VOV4.Jarai - Pơtao, sa tơlơi ruai kơ bruă dưi prong hăng djuai ania Jarai Đông Dương – hơdrôm hră mơng Jacques Dournes, dưi hmâo pô thâo ]ih bôh pia Nguyên Ngọc pơsit sa ring bruă yôm phăn biă lăi nao kơ mơnuih djuai ania Jarai, bôh thâo Jarai.

{ing gơmơi rơkâo lăi pơthâo tơlơi ]ih mơng pô thâo ]ih bôh pia Nguyên Ngọc kơ hơdôm tal ]ra\n bôh thâo [u amu` ôh dưi thâo hluh mơnuih djuai ania Jarai:

Amăng tơlơi hơd^p mơnuih mơnam djuai ania Jarai, sa amăng hơdôm djuai ania lu hloh, hriăng kơja\p, hmâo phiăn juăt bôh thâo sui thun hloh [ơi kual }ư\ Siăng, hmâo sa mơnuih yôm phăn ngă lu mơnuih đing nao mơng lu mơnuih kơsem min hăng abih bang hăng hlơi đing nao truh kual lon hăng ană mơnuih anai, amăng ha rơtuh thun hăng anai: “Pơtao Apui”.

-Djơ\ biă `u [ơi anai hmâo truh kơ 3 ]ô ơi pơtao, anun le\: “Pơtao Apui”, “Pơtao Ia”, “Pơtao Angin”.

Dua ]ô Pơtao tơdơi anai [u do# dong tah, truh kơ je# hăng anai kơnong kơ do# Pơtao Apui đu].

Biă `u pơblang Pơtao kăh hăng pơtao Yuan le\ [u djơ\ ôh, [u dah [ia\ biă `u [u djơ\ abih bang mơn. ({ing Prăng ăt pơblang le\ “Roi” mơn, [ing Mi pơblang le\ “King”…).

-Tui anun Pơtao anai hơge\t `u?

Hmâo laih ha rơtuh ring bruă kơsem min [u dah [ơi anăp, đing nao, [u dah lăi nao amăng hơdôm rơnoh pha ra truh pô hmâo lu mơnuih pơ pu\, “hơgom” hăng amu` ngă ara\ng hyu hơduah e\p lăng, mơng [ing hyu hơduah e\p lăng tơlơi hơgom, hơdôm mơnuih pel e\p, [ing kơsem min bôh thâo phrâo, hơdôm mơnuih git gai, mơnuih hyu ]ua\ jơmư djo\p anih anom, đa le\ hơdôm mơnuih ]ih tơlơi ruai, tơlơi akhan “Pô thâo ]ih bôh pia Prăng Roland Dorgelès hmâo pioh laih amăng tơlơi ]ih bă kơ tơlơi pia lăi nao kơ Pơtao Apui)…

-Tơdah lăi giăm hmâo sa rơnuk thun hă djơ\ mơn, mơng lu tơhnal pha ra, lu mơnuih hmâo rong hyu hơduah e\p, rong hyu pơblang Pơtao, glông hơdră Pơtao, tơlơi pơkă Pơtao amăng mơnuih mơnam djuai ania Jarai, tơlơi kiăng lăi nao mơng ơi Pơtao pioh kơ djuai ania Jarai, hăng amăng đơ đam kual Đông Dương đưm.

Hăng akă hmâo hlơi dưi lăi pơthâo rơđah kơ bôh pia anai.

Truh kơ tơlơi ]ih “Pơtao, sa tơlơi ruai kơ Tơlơi git gai apăn bruă [ơi mơnuih djuai ania Jarai Đông Dương” (Pơtao, une Théorie du pouvoir chez les Jơrais indochinois) mơng Jacques Dournes pơ phun hmâo.

-Hăng sa ]ô mơnuih kơsem min kual }ư\ Siăng ba jơlan hlâo, Jacques Dournes hmâo hơd^p laih [ơi kual }ư\ Siăng 25 thun, hăng amăng 25 thun anun hmâo pioh laih 15 thun đing nao kơsem min kơ djuai ania Jarai hăng Pơtao gah djuai ania Jarai.

Truh kơ rơnuk Jacques Dournes le\ tơlơi Pơtao Jarai mơng dưi pơsir rơđah đông, dơlăm, sit nik tơpă ara\, hăng phun akha `u.

-Tơlơi ]ih mơng `u jing laih sa ring bruă djă pioh na nao, [u djơ\ kơnong kơ lăi pơblang bôh pia Pơtao, ăt [u djơ\ kơnong kơ djru ta thâo hluh phun than djuai ania Jarai hăng Mơnuih mơnam Jarai mơ\, `u do# hmâo bôh yôm phăn amăng bruă hơduah e\p lăng kual }ư\ Siăng lăi hrom, amăng abih bang jơlan gah dơlăm gru grua bôh thâo mơng `u, hăng mơng anun bruă mă djơ\ [ơi kual lon Jarai do#, amăng hơdôm mơta bruă hơpă, amăng hơdôm hrơi blan hơpă hăng rơnuk hơpă.

-Djơ\ `u kiăng thâo hluh kơ tơlơi Pơtao [ơi lu tơhnal pha ra, hăng hơdrôm hră Jacques Dournes sit nik nao dơlăm amăng abih bang hơdôm tơhnal anun.

Amăng tơlơi lăi pơthâo hră pơblang tơbiă tơlơi Yuan tơlơi ]ih anai, Andrew Hardy, Khoa pơ ala kơ Anom kơsem min Viễn Đông Bác đưm Prăng [ơi Hà Nội, `u hmâo tal [ơi anăp bưp hăng ră ruai sui hăng ơi Dournes hlâo kơ `u rơngiă, lăi le\ `u hmâo pơđok laih hơdrôm hră anai truh kơ 4 wot, hăng hrim wot glăi e\p [uh dong sa tơhnal yôm phăn, - sit yơh ăt do# mơn tơlơi akă [u thâo rơđah abih.

-Pơtao, glông hơdră Pơtao, jing sa jơlan pơdo\ng mơnuih mơnam pha ra, yôm phăn mơng djuai anai Jarai.

Kiăng pơ phun hơduah e\p lăng [ơ [ia\ kơ hơdră pơdo\ng anai, lông lăng yơh mơng sa tơhnal mơ\, ơi Dournes pô pok pơhai amăng hơdrôm hră mơng `u, pơ phun hăng hơdră lăi nao [ơ [ia\ kơ phiăn mă djuai am^ amăng mơnuih mơnam Jarai.

-Tơlơi adôh Jarai đưm hmâo tơlơi pia:

            Ih jing grom.

            Kâo jing kơmlă

Tơlơi pơhiăp tơdăm dra, djơ\ laih. Samơ\ ta pơmin glăi dong: Tơlơi pơkhăp tơdăm dra, hiưm thâo hơmâo gro\m kơmlă? Hơge\t gro\m? hơge\t kơlmă? Hlơi mơ\ [u thâo, gro\m le\ hmư\ nga`, tơtar lo\n adai, hu\i rơhyưt biă mă, samơ\ [u phiah hơmâo pô hlơi ôh hơmâo gro\m tlă djai. Tlă djai mơnuih le\ kơmlă. Kơmlă [udah tal hu\i biă mă `u, anai kah pô kơtang biă mă…, samơ\ ta [u thâo [uh `u ôh. ~u pơkiăo nao gro\m pơ ala brơi `u pơ[uh [ơi anăp mơnuih mơnam.

Tơlơi pơtưh anai lăi pơthâo rơđah tơlơi hơdip mơda kơplah wah đah kơmơi hăng đah rơkơi amăng djuai ania Jarai mă kơnung am^. Amăng mơnuih tơpuôl anai, djo\p bruă yua mơnuih đah kơmơi soh dưi ngă. Đah kơmơi le\ pô wai lăng gơnam tam, lo\n tơnah, mơnuih pơsit djo\p mơta bruă anet prong amăng sang ano\, laih anun amăng plơi pla. Ană bă djă kơnung am^, kơnung djuai lêng kiăo tui gah am^, [u djơ\ gah ama ôh…

- Samơ\ mơnuih đah kơmơi [u phiah pơ[uh [ô| mơta ôh. {ing `u jing khoa c\râo bruă mơng ataih đôc\. ~u brơi pô pơ ala brơi gơ`u ngă djo\p bruă, anai le\ mơnuih đah rơkơi, samơ\ mơnuih đah rơkơi anai do\ gah kơnung djuai  `u mơn kah hăng: adơi ayong `u, [udah anong `u, adơi [udah ayong am^ `u.

  - Amăng sang ano\, bruă c\ơkă tuai, pơhiăp hăng tuai lêng kơ đah rơkơi soh pơhiăp tom, laih anun ngă djo\p bruă ăt đah rơkơi mơn. Đah kơmơi lêng do\ amăng krah đôc\, nao jơlan amăng ôk, amăng phă, kơdo\p [ơi anih pit đih, samơ\ `u jing pô khoa pơsit hăng git gai djo\p mơta bruă mă

  - Rơđah rơđông biă mă [ơi anai, đah rơkơi jing gro\m, gro\m đôc\, pô pơ[uh [ô| mơta pơsir djo\p bruă brơi pô đah kơmơi ngă kơmlă, wơ\t tơdah amăng sang ano\ laih anun amăng mơnuih tơpuôl mơtăm.

  - Anun le\ ta lăi nao amăng sang ano\. Bơ [ơi plơi pla?

  {ơi plơi pla hơmâo dua c\ô mơnuih: Khoa Bôn hăng Khoa Yang. ‘’Khoa’’ le\ pô ngă ako\ amăng plơi. ‘’Bôn’’ le\ plơi pla. ‘’Yang’’ le\ pô ngă yang. Dua c\ô anai lêng kơ ngă ako\, samơ\ ngă ako\ phara.

Khoa Bôn jing mơnuih pơtom hiăp hăng mơnuih rơngiao, amăng plơi pla hăng kơnuk kơna gơnong dlông, hăng [ing djuai ania pơko\n dong.

Hăng amăng plơi pla, hăng mơnuih [on sang le\ `u [u dưi ngă hơge\t ôh, `u kơnong pơ ala brơi mơnuih rơngiao, dưi pơsit djo\p mơta bruă yôm mơng mơnuih tơpuôl, anun le\ Khoa Yang, mơnuih djă bong tơlơi ngă hro\m kơplah wah mơnuih tơpuôl hăng yang rơbang (pơ kual C|ư\ Siăng le\ lêng kơ c\ư\ Siăng kriăng pơtao, glai klô)

- Khoa Bôn le\ gro\m, gro\m mơng kơmlă Khoa Yang. Khoa Yang hơmâo tơlơi dưi ngă djo\p mơta bruă samơ\ [u pơ [uh [ô| mơta ôh, hru\p hăng đah kơmơi amăng sang ano\. Tui anun, [ơi plơi pla.

Khoa Bôn kah hăng mơnuih đah rơkơi, lơm anun Khoa Yang hơmâo tơlơi dưi kah hăng đah kơmơi.

- Tơlơi gêh gal đah kơmơi đah rơkơi, amăng lăm hăng gah rơngiao, gah am^ hăng gah jing sa tơlơi phun amăng tơlơi hơdip mơda djuai ania Jarai.

Anai le\ sa tơlơi yôm biă mă mơng mơnuih mơnam djuai ania Jarai đưm, sa mơnuih tơpuôl pơphun jing dua mơta phara, lêng pơdah rai gah rơngiao pô pơ ala brơi samơ\ [u djơ\ biă ôh, kah hăng gro\m, lơm anun pơdă\o h^ kơmlă, pô biă mă `u.

- Kah hăng [ing ta lêng dưi thâo, mă gro\m le\ kah hăng djă bong ano\ [u hơmâo hơge\t ôh, [u sit nik ôh. Djuai ania Jarai brơi mơnuih rơngiao djă ano\ gro\m, laih anun pơdo\p kho\p ano\ kơmlă!

Siu H’ Prăk – Siu H’ Mai: Pô ]ih hăng pôr