VOV4.Jarai - }ơđai muai lom tơkeng rai truh kơ 5 thun, pran kơdo\ng glăi akă [u pơhlôm ôh, pran pơgang do# tơdu anun amu` djơ\ tơlơi ruă tưp hyu.

 

Lu amăng mrô hơdôm tơlơi ruă anai akă hmâo jrao pơjrao suaih ôh anun amra ba truh kơ djai lom djơ\ tơlơi ruă.

 

Yua anun, tla#o ia jrao pơgang le\ hơdră klă hloh djru ]ơđai muai hro\ trun tơlơi ruă kă.

 

            Tla#o ia jrao pơgang hlôm hlâo le\ mă yua vaccine hluai tui tla#o ia jrao [u dah mơ`um, kiăng djru drơi jăn dưi gơgrong, pơgăn glăi tơlơi ruă tưp.

 

            Thun 1985, {irô ding jum wai lăng bruă ia jrao dêh ]ar ta hmâo pok pơhai laih jơlan hơdră tla#o ia jrao pơgang hlôm hlâo pơhư prong [ơi abih bang hơdôm anih anom amăng lon ia ta, pơ phun tla#o sa dua mơta djuai vaccine brơi đu] kơ mơnuih le\ ]ơđai muai mơng phrâo tơkeng truh kơ 3 thun, đah kơmơi pikian hăng đah kơmơi amăng hnưr [a\ ană, dong mơng 15-35 thun.

 

Jơlan hơdră tla#o ia jrao pơgang hlôm hlâo pơhư prong dưi pơsit le\ sa amăng hơdôm bruă mă gah ia jrao ba glăi bôh tơhnal prong hloh, hmâo pơgang ba laih ha klak ]ô ]ơđai muai huăi djơ\ tơlơi ruă hu^ rơhyư\t yua kơ hơdôm tơlơi ruă tưp ba truh.

 

Rơđah biă `u, gơnang kơ tla#o ia jrao pơgang hlôm hlâo, tơlơi ruă djơ\ drăng hmâo pơsir laih [ơi đơ đam rong lon tơnah mơng thun 1979.

 

Dêh ]ar Việt Nam ăt hmâo laih mơn bôh than le\ dưi pơsir tơlơi ruă jô drơi jăn mơng thun 2000, hăng tơlơi ruă kơ`ăk [ơi ]ơđai muai amăng thun 2005.

 

            Ră anai hmâo 10 djuai vaccine dưi tla#o amăng jơlan hơdră tla#o ia jrao pơgang hlôm hlâo pơhư prong pioh pơgang hơdôm tơlơi ruă: Bơbrah hơtai B, pơtuk hngot, ruă kông đok, ruă kơ`ăk, jô drơi jăn, bơbrah hơtai hăng bơbrah kl^ lôm glô yua kơ Hib, djơ\ hmơi – Rubella, bơbrah glô Nhật Bản B.

 

Rơngiao kơ anun [ơi sa dua kual amra hmâo tơlơi ruă anai lu do# brơi mă yua vaccine pơgang tơlơi ruă pơ-iă drơi hăng pơtah ]roh.

 

            {ơi tơring ]ar Daklak, lom sa thun hmâo năng ai `u rơbêh kơ 600.000 ara\ tla#o pơgang hlôm hlâo amăng jơlan hơdră tla#o ia jrao pơgang hlôm hlâo pơhư prong.

 

Tui hăng tơlơi lăi pơthâo mơng Anom ia jrao pơgang hlôm hlâo tơring ]ar Daklak, lu thun hăng anai, gơnang kơ ngă klă bruă lăng tui pơsir tơdơi kơ tla#o ia jrao pơgang anun mrô mơnuih tla#o ia jrao pơgang hmâo djop mơng 90% hăng hloh kơ anun dong.

 

Khă hnun hai, hmâo [u [ia\ mơnuih hmâo tơlơi ba glăi kraih tơdơi kơ tla#o ia jrao pơgang hlôm hlâo dưi pơsir hmao tlôn hăng [u pioh glăi ano# sat răm kơ ]ơđai muai.

 

Hơdôm tơlơi kơ điăng tơdang ba ]ơđai nao tla#u ia jrao pơhlôm.

 

Tui hăng tơlơi pơtô mơng bruă ia jrao, abih băng ]ơđai phrâo rơkeng rai, kho\m tla#u jrao pơhlôm tơlơi duăm ruă brơi kơ pô hăng mơnuih mơnam.

 

Khă anun hai, kiăng huăi hơmâo pơglăi mơng jrao tơdơi tla#u jrao, kiăng hơmâo tơlơi rơnuk rơnua brơi brơi ]ơđai muai, hơmâo sa dua ]ô [u dưi tla#u jrao, [udah pơdơi glăi tơlơi tla#u jrao.

 

Ơi ia jrao Trịnh Quang Trí, brơi thâo brơi hơdôm mơnuih [u dưi tla#u jrao:

 

- }ơđai pơglăi ktang kah hăng tơ a`a\k, [o# mơta brơp bro\ng, hơmâo pơglăi hlâo tla#u jrao tal hlâo, hơmâo jrao vaccin hru\p ha\ng hlâo.

 

-}ơđai  [u ai hơ buai ama\ng drơi jăn ( kah hăng [u anăm suă jua, ruă ara\t areo, ruă htai boh, ruă boh [leh, ruă so#...).

 

-}ơđai hlăk yua jrao, ama\ng tơlơi pơkăn pơgăng glăi tơlơi tla#u jrao.

 

Hơdôm mơnuih anai tơdah tla#u ia jrao, amra pơglăi tơlơi ruă ktang hloh, ba truh tơlơi djai kơ phung ]ơđai muai, kho\m pơgăn glăi tơlơi pơkă.

 

Bơ kơ ]ơđai ruă htai boh mơng ana\ nge, hơmâo bra] laih, am^ ama kho\m ba nao tla#u jrao [ơi sang ia jrao hơmâo tum măi mok, tui lăng tơdơi kơ tla#u jrao, kiăng hơmâo rơnuk rơnua brơi phung ]ơđai muai.

 

Ơi ia jrao Trịnh Quang Trí, pơtô brơi am^ ama kho\m tui lăng ]ơđai muai pơdơi glăi tla#u jrao, ama\ng hơdôm mơnuih tui hăng anai:

 

- }ơđai duăm pơ iă ktang hloh [udah hơmâo dưm 37,5 độ C, [udah [ia\ hloh [udah hơmâo dưm 35,5 độ C.

 

-}ơđai  tơkeng aka\ truh blan, [u dah cân lăng gah yu\ 2000 gram.

 

-}ơđai hlăk tla#u sa mơta jrao ama\ng tơlơi pơkă pơdơi tla#u jrao, tui ha\ng hdră tla#u jrao pơhlôm duăm ruă.

 

Ră anai, [ơi hơdôm sang ia jrao să, phường hlăk tla#u ia jrao tui ha\ng btơlơi pơkă hrim hrơi tơjuh, hrim blan.

 

Yua kơ anun yơh, hơdôm ]ơđai pơdơi tla#u hlâo, kho\m tla#u mơtam yơh, tơdơi ]ơđai hiam drơi jăn.

 

Ơi ia jrao Trịnh Quang Trí pơtă pơptăn brơi hơdôm mơnuih asâo hưt ke\, wơt dah ]ơđai pơdơi kla#u jrao, [udah pơgăng tơlơi pơkă tla#u jrao, kho\m tla#u jrao mơtam jrao asâo hưt, laih anun tui lăng, yua dah sang jrao hơmâo tum ia jrao.

 

Bơ kơ ]ơđai eh ]roh hdjul, pơtuk, hơ drap rơo\t, ]ơđai rơwang rơweh, ]ơđai pơ glăi tơlơi măt jrao, samơ\ [u [uh kơnal ôh.... Am^ ama kho\m ba nao tla#u jrao djơ\ tui hăng tơlơi pơkă brơi.

 

Abih băng jrao vaccin, leng tla#u glăi dơng.

 

Khă anun hai, hơmâo sa dua am^ ama lui h^ tơlơi anai.

 

Lăi kơ tơlơi tla#u glăi dơng, ơi ia jrao Trịnh Quang Trí brơi thâo, sa dua jrao vaccin tơdang tla#u djă hăng tơlơi pơgăn glăi kơman, samơ\ tơdơi hrơi blan, năng ai tơlơi pơgăng glăi kơman tơdu tui, yua kơ anun yơh, kho\m tla#u glăi dơng, kiăng pơgăn glăi, pơhlôm tơlơi duăm ruă.

 

Bơ kơ hơdôm mơnuih, yua pơdjơ\ truh tơlơi pơblih tơlơi duăm ruă. Kah hăng tơlơi ruă hơ drap, kho\m tla#u glăi phrâo dơng.

 

Tla#u jrao vaccin, kiăng ba jrao mut ama\ng drơi jăn.

 

Yua kơ anun yơh, hrim drơi jăn pơgăn glăi vaccin phara phara mơn.

 

Abih tơlơi pơglăi mơng jrao hdjul, ha\ng tơlơi kna\l ruă [ơi rơka tla#u jrao, pơgrun rơo\t [ia\, dleh ama\ng drơi jăn, ruă asar, alah [o\ng huă... Ơi ia jrao Trịnh Quang Trí pơtă pơtăn tui anai:

 

“ Tơdah [uh ]ơđai rua\ brah [ơi anih tla#u, am^ ama ]ơđai amăm pik ia jrao hơ drap ôh, [udah po\ nao hăng gơnam hget [ơi anih anai.

 

Yua dah ngă tơlơi anai amra ba rai braih rơnah, ba truh ]ơđai hu^ rơhyưt bia\ mă.

 

Anai le\ tơlơi pơglăi mơng jrao, huăi hơmâo tơlơi hget ôh, laih anun amra suaih pô dơng mơng 1-2 hrơi. Djơh hăng ]ơđai duăm pơgrun hdjul, am^ ama ]ơđai brơi mơ`um jrao kiăng huăi pơ iă drơi jăn.

 

Rơngiao kơ anun, djơh ha\ng ]ơđai muai  aneh brơi mem ia sâo am^ lu hloh ]ơđai prong.

 

Hlâo, tơdơi tla#u jrao, brơi ]ơđai [o\ng [a` ke\o mih, kiăng ]ơđai mơak, huăi hơmâo tơlơi hu^.

 

Hơmâo sa dua ]ô ]ơđai pơ glăi mơng jrao tra\o lơm 30 mơnit [udah 24 mông tơdơi tla#u jrao.

 

Am^ ama khom thâo tơlơi duăm ruă.

 

Duăm pơgrun pơ iă rơgao 39 độ C, ruă kơ a`a\k, hia na nao, htai boh brâp, [u ana\m suă jua... Kho\m ba ta` ]ơđai nao sang ia jrao.

 

Abih băng jrao vaccin ba nao tla#u, leng pel e\p hlâo hơmâo tơlơi rơnuk rơnua, laih anun s^t, wơt dah tui anun, ăt hơmâo mơn sa dua ]ô ]ơđai pơ glăi ktang mơng jrao tơdơi kơ tla#u vaccin.

 

Khă anun hai, [u lăng tui sa dua ]ô phara anun ôh, jing am^ ama pơdơi glăi tla#u jrao vaccin, [u ba nao ]ơđai tla#u jrao vaccin.

 

 

Tơdah [u tla#u ôh jrao vaccin tum djo\p djơ\ hrơi pơkă, ]ơđai amra bưp lu tơlơi duăm ruă hu^ rơhyưt, amra ba truh tơlơi djai bru\, [udah poih glăi tơlơi duăm ruă ktang hloh, pơgun truh ]ơđai bro# prong mong tơdăm dra, laih anun ruă truh ako\ glô.

 

            Hrơi pơkă tla#o hơdôm djuai vaccine amăng jơlan hơdră tla#o jrao pơgang hlôm hlâo pơhư prong

 

            Ơi pang, yă dôn hăng [ing gơyut khăp! Mơng thun 2010, hrơi pơkă tla#o ia jrao pơgang hlôm hlâo amăng Jơlan hơdră Tla#o pơgang hlôm hlâo pơhư prong Lon ia ta hmâo mă yua tui anai:

 

            Ană nge khom dưi tla#o vanccine pơgang Bơbrah hơtai B ara\ tal blung a amăng 24 mông phun tơdơi kơ tơkeng giong.

 

            Ană nge 1 blan: Tla#o vaccine BCG pơgang tơlơi ruă pơtuk hngot.

 

            Ană nge 2 blan, 3 blan hăng 4 blan tla#o ia jrao pơgang na nao hơdôm ara\ to# tui tlôn, anun le\: Ruă kông đok – pơtuk – kơ`ăk – bơbrah hơtai B Hib hăng mơ`um vaccine pơgang jô drơi jăn lom sa blan sa wot.

 

            Lom ]ơđai 9 blan, tla#o vaccine  pơgang djơ\ hmơi tal 1. Tal 2 lom ]ơđai djop 18 blan hăng prong hloh.

 

            }ơđai 1 thun hăng prong hloh kơ sa thun: Tla#o vaccine pơgang bơbrah glô Nhật Bản tal sa lom ]ơđai sa thun. Tal 2 ataih mơng tal sa tơdơi kơ 2 rơwang hrơi tơjuh. Tal 3 tơdơi kơ tal 2 sa thun.

 

            Lom ]ơđai 18 blan, tla#o vaccine Pơgang ruă kông đok – pơtuk – Kơ`ăk tal 4, tla#o vaccine pơgang djơ\ hmơi – Rubella.

 

            Hăng kual amra djơ\ tơlơi ruă prong, lom ]ơđai mơng 2 truh kơ 5 thun, mơ`um vaccine pơgang ruă pơtah ]roh 2 wot (tal 2 ataih mơng tal sa 2 rơwang hrơi tơjuh). Lom ]ơđai mơng 3 truh kơ 10 thun, tla#o vaccine pơgang pơ-iă drơi sa ara\ đu].

                                                                         Siu H' Prăk - Rơluch Xuân: Pô ]ih hăng pôr