VOV4.Jarai - Tơlơi ƀu-ai buai ƀơi čơđai ƀuh lơ̆m ƀing čơđai drơi jăn ƀu hrĭp mă hơdôm ia hiam mơng gơnam ƀong huă, anai lĕ yua kơƀah gơnam ƀong ƀudah yua drơi jăn ƀă tơlơi ruă ră, ngă kơ ƀing čơđai trun kĭ, khen, rơwang ƀudah bơbrah drơi jăn. Ƀing čơđai drơi jăn ƀu-ai buai amuñ ba truh tơlơi djai mơng 5-20 wŏt ƀudah hơmâo hơdôm tơlơi pơglăi pơkŏn dong amra amuñ ngă djai ƀơi ƀing čơđai ƀă hơdôm tơlơi ruă anun lĕ čroh kian hăng ruă kơsô̆. Yua anun, bruă tañ ĕp ƀuh hăng pơjrao brơi ƀing čơđai drơi jăn ƀu-ai buai lĕ bruă kiăng hloh ră anai.

Amon Lê Diệu Linh, 2 thun ha mơkrah, dŏ ƀơi phường Ea Tam, plơi prong Buôn Ma Thuột kơtrâ̆o kơnong 9 kĭ đôč hăng lăng anet biă mă pơhmu hăng ƀing čơđai ha hnưr. Yă Nguyễn Thị Bính, lĕ yă kơ amon Linh brơi thâo, mơng hrơi tơkeng truh 5 blan, Linh ăt bă drơi jăn mơn, ƀong gơnam lu. Truh giăm ha thun, ñu hơmâo tơlơi ruă bơdjơ̆ nao jơlan suă jua hăng hlung pruăi, anun lĕ: ruă kơsô̆, ruă kông đok, čroh pơtah, ruă amăng hlung pruăi …yua anun khŏm brơi mơñum lu ia jrao. Mơng anun, ngă kơ ñu ƀu mơhao ƀong gơnam hăng rơwang, mơñum lu jrao kiăng kơ ƀong huă jơman samơ̆ ăt ƀu glăi tŭ yua lơi. Yă Bính ăt ƀu thâo lơi tơčô ñu ruă kơtang truh hrơi nao khăm hăng hơmâo ơi ia jrao pơčrang lăng amon Linh ƀu-ai buai kraih, tơdah ƀu pơjrao tañ amra ngă kơ ñu kaih prong. Lăi nao kơ bruă anai, yă Nguyễn Thị Bính brơi thâo:

“Mơng hrơi ñu tơkeng truh pơ 5 blan lăng ăt bă drơi jăn mơn, huă dju djuam duam ruă ôh, truh ñu giăm ha thun ƀuh ñu ƀong gơnam ƀiă biă mă, mơmŏt mlăm pit đih ƀlĕ ia hâ̆u, mơsah abih drơi jăn, jai hrơi lăng ñu jai ƀu-ai buai, ƀu gưt ƀong gơnam. Lơ̆m ñu sa thun, rĭm wŏt brơi ƀong ƀô̆t lĕ ñu ŏ hĭ abih, ƀong gơnam ƀu mut ôh, laih dong pơtuk, mơmŏt mlăm tuh hâ̆u ia hang, rơ-ơ̆ amăng drơi jăn, pơtuk lu biă mă…Tơdơi anun sang anŏ gơmơi hơmâo ba ñu nao khăm pơčrang lăng ruă amăng kông rơđok, ruă kơsô̆. Mơñum jrao lu biă mă samơ̆ ƀu plai ƀiă ôh. Laih dong ñu juăt čroh kian. Yua kơ hŭi ruă amăng hlung pruăi anun ƀing gơmơi blơi jrao mơñum, ăt ƀu suaih lơi. Tơdơi anun, amĭ ñu ba nao pơ Sài Gòn khăm kah mơng thâo tơlơi ruă ƀu-ai buai kraih rah, ruă amăng hlung pruăi rah. Hơmâo ơi ia jrao črâo brơi blơi jrao mơñum amăng ha blan, ră anai ñu ƀong huă jơman laih, pit đih hơ-et hăng kơtrâ̆o kĭ laih”.

Tui hăng ơi ia jrao Vi Thị Huệ, Kơ-iăng Khua anom bruă Khoa Dinh dưỡng, Anom bruă wai pơgang klin tơring čar Daklak: kiăng pơčrang brơi ƀing čơđai ƀu-ai buai kraih hă ƀŭ ƀu kiăng lăng pal tơngan hăng glông ber, kơtrâ̆o yua hơdôm tơlơi anai tơnap kiăng thâo krăn tong ten. Tơdah lăng nao 2 mơta lĕ pal tơngan anet hăng drơi jăn djhul ƀiă pơhmu hăng pơčrang lăng ƀing čơđai ƀu-ai buai kraih. Ƀing čơđai ƀu-ai buai tơdah ƀu pơjrao tañ hloh amra ba glăi tơlơi sat tơdơi anai. Ơi ia jrao Vi Thị Huệ, Kơ-iăng Khoa anom bruă pơjrao čơđai drơi jăn ƀu-ai buai kraih, anom bruă pơgang klin kman tơring čar Daklak brơi thâo:

“Anŏ hŭi rơhyưt mơng tơlơi ƀu-ai buai ƀơi ƀing čơđai kơtang mơ̆ juăt ƀuh lĕ drơi jăn ƀing čơđai ƀu dưi pơgang klin kman, ngă kman mut nao amăng drơi jăn, pơhmutu lĕ: ruă kơsô̆, ruă jơlan suă jua…Laih dong wŏt lu tơlơi ruă pơkŏn anun lĕ teo tuyến ức, hạnh nhân, lách ƀudah hơdôm anih bơdjơ̆ nao pơkŏn. Samơ̆, lơ̆m sa čô čơđai drơi jăn ƀu-ai buai kraih, ƀing čơđai amra kaih prong, khen, rơwang ƀu hrup hăng ƀing čơđai pơkŏn ôh. Tơdah tơlơi ruă kơtang tui amra ngă kơsô̆ ƀing čơđai ƀu hiam tui dong tah. Dua dong lĕ ƀơi ară tụy, ƀơi mơta amra peñ hĭ, tơlơi amra bơbeč nao djop mơta, amra ngă drơi jăn ƀu dưi tŭ mă hơdôm ia hiam mơng gơnam ƀong huă yua anun ngă kơ čơđai ƀu-ai buai amăng drơi jăn. Laih dong lĕ ngă čơđai ƀu-ai buai jai kơtang tui, kiăng ba nao pơjrao pơ sang ia jrao, tơlơi ba glăi tong ten lĕ drơi jăn ƀing čơđai rơ-ơ̆, kơñĭ ƀơi hơdôm đeng tơngan. Lơ̆m drơi jăn čơđai ƀu-ai buai kraih tơdah ƀu pơjrao hmao tlôn amra ba truh tơlơi djai. Mah pơjrao suaih tơdơi anai ăt amra ngă čơđai khen”.

Tơlơi ƀu-ai buai ƀơi ƀing čơđai bơbeč nao kơtang biă mă, yua anun yơh, lơ̆m ƀuh ƀing čơđai ƀu mơhao ƀong huă, rơwang ƀudah khen ƀu prong glông kar hăng ƀing čơđai ha hnưr, ƀing čơđai ƀu gưt bơrơguăt drơi jăn yua kơ rĭm wŏt đuăi pơplông amra ngă ƀing gơñu glêh, ƀu hơmâo pran, klĭ kliang mơtah ƀudah kơñĭ, mơta bơbrui lăng ƀu rơđah, ƀing čơđai juăt kơnah blung, bơbrah ƀơi mơta, klĭ kliang cơtăng …ƀudah lơ̆m ƀuh hơdôm tơlơi anai, ƀing amĭ ama kiăng ba ƀing čơđai nao khăm mơtăm. Hluai tui bruă khăm, pơčrang lăng amăng drơi jăn…ƀing ơi ia jrao amra hơmâo tơlơi tong ten hloh kơ bruă čơđai ƀu-ai buai, mơng anun hơmâo hơdră pơjrao brơi lăp djơ̆.

Tơdah hơmâo hơdôm tơlơi ruă anun lĕ: hơmâo klan, ruă amăng hlung pruăi, drơi jăn ƀu hrĭp mă ia hiam …bruă pơjrao lĕ kiăng hloh hlâo kơ đing nao bruă ƀong huă. Gơnam ƀong mơng ƀing čơđai kiăng pơhlôm lăp djơ̆ hăng pơhrua brơi djop, hơmâo lu gơnam ƀong bơbuă brơi drơi jăn. Anăm brơi ƀing čơđai ƀong lu đơi ôh, sit biă ñu hăng ƀing čơđai drơi jăn ƀu-ai buai yua tơlơi anai amra ngă hŭi rơhyưt brơi kơ ƀing čơđai. Brơi ƀing čơđai đuăi pơplông, bơrơguăt drơi jăn rơnang hăng ƀơƀrư̆ kơtang tui truh hơmâo pran brơi pơplông bơrơguăt drơi jăn na nao amăng rĭm hrơi. Pơplông ngă drơi jăn amuñ hrĭp mă ia hiam gơnam gơnam ƀong huă.

Kiăng rơđah hloh kơ tơlơi ƀu ai buai kraih ƀơi čơđai muai, pô hyu mă tơlơi pơhing gah črăn hơdră hmâo laih bruă bơră ruai hăng ơi ia jrao Vi Thị Huệ - Kơ-iăng Khua Anom pơjrao, gơgrong gah bruă bơbuă drơi jăn Anom wai lăng tơlơi duam ruă tơring čar Daklak. Rơkâo ơi pang, yă dôn hăng ƀing gơyut hmư̆ hrom:

-Blung hlâo rơkâo bơni kơ ơi ia jrao hmâo čơkă laih tơlơi gum lăi pơthâo mơng bruă tơña gah Črăn hơdră tơlơi suaih pral kơ abih bang mơnuih. Ơ ơi ia jrao, hơdôm bôh than hơpă ngă čơđai muai ƀu ai buai kraih?

Ơi ia jrao Vi Thị Huệ: “Tơlơi ƀu ai buai kraih hmâo lu bôh than ba truh, sa lĕ mông ƀong huă čơđai muai ƀun rin, ƀu hmâo djop hơdôm mơta vitamin, ia khoang, ia đạm, protid, protein, lipid hăng djop mơta ia ngă bơbuă amăng mông ƀong huă mơng čơđai. Bôh than tal dua lĕ yua sa dua tơlơi ruă gah jơlan kiăn pruăi, čơđai ƀu dưi tŭ mă mă abih. Hăng hmâo sa bôh than dong lĕ hơdôm tơlơi among ƀong huă mơng čơđai muai, kah hăng: ƀong huă mut amra ƀlĕ pơtah lĕ ăt ƀu tŭ mă mơn. Rơngiao kơ anun dô̆ hmâo sa bôh tha dong bơdjơ̆ nao tơlơi ruă ară drah, ngă prung amăng tơlơi ƀong huă, čơđai ƀu mơhao ƀong huă. Hăng sa bôh than tŭč rơnuč lĕ čơđai ƀu dưi men ia tơsâu amĭ djop 6 blan blung a lĕ ăt ngă čơđai ƀu ai buai mơn hăng hmâo hơdôm bôh sang anô̆ čơđai brơi ƀong huă tañ đơi ăt amra ba truh tơlơi ƀu ai buai kraih mơn ƀơi čơđai muai.

Tơlơi ƀu ai buai kraih anun lĕ čơđai ƀu ai buai hmâo amăng ƀiă hrơi. Hmâo dua mơta dưi iâu ƀu ai buai kraih: anun lĕ čơđai rơwang drơi jăn hăng bơbrah ôr. Čơđai rơwang lĕ čơđai rơwang rơgao đơi, khen; bơbrah ôr lĕ lăng rơmong samơ̆ bôh nik ñu ƀu ai buai kraih biă. Ñu hmâo sa mơta brơi ƀuh dong lĕ bơbrah ôr hăng khen rơwang, khen anet, kơdrâ̆o, rơwang dlông ber hloh čơđai ha hnưr thun samơ̆ tơkai čơđai lĕ bơbrah ôr. Anai iâu lĕ djuai hmâo kơplah wah khen anet hăng bơbrah ôr”.

-Bruă pơjrao lom čơđai ƀu ai buai rơwang hiưm ñu?

Ơi ia jrao Vi Thị Huệ: “Pơjrao čơđai rơwang ƀu ai buai kraih lĕ sa tơlơi tơnap biă hăng ƀing ta. Blung hlâo ta khom pơpha jing rơnoh, kah hăng: Ƀu ai buai kraih rơnang, ƀu ai buai kraih rơnoh găp ƀrô hăng ƀu ai buai kraih kơtang. Lom ƀing ta pơjrao lĕ khom hluai tui rơnoh ƀu ai buai kiăng pơjrao. Ƀơi rơnoh ƀu ai buai kraih rơnoh kơtang mơ̆ ƀu ƀuh pơdah gah rơngiao, ƀu hmâo tơlơi pơplih lĕ amra dưi pơjrao ƀơi sang ia jrao să, phường. Bơ̆ tơlơi ƀu ai rơwang kraih rơnoh kơtang, hmâo tơlơi pơplih pơdah gah rơngiao, čơđai amra dưi pơjrao ƀơi sang ia jrao lom anun ƀing ơi ia jrao pơjrao tui anô̆ pơdah gah rơngiao. Hmâo čơđai đa brơi ƀuh anô̆ pơdah gah rơngiao nao hrom. Bơ̆ pơjrao tơlơi ƀu ai rơwang na nao lĕ ta pơhrua nao hăng jơlan mơñum, bơhmu tu ñu kah hăng pơhrua nao hơdôm mơnong bơbuă drơi jăn, pơhrua nao vitamin A ƀơi hnưr thun mơng 6 truh kơ 60 blan, pơdjai tlan môt kơ čơđai mơng 24 truh kơ 60 blan. Pơhrua nao kẽm hăng hơdră brơi čơđai ƀong djop hơdôm mơnong ngă hmâo pran drơi jăn.

-Hai, ơ ơi ia jrao, ngă hiưm hơpă kiăng thâo čơđai ƀu ai buai rơwang kraih?

Ơi ia jrao Vi Thị Huệ: “Kiăng thâo sa čô čơđai ƀu ai buai kraih, pơdah rơđah lăng ƀuh ñu rơwang wet. Pơdah mơng ñu lĕ amĭ ama čơđai amra lăi pơthâo kơ hrơi blan čơđai alah ƀong huă sui hrơi. Gah bruă wai lăng tơlơi bơbuă drơi jăn, mơnuih mă bruă ia jrao amra yua hrĕ pơkă lăng Moac kiăng pơsit čơđai ƀu ai buai kraih mơn. Hrĕ pơkă Moac anai ƀing ta amra pơkă ƀơi pal tơngan čơđai muai, tơdah tơngan čơđai ƀiă hloh kơ 11,5cm thơ amra dưi pơkă lăng lĕ čơđai ƀu ai buai rơwang kraih”.

-Ơi ia jrao hmâo pơtă hiưm hơpă kiăng ƀing amĭ ama čơđai gơgrong hlâo pơgang, pơgăn čơđai muai ƀu ai buai kraih?

Ơi ia jrao Vi Thị Huệ: “Kiăng pơgang hlôm hlâo ƀu ai buai kraih ƀơi čơđai muai, lom čơđai tơkeng khom dưi men amĭ abih bang amăng 6 blan blung a. Kiăo tui anun tơdơi kơ 6 blan khom brơi čơđai ƀong pơhrua nao khom djơ̆, djop tơlơi kiăng mrô hăng anô̆ klă gơnam hăng rim hnưr thun ăt brơi čơđai men amĭ mơn. Hăng hơdră brơi ƀong khom djop djuai gơnam ƀong huă. Bơhmu tu ñu kah hăng djuai protein, djuai lipit, protit, vitamin, khoáng chất... kiăng djơ̆ hăng tơlơi kiăng brô̆ prong hăng prong đĭ mơng čơđai muai. Hăng ƀing čơđai muai prong hloh lĕ khom dưi pơpư̆ drơi jăn na nao, brơi ñu đuăi, plong kơdat, ngui ngor, anăm krư̆ čơđai na nao amăng sang. Rơngiao kơ anun, kiăng pơjrao tơlơi ruă nao hrom mơng ƀing čơđai. Bơhmu tu ñu hmâo ƀing čơđai prung amăng kian pruăi na nao, ruă čroh kian sui hrơi lĕ ñu ăt ba truh tơlơi čơđai ƀu djă pioh gơnam ƀong amăng drơi jăn ôh, čơđai alah ƀong huă... ba truh ƀu ai rơwang kraih. Hrom hăng anun, lom pikian lĕ khom pơhrua nao djop sắt, axitfolic hăng djop djuai vitamin, khoáng chất djop tum. Pơhrua nao vitamin A djop kơ čơđai mơng 6 truh 60 blan mơ̆ tum djop lĕ pô amĭ tơdơi kơ tơkeng amăng sa blan”.

-Hai, bơni kơ ih ơi ia jrao!

Mỹ Hạnh: Čih – Siu H’ Prăk - Siu Đoan: Pơblang