VOV4.Jarai - Bơmao lĕ gơnam ƀong hơmâo lu anŏ jơman rông drơi jăn, anai lĕ añăm hơmâo lu mơnuih mơhao ƀong biă. Khă hnun, rơngiao kơ lu djuai bơmao ƀong lĕ ăt hơmâo mơn bơmao măt, tơdah ƀong lĕ amra măt, tơdah ƀu pơjrao tañ lĕ djai mơtăm. Hơdôm boh tơring čar kual Dap Kơdư ƀiă truh bơyan hơjan laih, anai lĕ hrơi mông bơmao čăt đĭ lu biă, yua hnun kiăng kơđiăng hŭi ƀong djơ̆ bơmao măt”.

Ƀơi Dak Lak, ƀing măt gơnam ƀong huă yua ƀong djơ̆ bơmao măt ăt hơmâo na nao mơn, biă ñu amăng bơyan adai glăk hơjan, mơng blan 4 truh blan 10 rim thun. Kơnong amăng thun 2020, hơmâo 2 čô mơnuih măt bơmao nao pơjrao pơ sang ia jrao. Lu mơnuih pơmin, bơmao măt lĕ kơđuh ñu jŭ mriah, hiam biă, yua hnun lơ̆m ƀuh bơmao kô̆ lĕ pĕ ƀong mơtăm yơh, ƀu thâo ôh anun lĕ gơnam ƀong ngă djai mơnuih. Hơmâo mơn sa, dua djuai bơmao, arong aroač dưi ƀong samơ̆ mơnuih ta ƀong ñu măt. Đa dong kiăng thâo krăn bơmao ƀong hă bơmao măt lĕ brơi mơnŭ, asâo ƀong lăng hlâo, tơdơi kơ 1 truh 2 mông mơ̆ asâo, mơnŭ huăi djai lĕ pơmin bơmao anun huăi măt ôh. Khă hnun, tui hăng ơi ia jrao Trần Văn Tiết, Kơ-iăng khua Anom wai lăng rơnuk rơnua hơdjă gơnam ƀong huă tơring čar Dak Lak, hơdră anai kơnong djơ̆ hăng sa, dua djuai bơmao ñu tơbiă ia măt tañ hăng huăi ngă djai mơnuih ôh. Bơ abih bang djuai bơmao măt lĕ ñu tơbiă ia măt kaih, laih anun ngă djai mơnuih mơtăm:

“Amăng djŏp djuai gơnam ƀong hơmâo ia măt lĕ bơmao măt yơh hŭi rơhyưt kơtang, amuñ djai hloh yua hơmâo ia măt amatoxin, muscarin, orellanin,gyromitrin...ngă răm hồng cầu, bạch cầu, tế bào arăt dlô ta. Kơnong hơmâo mă hơdôm ƀĕ bơmao đôč amra ngă măt yơh, đa ngă djai mơnuih mơtăm”.

Măt yua ƀong djơ̆ glăi bơmao măt juăt ƀuh nam ruă kah hăng: ruă kian kơtang kơtit, nao juă glai mơ-ai, pơtah čroh, hơmâo tom drah mơtăm yơh, ngă rơbah drơi jăn, tơkai tơngan rơ-ơ̆ hlet, djơ̆ anŏ ñu ngă mriah klĭ kliang, bơbrui mơta, hơwing akŏ, klĭ mơtah prăi, bơkơhñăk ba mơtăm yơh, nao mơñă ƀiă đôc, ƀơi ñu ƀu thâo nao mơñă ôh, kơdol pran...Tap năng, hơmâo sa, dua djuai bơnao ngă rơwen arăt dlô mơtăm, ngă răm hơtai, djai hnuăt laih anun djai. Ơi ia jrao Trịnh Hồng Nhựt, Khua anih pơjrao mă glăi pran hăng pơgang tơlơi ruă djơ̆ gơnam măt, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brơi thâo: 80% čô mơnuih măt bơmao amra djai mơtăm tơdah nao pơjrao kaih đơi. Yua hnun, pô măt bơmao kiăng nao pơ sang ia jrao jai tañ jai klă hloh. Hlâo kơ anun ƀing ta djru ngă hơdip pô ruă pơ sang, mă hĭ abih ia măt amăng drơi hăng hơdră ta brơi ñu pơtah.

“Măt bơmao amra ba truh lu tơlơi ruă hŭi rơhyưt pơkŏn. Ñu ngă ruă hơtai, ruă boh ƀleh, ngă kŏng drah...yua hnun amuñ djai biă mă. Abih bang ƀing măt bơmao mơ̆ kaih pơjrao amra ngă răm abih amăng kian pruăi, ba truh tơlơi djai brŭ. Yua hnun, tơdah ƀing ta ƀong bơmao mơ̆ mưn amăng kian pruăi ta mơhao pơtah, pơtah, ruă hlung, eh čroh, mơmrot mă mơta, hơwing akŏ, rơmuăn tơkai tơngan, djai hnuăt lĕ nao nao pơ sang ia jrao mơtăm đah mơng dưi pơjrao, mă tơbiă ia măt amăng drơi jăn jai tañ lĕ jai klă hloh hăng pơjrao nam ruă yua bơmao mă ngă jai tañ lĕ plai ƀiă mơn tơlơi djai brŭ”.

Djŏp djuai bơmao măt wơ̆t hăng hơmâo hơtuk rơyă hăng ai pơ-iă 200 đô̆ C hai ia măt ñu ăt dŏ hơmâo đôč. Yua hnun, Anom bruă wai lăng pơhlôm hơdjă gơnam ƀong huă (Ding jum ia jrao) pơtă kơ mơnuih ƀon sang kơnong dưi ƀong bơmao ƀing ta pla, bơmao ƀing ta krăn, thâo rơđah bơmao anun lĕ bơmao ƀong kah mơng dưi ƀong. Khut khăt ƀu dưi ƀong bơmao ta ƀu krăn, wơ̆t hăng bơmao kơđuh kô̆ hai. Rơngiao kơ anun, hăng djuai bơmao juăt ƀong lĕ ƀing ta ƀong lơ̆m ñu dŏ hiam, pioh ñu brŭ khơlit lĕ ăt amuñ hơmâo ia măt mơn. Lơ̆m mưn măt bơmao lĕ kiăng nao hlao pơ sang ia jrao mơtăm yơh.

Ơi ia jrao pơtô brơi hơdră pơhlôm pơgang ƀong djơ̆ bơmao măt

Kiăng thâo krăn bơmao măt hăng bơmao hiam ƀudah pơjrao hlâo sit hơmâo mơnuih măt yua ƀong djơ̆ bơmao măt, pô čih tơlơi pơhing črăn hơdră anai hơmâo bưp ră ruai tom ơi ia jrao Trần Văn Tiết, Kơ-iăng khua anom bruă Pơgang tơlơi hơdjă rơnuk rơnua mơnong ƀong huă tơring čar Dak Lak.

-Ơ ơi ia jrao! Bơmao hơtŭk ngă añăm ƀong jơman hăng tŭ yua hiư̆m pă kơ drơi jăn ta ?

-Ơi ia jrao Trần Văn Tiết: Bơmao lĕ mơnong ƀong jơman đĭ pran hơmâo lu vitamin B, vitamin D, kali, choline, ia kông, selen, Ergothioneine, ia ngă bơblih oxy hóa, hăng ia ngă hơbun. Hơdôm mơta anŏ jơman đĭ pran dưi thâo kah hăng bong glăi anŏ ngă kơ ta juăt pơmin lu, anit glăi drơi pô, hning rơngôt kraih đơi; pơđĭ kơtang hnong găng glăi kman duăm ruă, kjăp pơtih pha bra hơpăl, kơtang kơ hơtai boh, pơjing rai collogen, hrŏ tơlơi bơbrah, bơblih klă amăng dlô hăng tơlơi thâo hluh, ngă tơdu ƀiă anŏ pơmin lu, bơngơ̆t bơngañ hăng pơgăn tơlơi gleh rơmŏn amăng drơi jăn.

Bơmao lĕ sa amăng hơdôm mơnong ƀong ngă añăm ƀiă ia mơsin, huăi rơmong plin hăng calo, hrŏm hăng anun bơmao hơmâo ia ngă hơbun amăng čơđeh asar, tŭ yua kơ chitin, beta-glucan, hăng hơdôm ia ngă pơgăn anŏ bơblih tañ tha. Yua kơ anun yơh, ƀong añăm bơmao lĕ klă biă kơ drơi jăn ta, huăi hŭi rơbêh kĭ ôh, huăi hŭi rơmong plin”.

-Ơ ơi ia jrao, rơkâo kơ ih brơi thâo ngă hiư̆m pă kiăng thâo krăn bơmao juăt ƀong hăng bơmao măt?

-Ơi ia jrao Trần Văn Tiết: Bơmao măt lĕ juăt ñu hơmâo anŏ hiam, ia iom lăng hyor lu mơta, lăng amuaih mơtam sit ƀuh. Juăt ñu bơmao măt lơ̆m pĕ lĕ ñu tơbiă  kơtăk, ia hñor. Pĕ ñu ƀâo hat, ƀâo pơhang, mơnâo ƀâo sat mơtam đơ đa samơ̆ ăt kơđiăng tong ten sa dua mơta bơmao lĕ hơmâo mơ̆n anŏ ƀâo bơngưi kah hăng bơmao ta juăt ƀong. Juăt ñu bơmao dưi ta ƀong lĕ mơnâo ñu ƀâo bơngưi hiam, tơdu ƀiă, ƀudah ƀu hơmâo mơnâo hơgĕt ôh.

-Lơ̆m ƀuh măt bơmao hiư̆m ta ngă pơgang kơ mơnuih măt bơmao anun?

-Ơi ia jrao Trần Văn Tiết: Lơ̆m mưn ƀong djơ̆ bơmao măt khom brơi pô anun pơtah, ƀlĕ ô̆ mơtam, laih anun ba pô anun nao pơ sang ia jrao hmao kru, sang ia jrao jĕ hloh pioh pơgang. Ba wơ̆t hăng ƀing hơmâo ƀong bơmao anun mah gơñu aka măt ôh brơi ơi ia jrao pơkă lăng hăng pơjrao hmao kru. Laih dơ̆ng, djă ba meh bơmao, aru bơmao hơmâo hơtŭk ƀong anun brơi arăng thâo, pơtong lăng  bơmao hơgĕt đah mơ̆ng pơjrao djơ̆ hloh.

-Kiăng pơhlôm pơgang măt mơnong ƀong yua mơ̆ng añăm bơmao, Anom bruă pơgang hơdjă rơnuk rơnua mơnong ƀong huă tơring čar Dak Lak hơmâo pơdah thâo hơdôm hơdră ngă pơpă, ơ ơi ia jrao ?

-Ơi ia jrao Trần Văn Tiết: Gơmơi hơmâo lăi pơthâo hăng khua mua Gơnong bruă ia jrao brơi ngă hră pơtrun, git gai anom bruă ia jrao amăng tơring čar pơphun pơtô, pơblang, pơđĭ tui tơlơi thâo hluh kơ mơnuih ƀôn sang, biă mă ñu mơnuih djuai ƀiă juăt hyu glai, kiăng thâo krăn sit ƀuh bơmao hăng pĕ ƀong, đah mơ̆ng huăi ƀong djơ̆ bơmao măt, gơmơi pơdah brơi thâo hăng rup bơmao, tơlơi pơtô čih amăng bơnal tăng hăng boh hră pơprong pơtep ƀơi sang jơnum plơi, akă ƀơi pơnăng sang să anih mơnuih ƀôn sang juăt nao ngă hră pơar dŏ tơguan hră pơar, sang ia jrao să, sang hră; ƀơk hơdrôm hră anet, čih pơtô pơblang hăng dua mơta tơlơi pơhiăp mơ-it nao truh pơ djop sang anŏ mơnuih ƀôn sang.

Mơnuih ngă bruă ia jrao să, plơi pla, hyu tơl sang phyiang tơl adring pơtô lăi, pơčrâo brơi kơ mơnuih ƀôn sang thâo hluh tong ten lu mơta bơmao hiam hăng bơmao măt. Gơmơi in pơkra pok hră dưi djă hyu pơpha kơ ană plơi amăng mông jơnum, pơtă pơtăn djop mơnuih kơđiăng sit hyu pĕ bơmao, hơtŭk añăm bơmao či ƀong, tơdah thâo krăn sit kah pĕ, aka ƀu thâo krăn lĕ lui.

Gơmơi hơmâo in pơkra hră anet, sa pơpok čih pơtô pơblang pơgang anŏ măt bơmao pơhiăp hăng tơlơi Yuan laih anun tơlơi Êđê, djru hrŏm pôr pơthâo, pơtô brơi mơnuih ƀôn sang djop plơi pla ala ƀôn thâo.

-Hnun hă, bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ !

Siu H’Mai-Nay Jek: Pơblang