VOV4.Jarai - Tơring ]ar Daklak glăk hơđuh đ^ klin duam đung drah hăng mrô mơnuih ruă jai hrơi lu tui. Yap lăng rim hrơi, tar [ar tơring ]ar hơmâo năng ai `u 150-200 c\\ô mơnuih ruă phrâo.

 

Hơdôm boh sang ia jrao amăng tơring ]ar hăng hơdôm boh sang ia jrao amăng tơring glông lêng kơhniă anih đih pơjrao yua hơmâo lu mơnuih duam đung drah.

 

Biă mă `u, amăng blan 7 phrâo rơgao, hơmâo 2 c\ô mơnuih djai, sa c\ô c\ơđai đah kơmơi 15 thun hăng sa c\ô tơdăm 25 thun.

 

Khă dua c\ô pô ruă anai nao đih pơjrao hmao tlôn mơtăm yơh tơdơi kơ thâo tơlơi ruă duam đung drah, laih anun hơmâo anom ia jrao pơjrao tui djơ\ hơdră laih, samơ\ ăt [u plai lơi.

 

Tơlơi anun brơi [uh, klin duam đung drah tơnap pơjrao laih anun hu\i rơhyưt biă mă.

 

Tui hăng tơlơi lăi pơthâo mơng Anom ia jrao pơgang hlâo Daklak, truh ră anai, amăng tơring ]ar pơsit hơmâo rơbêh 9.000 c\ô mơnuih duam đung drah, pơ[ut lu [ơi plơi prong Buôn Ma Thuột hăng hơdôm boh tơring glông Krông Năng, Buôn Đôn, C|ư\ M’gar.

 

Amăng anun, plơi prong Buôn Ma Thuột hơmâo 1/3 mrô mơnuih duam đung drah amăng tar [ar tơring ]ar.

 

Sang ia jrao prong kual C|ư\ Siăng le\ sang ia jrao hơmâo mơnuih duam đung drah lu hloh amăng tơring ]ar.

 

{ơi anai, bruă pơjrao tơlơi ruă duam đung drah hơmâo ngă [ơi 4 anih, kah hăng:

 

Anih pơjrao tơlơi ruă tưp hyu, Pơjrao c\ơđai, Pơjrao jec\ tơlơi ruă kraih kơ [ing c\ơđai hăng ană nge, Pơjrao mă glăi pran hăng pơgang jrao măt samơ\ ră anai hơdôm anih pơjrao anai lêng kơ kơhniă soh yua mơnuih duam đung drah lu đơi.

 

{ơi anih pơjrao Tơlơi ruă tưp hyu, mơnuih mut nao yua duam đung drah hơmâo na nao. Rim hrơi, anih pơjrao anai c\ơkă 60-80 c\ô mơnuih duam. Abih tih anih đih pơjrao lêng kơhniă, bă kle\ng kơ mơnuih.

 

Tap năng lu mơnuih duam kho\m prăp rơmet mă anih đih. Mơnuih duam ruă lu biă mă, lơ\m anun le\ ơi ia jrao, mơnuih mă bruă gah sang ia jrao le\ aset, yua anun dưm dăp anih đih luk puk jing tơlơi ta [u thâo be\ ôh.

 

Ơi ia jrao Phạm Hồng Lâm, Khoa anih pơjrao tơlơi ruă tưp hyu brơi thâo:

 

‘’Kah hăng [ing ta thâo laih, duam đung drah le\ tơlơi ruă tưp hyu hơmâo tui tơđar, 3 thun sa wơ\t.

 

Rơgao mơng anai 3 thun ăt hơmâo mơn sa tal klin, samơ\ pơhmu hăng thun anai le\ klin prong.

 

Abih tih mrô mơnuih duam đih amăng anih pơjrao ră anai le\ 169 c\ô. Mơng ako\ thun truh lơ 7/8 thun sanai, pô duam đung drah pơjrao [ơi sang ia jrao đ^ truh 1961 c\ô laih.

 

Mrô anai kơnong yap mă [ing duam ruă [ơi anih đih pơjrao tơlơi ruă tưp hyu đôc\, aka [u yap ôh anih đih pơjrao [ing c\ơđai, anih đih pơjrao mă glăi pran hăng anih pơjrao jec\ kơ [ing c\ơđai’’.

 

Ăt tui hăng ơi ia jrao Phạm Hồng Lâm mơn, c\i pơgang glăi bruă hơmâo lu mơnuih rai đih pơjrao, sang ia jrao brơi thim 100 boh sưng đih kơ anih pơjrao tơlơi ruă tưp hyu, pơđ^ tui mrô sưng đih ră anai giăm 200 boh sưng đih, samơ\ djơ\ hrơi `u ăt [u djo\p lơi kơ mơnuih đih.

 

{ơi anih Pơjrao jec\ tơlơi ruă kraih kơ c\ơđai hăng ană nge, mơng ako\ thun truh ră anai c\ơkă giăm 100 c\ô c\ơđai duam đung drah nao pơjrao mơnuih kraih hăng do\ đih pơjrao.

 

Ră anai anih pơjrao glăk kơhniă đơi mơn, lu mơnuih duam kho\m đih hro\m 2 c\ô sa boh sưng. Sang ia jrao ăt blơi prăp lui mơn giăm 10 boh sưng, c\i pơhlôm hu\i kơ hơmâo lu mơnuih nao pơjrao.

 

Ơi ia jrao Hoàng Ngọc Anh Tuấn, khoa anom pơjrao brơi thâo:

 

‘’{ơi anih pơjrao jec\ tơlơi ruă kraih kơ [ing c\ơđai [ing gơmơi hơmâo 35 boh sưng đih samơ\ ră anai mrô c\ơđai duam truh 51 c\ô laih.

 

Amăng anun mrô c\ơđai duam đung drah le\ 26 c\ô, dưm dưm hăng 50% mrô mơnuih duam.

 

Amăng 26 c\ô duam đung drah hơmâo 7 c\ô ruă kơtang biă mă, glăk kraih kơtang, laih anun hơmâo ba nao pơjrao jec\ laih, samơ\ ăt do\ kơtang mơn yua [ing c\ơđai duam đung drah mơ\ kraih amra kơtang biă, djai mông hơpă [ing ta [u thâo ôh’’.

 

Anih pơjrao jec\ tơlơi ruă kraih kơ [ing c\ơđai hăng ană nge le\ anih c\ơkă mă [ing c\ơđai duam kơtang mơng anih pơjrao C|ơđai ba nao.

 

Hăng mơnuih duam đung drah, abih bang hlâo kơ anun đih pơjrao mă pơ sang, samơ\ [u plai ôh, đa ruă kơtang kah mơng đih pơ sang ia jrao.

 

Hmư\ hing hloh kah hăng pô anet anăn `u Nhã Đan (8 thun) do\ [ơi phường Ea Tam, plơi prong Buôn Ma Thuột.

 

Tơdơi kơ 3 hrơi duam uh, kraih kah sang ano\ `u mơng ba nao khăm gah sang ia jrap pơngiao, laih anun ơi ia jrao kiăng nao đih hlao pơ sang ia jrao mơtăm.

 

Lơ\m mut nao pơ anih Pơjrao jec\ tơlơi ruă kraih kơ [ing c\ơđai hăng ană nge, `u kraih kơtang laih.

 

Tơdơi kơ hơmâo [ing ơi ia jrao djru kah mơng mă glăi pran, ră anai arăng glăk krăp lăng biă kơ pô anai. Amai Châu Oanh, am^ Nhã Đan ră ruai:

 

‘’Hrơi anun `u ruă kơtang biă mă, duam uh, truh mơmot kâo mă khăn rơ-ơ\ mơsum brơi `u samơ\ [u plai ôh.

 

Mơguah hrơi tơdơi, kâo ba ană kâo nao khăm. Ơi ia jrao le\ ană kâo duam đung drah kiăng đih pơ sang ia jrao mơtăm.

 

Lơ\m anun, pô anet anai `u ruă amăng drơi jăn, ruă kian, bơrơgah amăng tơkai tơngan, arăt găt. Lơ\m rai đih pơ anai `u ruă kơtang yơh’’.

 

Kiăng pơgăn klin tưp hyu ta`, Gơnong bruă ia jrao Daklak pơphô bruă kơ Jơnum min mơnuih [on sang tơring ]ar pơsit brơi hyu pơdjai kec\, hơdrip, pơ[ut, pơhrui djah, gơnam glo\m lo\m lui, kơthung ia [u yua amăng tơring ]ar.

 

Gah tơlơi kjăp bruă, tơring ]ar amra iâu [ing apăn bruă ia jrao nao pơ plơi pla djru sem lăng, đăo lăng tơlơi ruă, pơjrao duam đung drah, pơ[ut [ơi hơdôm anih hơmâo mơnuih duam ruă lu.

 

Tui hăng ơi ia jrao Phạm Văn Lào, Khoa anom bruă pơgang hlâo tơlơi ruă tơring ]ar lăi le\, rơngiao mơng yua ayuh hyiăng [u klă, pơplih phara, hơmâo kec\ c\eh mơboh le\ tơhnal phun `u mơtăm yua [ing ta [u kơđiăng pơgang klin, biă mă `u [u thâo pơmin kơ tơlơi suaih pral kơ abih bang mơnuih.

 

Ơi ia jrao Phạm Văn Lào lăi tui anai:

 

‘’Bruă yôm hloh ră anai tui hăng kâo le\ kho\m ngă agaih gơnam pioh ia, gơnam [u yua hơmâo ia do\ đom, laih anun [ing ta kho\m pơsir klă bruă anun kah mơng dưi pơgang klin, tơdah kơnong kơ pruih jrao đôc\ le\ [u dưi pơsir bruă ôh. {ing ta kơnong dưi pruih jrao tơdơi kơ ngă giong bruă hyu pơdjai kec\, hơdrip đôc\’’.

 

Ră anai dêh ]ar ta pơsit hơmâo rơbêh 100.000 c\ô mơnuih duam đung drah, amăng anun hơmâo 10 c\ô mơnuih djai.

 

Ră anai, hơdôm boh tơring ]ar gah Dơnung hăng kual Tong krah C|ư\ Siăng glăk amăng hrơi blan klin hơđuh đ^.

 

Tơlơi ruă duam đung drah ăt aka [u hơmâo văcxin pơgang hăng jrao pơjrao ôh, yua hnun hơdră klă hloh le\ anăm brơi kec\ ke\, pơdjai hơdrip, ană kec\ hăng bruă hyu du` abih gơnam [u yua, gơnam glo\m lui hơmâo ia, dloh amăng bưng jum dar sang brơi ia thâo rô, klu\p kho\p kơ[ung, kơ[ai pioh ia.

 

Lơ\m hơmâo nam ruă duam đung drah kah hăng duam uh, mơng 2 truh 7 hrơi, ruă ako\, bơrơgah arăt, mơhao mơtah, eh c\roh…kho\m kiăng nao hlao pơ sang ia jrao giăm sang mơtăm c\i khăm hăng pơjrao ta`.

 

{u dưi hlong blơi mă jrao mơ`um, yua dah mơ`um jrao [u djơ\ tơlơi ruă, mơ`um [u djo\p hrơi, amra ngă ruă kơtang hloh, amu` djai biă mă.

 

Siu H’Mai: Pô c\ih hăng pôr

 

Ơi ia jrao lăi pơthâo duăm đung drah [ơi ]ơđai rơmong plin

 

Ră anai đơ đam tơring ]ar Daklak hơmâo 9000 ]ô mơnuih duăm đung drah, amăng anun 2 ]ô djai.

 

Dua ]ô mơnuih djai anun lêng kơ mơnuih rơmong plin soh. Kiăng thâo rơđah kơ tơlơi anun, [ing gơmơi hơmâo bưp hăng ră ruai tom ơi ia jrao Hoàng Ngọc Anh Tuấn, Khoa anom pơjrao ]ơđai duăm kraih, ]ơđai phrâo tơkeng, sang ia jrao prong kual Dap kơdư.

 

-Ơ ơi ia jrao, tơlơi pơhing duăm đung drah thun anai hơmâo tơlơi hơge\t `u pha ra hăng hơdôm thun hlâo ?

 

-Ơi ia jrao Hoàng Ngọc Anh Tuấn : Mrô mơnuih duăm đung drah amăng 3 blan tal sa hăng tal 2 thun anai [iă, kơnong hơmâo 10 ]ô samơ\ truh ră anai gơmơi hơmâo 95 ]ô mơnuih duăm đung drah đih pơ sang ia jrao, lu biă mă `u dơ\ng mơ\ng ako\ blan 7 pơ anai.

 

Wơ\t mơnuih djai ăt amăng blan 7 rơgao mơ\n. Juăt `u amăng [ing duăm đih pơ anih pơjrao duăm kraih le\, jing [ing ]ơđai [le\ drah amăng mơdung, ruă kian, eh pơ]roh.

 

Mơ\ng anun `u bơblih duăm kraih ta` biă mă.

 

Ano\ pha ra thun anai le\ mơnuih duăm đung drah, duăm kraih amăng hrơi tal 5, tal năm.

 

Hlâo adih, duăm đung drah `u kraih mơ\ng hrơi tal 3-6 laih anun ră anai gơmơi glăk [uh hơmâo mơnuih duăm kraih hrơi tal 7 laih anun sa tơlơi dơ\ng mơnuih duăm đung drah jing ]ơđai muai rơmong lu hloh hăng ]ơđai pơko\n [u rơmong.

 

-Ơ ơi ia jrao! Yua hơge\t [ing ]ơđai rơbêh k^, rơmong plin juăt hơmâo tơlơi pơglăi sat sit duăm đung drah ?

 

-Ơi ia jrao Hoàng Ngọc Anh Tuấn :  {ơi ]ơđai muai huăi rơmong, mrô pơglăi duăm kraih kơnong mơ\ng 4,6-4,8% samơ\ hăng [ing ]ơđai rơmong rơbêh k^ le\ lu truh 15%, jing lu hloh 3 wơ\t pơkă hăng mơnuih huăi rơmong.

 

Yua kơ anun, [ing ]ơđai rơmong le\ sit duăm đung drah juăt `u kraih lu.

 

Yua kơ [ing ]ơđai rơmong `u hơmâo tơlơi pơglăi amăng drah, ia sik amăng drơi jăn, lu rơmă, suă jua, ano\ bong glăi tơlơi ruă tơdu laih anun lu mơta pơko\n dơ\ng.

 

{uh rơđah bruă pơjrao duăm ruă kơ mơnuih rơmong plin tơnap biă mă.

 

Mơta sa, [ing gơmơi khom sem glăi ia jrao sit jur ia jrao amăng drơi jăn brơi djơ\ hnong kơtra#o drơi jăn, hu\i [u gal.

 

Dua le\, hăng ]ơđai rơmong plin mă arăt tla#o jur ia jrao tơnap tap. Yua kơ ano\ rơmong ngă kơ duăm đung drah jai kraih laih anun lu mơnuih amu` djai hloh.

 

-Ơ ơi ia jrao! Kiăng be\ h^ hơdôm tơlơi pơglăi sat, hơdôm sang ano\ hơmâo ană bă rơmong plin khom ngă hơge\t sit đăo đing duăm đung drah ?

 

-Ơi ia jrao Hoàng Ngọc Anh Tuấn : Lơ\m ]ơđai duăm đung drah le\ khom ba nao pơ sang ia jrao mơtam pioh pơkă lăng hăng pơjrao djơ\ hơdră.

 

{ing nai ia jrao amra lăi pơthâo brơi hơdră pơjrao hiư\m pă, tơdah pơjrao pơ sang ano\ hiư\m `u klă hloh.

 

Samơ\ khom krăo lăng tong ten, biă mă `u hơdôm [ing arăng pơtă lui hlâo hu\i duăm đung drah kơtang.

 

Hăng [ing ]ơđai muai huăi rơmong ôh le\, plai [iă samơ\ [ing rơmong plin khom kơđiămg biă mă. Sang ano\ khom e\p hơdră pơjrao klă hloh.

 

Klă [iă brơi đih pơjrao pơ sang ia jrao kiăng hơđong pran jua, anăm ngă amưng ôh, hu\i biă mă duăm đung drah amăng ]ơđai muai.

 

Hai, bơni kơ ih ơi ia jrao ho\!

 

HƠDRĂ PƠHLÔM PƠGANG DUĂM ĐUNG DRAH

-Duăm đung drah le\ tơlơi duăm yua kman Dengue ngă rai. Mơnuih duăm mưn amăng drơi jăn pơ-iă hlor kơtang na nao, sui mơ\ng 2-7 hrơi. {le\ [udah đung drah mriah tit tut [ơi kl^.

 

-Mơnuih duăm [le\ drah mơdung, [le\ pơtah drah, tơnơ\k đuăi hmar, drah đuăi tơdu, tơkai tơngan rơ-o\t, tơtư\; hơmâo hrom tơlơi mưn kah hăng [u kiăng huă [ong, ruă asar pơtih pha bra hơpăl, ruă ako\, ruă kian. Tơdah [uh kaih le\, pơjrao [u hmao kru, [u djơ\ hơdră amu` biă djai.

 

-Hơdră pơhlôm pơgang duăm đung drah le\ khom pơdjai kman ană ke], boh ke] brung.

 

 

Rơnăk rơngoh gơnam yua dưm ia sang ano\, rơnăk rơgoh rơ\k tơ\k jum dar, ia plăng sang ano\. Pit mlam wơ\t hrơi khom akă mung. Pruih ia jrao pơdjai ke].

 

-Duăm đung drah ră anai aka [u hơmâo ia jrao pơjrao sit ôh. Djop pô khom khom pơgang mă pô, pơgang tơlơi suaih pral sang ano\, phung wang plơi pla pô.

Nay Jek: Pô ]ih hăng pôr