Ƀơi hang ia Hleo gah să Ia Jlơi, tơring glông Ea Sup hơđăp, ră anai să Ea Rok, tơring čar Dak Lak, amăng anih luh arăng kuai prong năng ai 20 met karê, dơlăm 2 met, lŏn drơ̆t mriah, arăng kuai rơmet hĭ sa tal sa tal rơpih, djă pioh anŏ ngă kơnăl kiăng thâo krăn rơnoh dơlăm. Gah yŭ atur luh, klâo čô mơnuih kui rŏng kruaih kruaih dŏ klơi, dŏ khuer, mă pơkă ĕp lăng....Ƀơi bah luh lĕ, hmư̆ jua ia rô čơčrĕ, jua arăng rao gơnam ia hlŭ dŏ rô prơ̆ prơ̆, ƀuh meh gơnam tam pơtâo anet aneo đôč, arăng rao kiăng hue lăng, ĕp gơnam hơgĕt thâo ñu.

Ngă bruă greh gruñ amăng lŏn hlŭ dŏ rao hĭ, duñ mă sa tơlô̆, sa čơƀeng, meh pơtâo dưm dăp pioh, amai Vi Thị Doan, djuai ania Nùng dŏ ƀơi să Ea Rok, kah pơpha, bruă mă kah hăng ƀu hor ôh, hrăp biă mă samơ̆ ba glăi kơ ñu sa tơlơi hrăm, găn rơgao, hyu hơduah, ĕp lăng anŏ aka ƀu thâo hlâo ôh.

“Ruh lui păng ap laih anun trun nao amăng luh, klơi lŏn, kuăi đĭ, hơdơi hĭ, rơyuh lui, dua čô ngă hrŏm sa rơ-i rơyuh lŏn, ƀing dŏ amăng luh pô klơi lŏn, ƀing dŏ hăng ngŏ krăo rơyuh mă ĕp meh gơnam hlăk dŏ hơduah. Ta ƀuh dŏ lu gơnam hling hlang phara biă mă gah yŭ adih anun, kah hăng kông añŭ, ƀrŏ  hơkăm, jơi čao, gai hơñueng khuer hăng pơtâo. Tơdah hrơi pơpă ĕp ƀu ƀuh dơ̆ng tah lĕ ăt amlaih hơtai mơ̆n lah, sit ƀuh pran jua mơak biă mă, jai mă bruă jai mơak. Sit hlơi tơña lĕ, hơmâo mơ̆n, hơmâo tơlô̆ pơtâo, hơmâo gai jơi, khuer, añŭ. Kơnong thâo mă hnun đôč, ƀu thâo anŏ hơgĕt lơi, sit năng ai ƀing gơ̆ ƀu thâo, kŏn thâo hluh lơi”.

Akiăng ha bơnah dơ̆ng, amai Ma Thị Khê, djuai ania Tày, dŏ ƀơi să Ea Rok hơ̆k mơak ur đĭ mơak yua ƀuh sa ƀĕ gai khuer hơñueng hăng pơtâo tơbiă đĭ lơ̆m dŏ klơi lŏn. Wơ̆t amai Doan hăng amai Khuê, mah ƀu djơ̆ ƀing kơhnăk kơ bruă sem lăng gơnam gru đưm ôh samơ̆ gơñu ngă bruă anai amăng 5 thun hăng anai laih.

Amai Khuê brơi thâo, rơnuč bơyan phang rim thun, ñu hăng ƀing adơi amai pơkŏn arăng apah mă bruă, djru kơ ƀing mơnuih kơhnăk ĕp gơnam gru đưm mơ̆ng sang bruă djă pioh gơnam gru đưm tơring čar Dak Lak, klơi luh ĕp gơnam đưm đă. Mơ̆ng blung ƀu thâo hluh ĕp kông ngăn gru đưm hơgĕt ôh, truh ră anai, ñu thâo krăn laih mơ̆n hăng kah pơpha anăn gơnam anun anŏ hơgĕt, amuñ mơ̆n thâo krăn:

“Mơguah mơ̆ng 6 mông truh 6 mông 30 mơnit gơmơi nao mă bruă yơh. Kâo ngă bruă anai hơdôm thun laih, hnang blung pơtah hơtai biă mă, pơmin tŭ tơ anŏ rai klơi ngor lŏn pơ anai ƀu thâo bruă hơgĕt ôh. Tơdơi anai kah, arăng pơtô brơi, hơmâo anŏ hơgĕt ƀu thâo hluh tơña amai Trâm. Thâo hluh lu mơta tơlơi hiam klă, mơak biă mơ̆n, anun hor yơh rai mă bruă. Ăt hơmâo lu tơlơi ta kiăng hơduah ĕp, thâo krăn, ta ĕp ƀuh gơnam hơgĕt pran jua mơak biă mă”.

Mơnuih mơ̆, amai Khuê phrâo bâo djơ̆ anăn anun lĕ nai prin tha ĕp kông ngăn gru đưm Phạm Bảo Trâm, mơnuih mă bruă amăng sang bruă djă pioh gơnam gru đưm tơring čar Dak Lak. Tui hăng nai prin tha Trâm lăi, amăng kual anih klơi ĕp anai amăng kual hơmâo gơnam gru đưm Thác Hai, arăng phrâo ƀuh lơ̆m thun 2020, lơ̆m phung khua mua hyu sem lăng hang ia Hleo. Lu khul gơnam kông ngăn gru đưm tơbiă ƀuh gah rơngiao laih anun kuai mă, klơi ĕp lu mơta gơnam gru đưm kah hăng tom hơmâo mơnuih ƀôn sang dŏ laih ƀơi anai, hơmâo pơsat sô hăng sang mă bruă, hơjai djă pioh kông ngăn, pơkra ming gai khuer, ƀrŏ hơkăm pơprong hăng pơtâo, thun arăng pơkă lăng sui mơ̆ng 2000-4000 thun laih.

Truh ră anai, hơmâo 4 wơ̆t laih brơi pơtum nao klơi, kuai mă lŏn, ĕp kông ngăn đưm, gru grua ană mơnuih ƀơi Thác Hai, phrâo anai hloh lơ̆m akŏ blan 6 phrâo rơgao. Rơgao rim tal kuai mă lăng ƀuh lu mơta anŏ phrâo, kiăng pơtong glăi rơnoh yom gru grua đưm hăng anŏ pơdjơ̆ nao gru grua hiam amăng kual lŏn anai. Nai prin tha Phạm Bảo Trâm brơi thâo, ră anai, bruă klơi mă, hơduah ĕp kah hăng bruă ječ ameč biă mă, ƀơi anih ataih mơ̆ng hang ia Hleo 2 met đôč, hlăk lŏn tơhlŏm kơtang biă mă.

“Yom hloh lĕ ăt tal ĕp ƀuh gơnam gru grua hiam đưm, anai yơh ngă kơ bruă klơi luh, hơduah ĕp kơđiăng biă mă, klơi ĕp sa tal sa tal mơ̆ng 10-15 cm tui anun. Giong kuai mă sa tal, rao rơgoh hĭ, čơphil rup, čih pioh abih bang hơgĕt anŏ ƀuh, hơmâo ƀơi, giong abih ƀhiao hnun kah klơi, kuai phrâo dơ̆ng tal gru grua pơkŏn. Hơdôm tal gru grua hiam anun arăng kiăng pơkă thun, rơnuk thun, pơtong glăi gru phun čih pioh kual lŏn ƀơi anai”.

Mơ̆ng thun 2024, bruă mă yap djă pioh “Gai khuer hăng pơtâo Thác Hai” hơmâo 250 mơta gơnam ĕp ƀuh, pơsit jing kông ngăn gru đưm dêh čar blung a mơ̆ng tơring čar Dak Lak. Tui hăng Trần Quang Năm, Kơ-iăng Khua sang bruă djă pioh gơnam gru đưm tơring čar Dak Lak lăi, sa tơlơi yom hloh lĕ abih bang gai khuer, ƀrŏm hơkăm hăng añŭ ĕp ƀuh lêng kơ aka ƀu ba yua djơ̆ ôh đưm adih, brơi ƀuh tơlơi thâo rơgơi rơnuk đưm dơlăm laih, sa kơnôl brơi ƀuh atur anih mă bruă pơkra ming gơnam yua mơ̆ng rơnuk đưm đă.

“Rơnoh prong hăng djop mơta gơnam kiăng pơjing rai sa boh sang arăng pơkra ming, yua ĕp ƀuh mơ̆ng meh gơnam dưi kah pơpha, gơnam pơkra hăng pơtâo, jai rao rơgoh hĭ ƀuh rơđah, anet aneo đôč, arăng kaih khuĕk mă. Mơ̆ng gơnam pơkra ming aka giong, truh kơ pơjing rai gơnam hiam klă, giong anun arăng sah pơkra pơjing gơnam yua sit nik. Anih pơkra ming anai yom phara biă mă wơ̆t amăng kual Ngŏ Dơnung ASIA ăt aka ĕp ƀuh mơ̆n anih pơkra ming prong djơh hăng anai. Gơnam lu, pơ anai dŏ hơmâo lu bit anih pơkra ming dơ̆ng samơ̆ dŏ hrŏm sa hruăi, sa tal amra hơmâo sa adih dưm dăp samơ̆ ƀu dăp lui sa hơnơ̆ng na nao tŏ tui ôh, sa črăn, sa anih. Pơtong rơđah kual anai jing ană mơnuih đưm đă gơñu pơkra ming djop mơta gai khuer hơñueng laih”.

Mơ̆ng lăm gah yŭ lŏn drơ̆t mriah kual Dap Kơdư, hơmâo lu gai khuer anet aneo kah hăng hơmâo sa tơlơi ră ruai glăi bruă prong đưm đă, ia rơgơi tơlơikơhnâo ană mơnuih hiam biă mă. Anih gru grua đưm Thác Hai ƀu kơnong jing kông ngăn yom đưm kơ lŏn ia ƀơi Dak Lak đôč ôh, dŏ jing kông ngăn dram gơnam yom lăi pơthâo kơnôl amăng sa čơpăt amruih lŏn, rim sa meh pơtâo ñu dŏ djă pioh tơlơi hơgŏm ră ruai gru grua đưm đă ană mơnuih ta. Ƀơi kual lŏn giăm guai dêh čar anih adai pơ-iă kơtang, angin prong kual Dap Kơdư, hơmâo ƀing dŏ mă bruă kret kruai amăng lih, dŏ klơi, dŏ hrŏng, dŏ, tơpơi hơdơi amruih lŏn hơduah ĕp gru grua đưm đă, djă pioh rơnoh yom gru grua hiam kơ rơnuk tơdơi adih.