duăm pơgrun pơđung drah, [irô wai lăng sang ia jrao ăt hơmâo g^t gai trun hơdôm sang ia jrao, lăng tui ha\ng tơlơi kiăng s^t nik, pioh pơđar nao ơi ia jrao, nai ia jrao mơng anih pơ\ kon rai pơjrao tơlơi duăm pơgrun pơđung drah lăi hja\n, bruă khăm ha\ng pơjrao tơlơi duăm ruă lăi hro\m. Tơdah hơdôm sang ia jrao [u pơsir gio\ng mă pô, amra lăi pơthâo brơi [irô wai lăng sang ia jrao pơđar nao khul ơi ia jrao, nai ia jrao, [ơi hơdôm sang ia jrao gah pô wai lăng, pioh pơsir gio\ng bruă mă tal blung”.

        Ơi ia jrao Nguyễn Hai, khua g^t gai khoa Truyền Nhiễm brơi thâo dơng, tal blung sang ia jrao amra mơna] mă hơdôm anih lui đô], dưm thim sưng đih brơi mơnuih duăm ruă, kiăng plai [ia\ đih hro\m sa boh sưng kah ha\ng ră anai.

        Tui ha\ng tơlơi lăi pơthâo mơng Sang ia jrao pơgăng, pơhlôm tơlơi duăm ruă tơring ]ar Daklak lăi, dơng mơng ako\ thun truh ră anai, tar [ar tơring ]ar hơmâo rơbeh 2000 ]ô mnuih duăm pơgrun pơđung drah, đ^ hloh tui hăng tơlơi pơkă ama\ng thun 2015 le\ 11 wơt, ama\ng anun hơmâo sa ]ô mnuih djai yua. Anai le\ tơlơi duăm ruă pơ [a\ hyu, hu^ rơhyưt bia\ mă, laih anun pơ [a\ hyu ta` ama\ng bơyan hjan hlim. Tơdah min lăng ama\ng drơi jăn pô pơgrun, hdrap laih, na nao mơng 2- 7 hrơi, hro\m ha\ng ruă ako\, tơgơi [le\ drah, nao juă glai eh hơ tăm ju\, pơ đung drah gah kl^ kla`.... Kho\m nao ta` pơ\ sang ia jrao, pioh rai khăm ha\ng pơjrao hơmao.

Rơluch Xuân: Pô ]ih ha\ng pôr

                        Pơhlôm hlâo tơl hơmâo hđăp mơng muai.

          VOV4.Jarai - Tơlơi ruă drah tơnap ko\ng mơng muai hmâo anăn kơsem min le\ Thalassemia, jing tơlơi ruă kơ[ah drah yua kơ drah tơnap ko\ng. Anai le\ tơlơi ruă [u dưi pơjrao suaih hlao ôh mơ\, khom pơjrao hăng hơdră jôr drah hăng pơđoh đuăi sắt na nao anun kah mơng dưi do# hơd^p. Khă hnun hai, khă hmâo pơjrao hai samơ\ ăt tơnap mơn hơd^p sui mơng pô hmâo tơlơi ruă anai. Yua anun, thâo hluh djơ\ hăng pơgang be\ tơlơi ruă anai le\ bruă mă jing yôm phăn biă.

            Tơlơi ruă drah [u ko\ng mơnong muai le\ tơlơi ruă kơ[ah drah na nao, pioh glăi mơng rơnuk anai truh rơnuk tơdơi. Bôh than biă `u le\ yua kơ lu mơnuih hmâo gen duam ruă mơ\ [u thâo, gơ`u ăt pơdo# rơkơi bơnai hăng pikian kah hăng mơnuih pơkon mơn, truh tơkeng rai ană kah mơng thâo ană hmâo tơlơi ruă. Tơlơi ruă hmâo mơta tơlơi `u brơi [uh rơđah hloh le\ kơ[ah drah hăng kôl sắt amăng drơi jăn. Ră anai, akă hmâo jơlan gah pơjrao suaih hlao ôh mơ\ khom jôr drah djop hăng pơđoh tơbiă sắt na nao hrim tal pơkă anun kah mơng dưi bro# prong kah hăng ara\ng pơkon, kơđai glăi tơdah dưi pơjrao djơ\ hơdră amra ngă `u pơ plih hu^ rơhyư\t biă, bơdjơ\ nao thun yun hơd^p mơda mơng pô ruă. Nai prin tha (Tiến sĩ) Trần Thị Thuý Minh – Khoa Anom pơjrao tơlơi ruă ]ơđai muai, Sang ia jrao prong tơring ]ar Daklak brơi thâo: “Hmâo dua mơta Thalassemia phun le\ Bêta Thalassemia hăng Anpha Thalassemia hăng hluai tui tơlơi bơdjơ\ nao gen mơ\ ]ơđai hmâo tư\p glăi mơng am^ ama pioh glăi hmâo hơdôm tơlơi bơdjơ\ nao pha ra le\, pơdah Thalassemia pha ra mơn. Thalassemia juăt hmâo 3 mơta, anun le\ `u hơgom, rơđah [ơ [ia\ hăng rơđah đông. Hơdôm mơnuih hmâo tơlơi ruă anai ba nao pơ\ sang ia jrao pioh jôr drah, pơđoh tơbiă sắt lu wot juăt `u le\ hơdôm mơnuih ruă hmâo pơdah Thalassemia rơđah đong.”

            Ră anai, [ơi Anom pơjrao tơlơi ruă ]ơđai muai – Sang ia jrao prong tơring ]ar Daklak glăk pơjrao hăng hơdră jôr drah hăng pơđoh tơbiă sắt na nao kơ 120 ]ô ]ơđai hmâo tơlơi ruă drah tơnap đông mơng muai. Lu `u, [ing ]ơđai leng kơ [u ai buai sôh, kaih prong hloh bơhmu hăng [ing hnưr thun hăng `u. Kah hăng mo# Hoàng Thị Ngọc Hà, pơ\ să Dak Drông, tơring glông }ư\ Jut, tơring ]ar Daknông le\ bơhmu tu `u. Dong mơng nge truh kơ 3 thun, lăng `u [u hmâo drah nah ôh, tơ[lơ\, rơwang wet, [u đ^ drơi ôh anun sang ano# ba nao pơ\ sang ia jrao prong tơring ]ar pel e\p lăng kah mơng thâo ană pô hmâo tơlơi ruă drah tơnap đông mơng muai. Amai Vi Thị Quê (am^ mo# Hà) brơi thâo: “Drơi jăn `u tơ[lơ\, [u ai buai ôh, [u gan [ong huă đơi ôh, [u hor hyu ngui hrom hăng gơyut ôh. Kơnong hor đih sa bit đu]. {ong mơ`um le\ đôm eh. Tơdah `u dưi jôr drah, `u hmâo pran le\ `u [ong huă mă `u pô dưi mơn, [u kiăng am^ ]em ôh.”

            Yua kơ hmâo tơlơi ruă drah [u kôl mơng muai, nô Triệu Đức Mạnh [ơi plơi Tân Phú, să Ea ~uôl, tơring glông {ôn Đôn, tơring ]ar Daklak khom pơdơi sang hră mơng do# ane\t khă `u phrâo hmâo 14 thun đu]. Sang ano# Mạnh brơi thâo, lom `u 7 blan [uh rơđah laih Mạnh hmâo tơlơi ruă drah [u đông mơng muai. Dong mơng hrơi anun truh ră anai, na nao hrim blan, Mạnh khom ba pơ\ sang ia jrao prong tơring ]ar kiăng jôr drah, hrim wot jôr do# glăi [ơi sang ia jrao mơng 5 truh kơ 7 hrơi. Tơdơi kơ jôr drah hmâo 10 anung le\ khom pơđoh tơbiă sắt sa wot. Hơdôm mông do# [ơi sang ia jrao djơ\ ano# `u lu hloh kơ do# pơ\ sang hră dong, anun sang ano# brơi `u pơdơi sang hră pioh pơjrao tơlơi ruă. Amai Hứa Thị Hoàng, am^ nô Mạnh ră ruai: “Tơdah akă dưi jôr drah thơ dleh biă, [u hơmao [ong huă hơge\t ôh. Lom dưi jôr drah giong [ong huă `u kah hăng ta suaih pral mơn.”

             Tơlơi ruă drah tơnap đông mơng muai [u djơ\ tơlơi ruă lar tư\p hyu ôh mơ\ tơlơi ruă am^ ama pioh glăi, yua kơ mơnuih ruă hmâo dua gen duam ruă mơng am^ hăng ama. Anai le\ tơlơi ruă hu^ rơhyư\t biă, pơdah [ơi 3 rơnoh: Kriah, găp [rô hăng [ơ [ia\.

            -{ơi rơnoh kraih: Pô ruă kơ[ah drah, kaih prong, drơi jăn [u hmâo drah nah ôh, tơ[lơ\, amu` duam ruă. Tơdah dưi jôr drah djop, djơ\ tui tơlơi pơkă amra bro# prong đ^ klă truh kơ 10 thun, ]ơđai hmâo tơlơi brơi [uh ruă kraih, kah hăng: La prong, hơtai prong, thơi bư\, adung amiư\, we\ tơlang, tô ako# glô, kaih truh tơdăm dra, kaih bro# prong gah drơi jăn…

            -{ơi rơnoh găp [ro#: Pô ruă brơi [uh kơ[ah drah hloh, năng ai `u mơng 4 truh kơ 6 thun ]ơđai mơng kiăng ba nao pơ\ sang ia jrao jôr drah. Khă hnun hai, tơdah [u dưi jôr drah djop hăng hmao tlôn, pô ruă hmâo ano# pơplih amăng drơi jăn, kah hăng la prong, hơtai prong, amruih kôl [ơi ph^, [o# mơta bro\p. Truh tơdăm ngek drah muai amra hmâo tơlơi ruă pơđoh ia sik, tơdu hơtai bôh, bơbrah hơtai.

            -{ơi rơnoh ruă [ơ [ia\ le\: Pô hmâo gen duam ruă juăt [u brơi [uh rơđah hơge\t ôh, kơnong kơ lom drơi jăn `u kiăng kơ drah lu, kah hăng: Đah kơmơi pikian, [uh băn luh drah lu, lom anun mơng [uh tơlơi rơmon hyon, drơi jăn kơ`^ [lơ\, tơdah pel e\p drah kah mơng thâo hmâo tơlơi ruă. Khă anai le\ tơlơi ruă [u phrâo ôh, samơ\ hmâo [u [ia\ ôh mơnuih thâo kơ `u. Anai jing phun than ngă mơnuih ruă drah tơnap đông mơng muai jai lu tui. Nai prin tha Trần Thị Thuý Minh – Khoa Anom pơjrao tơlơi ruă ]ơđai muai, Sang ia jrao prong tơring ]ar Daklak brơi thâo dong: “Hmâo dua hơdră kiăng thâo tơlơi ruă Thalassemia. Sa le\ lom ]ơđai glăk amăng kian, ara\ng amra ngă brơi ia rơ-ung tơbiă đuăi amăng rơwang mơng rơwang hrơi tơjuh tal 13 truh tal 20. Pel e\p DNA kiăng thâo ]ơđai anun hmâo tơlơi ruă Thalassemia mơn. Samơ\ dua jơlan hơdră anai, ră anai akă dưi mă yua lu ôh. Lu mơnuih ara\ng kơnong kơ thâo hmâo tơlơi ruă lom ]ơđai `u pơdah gah rơngiao, biă `u kơ[ah drah anun kah mơng dưi pơsit tơlơi ruă Thalassemia.”

            Hơnong `u lom sa blan mơnuih ruă anai khom jôr drah mơng 1 truh kơ 2 wot, lom sa wot khom đih glăi pơ\ Sang ia jrao mơng 5 truh kơ 7 hrơi. Tơdah hmâo hră pơgang gah ia jrao, mơnuih ruă kơnong kơ no#p mă mơng 5 truh 20% mrô prak mă yua pơjrao đu], tui anun mơn hăng mơnuih hmâo tơlơi hơd^p tơnap tap le\, prak mă yua kơ hơdôm tal [ong huă, do# glăi, nao rai ăt rơngiă lu prak kak mơn, lom anun anai le\ tơlơi ruă khom pơjrao `u na nao.

            Yua anun, kiăng pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă drah tơnap đông mơng muai, blung hlâo pơdo# rơkơi bơnai (ung mo#) [u dah hmâo kơ]a\o bruă kiăng [a\ ană, hơdôm rơkơi bơnai ta#o hloh nao pơ\ hơdôm anom ia jrao pioh pel e\p lăng drah hăng dưi hmâo ơi ia jrao lăi pơthâo brơi to\ng ten. Amăng tơlơi pikian laih mơ\ đing đăo pô hmâo tơlơi ruă khom dưi pơsit hlâo kơ tơkeng rai [ơi hơdôm sang ia jrao juăt pơjrao tơlơi ruă anai.

                                                             Siu H’ Prăk: Pô ]ih hăng pôr