VOV4.Jarai -  Tơlơi ruă pơtuk drah ƀơi dêh čar ta ăt dô̆ lu mơn, dŏng tal 12 amăng 22 bôh dêh čar hmâo klin ruă pơtuk hngot lu hloh, dŏng tal 14 amăng mrô 27 bôh dêh čar hmâo glăm ba prong tơlơi ruă pơtuk hngot kơdŏng glăi jrao lu hloh rŏng lŏn tơnah. Tơlơi ruă pơtuk hơngot ră anai ƀu djơ̆ tơlơi ruă tơnap pơjrao dong tah. Hăng rơnoh pơplih phrâo bôh thâo mơng bruă ia jrao lĕ tơlơi ruă pơtuk hơngot phun ñu dưi pơgăn laih hăng amra dưi pơjrao suaih abih tơdah thâo tañ hăng ngă tui tơlơi pơkă pơjrao ñu.

Pơtuk hngot lĕ tơlơi ruă ƀă yua kơ kơman pơtuk hngot ba truh. Tơlơi ruă lar hyu yua kơ kơman pơtuk hngot por hyu gah rơngiao lom mơnuih ruă pơtuk hơngot pơtuk, pơhiăp, phơhañ, khak čuh mơ̆ ƀu kơđiăng ngă pô dô̆ jê̆ giăm pô hrip djơ̆ hmâo hĭ tơlơi ruă ƀơi kơsô̆. Mơng kơsô̆, kơman pơtuk hngot amra tui jơlan drah ƀudah asar drah mut nao ƀơi hơpă amăng drơi jăn hmâo hĭ tơlơi ruă ƀơi anun. Kiăng pơjrao suaih khom ngă tui khop jơlan hơdră pơjrao. Amai Hoàng Thị Vân, dô̆ ƀơi tơring kual Buôn Trấp, tơring glông Krông Ana, tơring čar Daklak lăi pơthâo:

“Rơgao hăng anao 4 blan, kâo juăt pơtuk, glêh amăng drơi jăn. Pơmin drap đôč đăc lăi, anun rŏng nao blơi mă ia jrao ba glăi mơñum. Khă hnun hai, jua pơtuk ăt sui mơn ƀu abih ôh anun kâo nao pơ̆ sang ia jrao tơring glông Krông Ana pel ĕp tơlơi ruă lĕ dưi hmâo ơi ia jrao lăi pơthâo nao pơčrang lăng tơlơi ruă pơtuk hơngot ƀơi Sang ia jrao pơtuk hơngot hăng ruă kơsô̆ tơring čar Daklak. Bôh tơhnal klah čun lĕ kâo ruă pơtuk hơngot. Thâo pô hmâo tơlơi ruă pơtuk hơngot kâo bơngot biă. Khă hnun hai, dưi hmâo ơi ia jrao lăi pơthâo tơdah pơjrao djơ̆ hơdră pơkă thơ tơlơi ruă amra suaih anun kâo ăt hơđong pran jua hloh mơn. Kơnong kơ 1 blan pơjrao, rơnoh pơtuk mơng kâo plai ƀiă lu biă. Ră anai, kâo ăt pơjrao tui djơ̆ tơlơi pơtô ba mơng ơi ia jrao mơn kiăng tañ suaih”.

Tui hăng ƀing ơi ia jrao, anô̆ brơi ƀuh mơng tơlơi ruă pơtuk hơngot ƀu tơnap mơn kiăng thâo, khă hnun hai lu mơnuih ruă ƀu đing nao kiăng thâo hăng pơjrao tañ, truh kơ tơlơi ruă hlăm kah mơng nao pel ĕp lăng. Amăng hơdôm tơlơi pơdah tơlơi ruă anai, pô ruă bơdjơ̆ nao ƀơi kơsô̆ hmâo mrô rơbêh kơ 80%, dô̆ glăi lĕ bơdjơ̆ nao gah rơngiao kơ kơsô̆ (kah hăng ƀơi tơlang, klĭ lôm glô, klĭ lôm kơsô̆, bôh ƀleh...). Tơlơi ruă pơtuk hơngot juăt ñu lĕ pơtuk, pơtuk tơbiă drah sui hrơi rơbêh kơ 2 rơwang hrơi tơjuh mơñum jrao kinin ƀu abih; khak ia khak; pơ-iă hơher drơi jăn lom čơtlăm năng ai ñu mơng 37,5 – 38⁰C (tơdah ngă kơtang thơ pơ-iă kraih hloh); rơwang drơi jăn hmâo tôm glêh rơgah... Tơlơi ruă amra lar tưp kơtang hăng hơdôm mơnuih: hmâo tơlơi ruă HIV/AIDS, mơnuih glăk pơjrao ruă bơbrŭ asar, čơđai anet ƀudah mơnuih tha rơma... Ơi ia jrao Nông Thị Điểm – Khua Anom pơjrao amăng lăm drơi jăn 3, Sang ia jrao pơjrao tơlơi ruă pơtuk hơngot hăng kơsô̆ tơring čar Daklak brơi thâo:

“Pô ruă amra pơtuk, khak tơbiă ia khak lu hloh kơ 2 rơwang hrơi tơjuh, rơwang drơi jăn hăng pơ-iă drơi lom čơtlăm hăng mlăm, amra pơtuk tơbiă drah. Tơdah pô ruă hmâo hơdôm tơlơi pơƀuh tui anai, amra dưi nao pel ĕp hăng pơčrang lăng ia khak ĕp AFB ƀudah pơčrang lăng Xpert, anai lĕ jơlan gah phrâo anun mrô pơkă lăng djơ̆ sit biă, rơbêh kơ 90%”.

Bruă pơjrao tơlơi ruă pơtuk hơngot ră anai ăt bưp ƀu ƀiă mơn tơlơi tơnap pơphun mơng pô ruă ƀu ngă tui bruă pơjrao, sa dua djuai jrao ngă bơdjơ̆ nao glêh glar, ngă pô ruă lui hĭ jrao ƀu mơñum, yua jrao ƀu djơ̆ tơlơi pơkă, mơñum ia jrao ƀu djơ̆ rơnoh pơkă lĕ bôh than ba truh tơlơi ruă kơdŏng glăi hăng ia jrao. Kơdŏng glăi jrao lĕ tơlơi huĭ rơhyư̆t hăng plơi pla ala ƀôn yua kơ ñu amuñ lar tưp hyu, bruă pơjrao amra tơnap biă hăng rơngiă lu prăk kak. Yua anun, hăng hơdôm mơnuih ruă tui tơđar khom ngă tui khŏp tơlơi pơtô mơng ơi ia jrao. Lom dô̆ pơjrao, amra bưp sa dua tơlơi ƀu gal yua kơ jrao ba truh anun kah hăng ƀlĕ bor, bơdjơ̆ nao bruă mă mơng hơtai, bôh ƀleh, hlung asơi, mơta, tơngia, tơlang, ŭt tơlang..., mơnuih ruă khom bưp ơi ia jrao kiăng hmâo jơlan gah pơsir hmao tlôn. Ơi ia jrao Nông Thị Điểm – Khua Anom pơjrao amăng lăm drơi jăn 3, Sang ia jrao pơjrao tơlơi ruă pơtuk hơngot hăng kơsô̆ tơring čar Daklak brơi thâo:

“Pô ruă pơtuk hơngot khom ƀong huă tum djop gơnam ngă bơbuă hmâo pran, ƀong huă lu hloh kơ tơđar, hơdư̆ djup hot hăng pơñum tơpai. Pô ruă hmâo tơlơi ruă pơtuk hơngot, bruă thâo tañ, pơjrao hmao tlôn, djơ̆ rơnoh pơkă mơng Jơlan hơdră pơgăn pơtuk hơngot Lŏn ia amra suaih ruă hlao amăng 6 blan. Tơdah ƀu pơjrao djop djơ̆ tơlơi ruă amra ruă kơtang tui hăng pơplih kah hăng hơngot ƀơi klĭ lôm glô, kơdŏng glăi hăng ia jrao. Pơtuk hơngot kơdŏng glăi jrao amra khom pơjrao tơnap hloh”.

Bôh nik ñu, lu mơnuih ƀôn sang ăt ƀu đing nao mơn hăng tơlơi suaih pral pô, lu mơnuih pơtuk sui hrơi samơ̆ ƀu nao pel ĕp, kơnong kơ lom tơlơi ruă kraih, rơwang drơi jăng, tơdu pran anun kah mơng nao pel ĕp tơlơi ruă hă kơtang laih. Lom anai, bruă pơjrao amra tơnap hloh lu biă. Yua anun, mơnuih ƀôn sang lom hmâo gru nam pơtuk sui hrơi, pơ-iă drơi jăn, rơwang drơi jăn khom nao pel ĕp mơtăm kiăng ƀing ơi ia jrao pơkă brơi hăng pơjrao hmao tlôn.

Lao lĕ tơlơi ruă ƀă tañ biă mă yua kơ mač kman ngă rai. Tơlơi ruă Lao ƀudah pơtŭk hơngơ̆t tơdah ƀu hmao ƀuh hăng pơjrao tañ hmao kru, ñu ngă sat kơ kơsô̆, jơlan suă jua hŭi rơhyưt biă mă. Biă mă ñu, tơlơi ruă lao tơdah ƀu dưi pơjrao djơ̆ hơdră amra ba truh tơlơi ruă găng glăi hăng ia jrao, jai kraih hŭi tơlơi ruă, kman tơlơi ruă anai ƀă truh pơ mơnuih pơkŏn, bruă pơjrao jai tơnap tap hloh yơh hăng huač lu prăk kăk.

Ơi ia jrao Rmah Lương-Kơ-iăng Khua sang ia jrao prong pơjrao tơlơi ruă Lao hăng ruă kơsô̆ tơring čar Dak Lak amra lăi pơthâo hơdôm tơlơi kiăng đing nao tui anai.

-Ơ ơi ia jrao, rơkâo kơ ih brơi thâo, kiăng pơjrao suaih mơnuih ruă lao khom ngă tui hơdră pơjrao hiư̆m pă?

­-Ơi ia jrao Rmah Lương: Sit pơkă lăng thâo krăn tơlơi ruă lao, pơtŭk hơngơ̆t yua kman ngă kiăng ngă tui 4 mơta tơlơi pơtrun. Tơlơi pơtrun tal sa: kiăng ngă hrom djơ̆ jrao, boh ƀiă ñu tam pơjrao kơtang hăng 3 mơta djuai ia jrao pơdlông, amăng črăn anai brơi pơjrao sa hnong 2 mơta ia jrao pơdlông; Tơlơi pơtrun tal 2 lĕ: khom pơjrao djơ̆ hnong pơkă, djơ̆ ia jrao; Tơlơi pơtrun tal 3: khom mă yua ia jrao na nao rĭm hrơi, djop hrơi blan lĕ 6 blan, 10 blan, 12 blan, bơ hơdôm tơlơi ruă lao găng glăi hăng ia jrao laih khom djop 18 blan ƀudah 24 blan mơtam pơjrao; Tơlơi pơtrun tal 4: djơ̆ hrơi blan pơkă khom glăi nao ĕp lăng pơ sang ia jrao, tơdơi kơ pơjrao hăng lu mơta ia jrao kơtang, khom glăi pơkă lăng pơ sang ia jrao pơjrao lao hăng ruă kơsô̆ ƀudah sang ia jrao pơkŏn.

-Yua hơgĕt kiăng ngă tui djơ̆ hơdră pơjrao, ơ ơi ia jrao?

-Ơi ia jrao Rmah Lương: Hăng tơlơi ruă lao, ră anai lu mơnuih tơdơi kơ pơjrao năng ai 3 truh 4 blan, tơdơi kơ anun ĕp lăng ƀu ƀuh kman dơ̆ng tah, anun lui hĭ pơjrao du bla, bruă ngă anun ngă kơ kman tơlơi ruă lao pơtŭk hơngơ̆t găng glăi hăng ia jrao kơtang biă mă. Yua kơ kman tơlơi ruă lao ñu pơđĭ kyar rơnang biă mă, anun yơh, kiăng pơjrao sui hrơi blan, djop hnong pơjrao, djop hrơi blan pơkă boh ƀiă truh 6 blan. Tơdơi kơ 6 blan, ĕp glăi ƀu ƀuh ôh kman lao amăng kơsô̆ kah hăng arăng yap hlao laih tơlơi ruă lao.

-Kiăng pơhlôm pơgang anŏ ƀă hyu tơlơi ruă lao kiăng hơgĕt ơ ơi ia jrao?

-Ơi ia jrao Rmah Lương: Ră anai, mơnuih ƀôn sang lu kơ mơnuih gun bruă mă, hơmâo pơtŭk, ia khak amăng 3 wơ̆t hrơi tơjuh samơ̆ ƀu nao pơkă lăng ôh, tơl ñu tơnap laih kah mơ̆ng nao pơjrao, hlăk anun kraih biă mă laih. Tơdah ƀuh tañ tơlơi ruă lao pơjrao hmao kru huăi ngă ƀă amăng mơnuih mơnam ôh. Tơdah 1 čô mơnuih ruă lao ƀu hơmâo pơjrao ôh lĕ amra ƀă amăng plơi pla, anih ñu dŏ giăm boh ƀiă sa thun truh 10 čô. Tơlơi ruă lao ƀă tui jơlan suă jua, ƀă mơ̆ng ia bah, ia mơdŭng, ƀing ruă kơčuh ia bah kơñah ia khak tă tăn hŭi biă ƀă kơ mơnuih pơkŏn. Sit đăo đing hơmâo tơlơi ruă pơtŭk hơngơ̆t ruă lao khom nao pơkă lăng pơ sang ia jrao mơtam yơh.

Kiăng pơkă lăng, mă rup pơčrang kơsô̆, mă ia khak pơčrang kman. Tơdah ƀuh tañ ta djơ̆ kman lao kiăng ngă tui djơ̆ hơdră pơjrao khŏp hăng pơhlôm anŏ bă hyu kơ mơnuih pơkŏn amăng sang anŏ, plơi pla, anih mă bruă hrom. Ƀu dưi kơčuh ia bah, kơñah ia khak tă tăn ôh amăng sang ƀudah ƀơi anih lu mơnuih dŏ, khom kơčuh ia bah djơ̆ anih, pơ sang juă glai, anih ia djah, kơčuh amăng kơthung, uah hơmâo kơnăp, gôm hĭ, giong anun nao tuh hăng rao rơgao.

-Hai, bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ!

Siu H’ Prăk-Nay Jek: Pơblang