VOV4.Jarai - Dju\p hot jing tơlơi among [u klă ôh. Anai jing tơlơi among sat yua kơ asa\p hot [u klă ôh hăng tơlơi suaih pral kơ ană mơnuih.

 

 ~u yơh bôh than phun ba truh lu tơlơi ruă hu^ rơhyư\t, amăng anun hmâo tơlơi ruă dol kơso# lok nao lok rai, tơlơi ruă mơ\ tui hăng [ing juăt bruă ia jrao, rơbêh kơ 90% mrô mơnuih hmâo tơlơi ruă yua kơ asa\p hot dju\p.

           

Ơi Phạm Văn Đính (47 thun) [ơi să Ea Bar, tơring glông Buôn Đôn, tơring ]ar Daklak pơjrao tơlơi ruă dol kơso# lok nao lok rai [ơi Sang ia jrao pơjrao pơtuk hngot hăng ruă kơso# tơring ]ar Daklak rơbêh kơ 2 thun hăng anai.

 

~u brơi thâo, `u dju\p hot mơng 11 thun.

 

Lom do# hlăk ai, bruă dju\p hot hrim hrơi hăng `u [u do# yap hăng sa ara\ dua ara\ hot ôh mơ\, yap hăng hruh.

 

Hmâo hrơi `u dju\p truh kơ 4 hruh hot. Ơi Phạm Văn Đính lăi pơthâo:

           

Kâo hmâo gir run lui h^ laih samơ\ do# mơhao mơn.

 

Ră anai lom suaih pral kâo dju\p năng ai `u 4 ara\ hot amăng sa hrơi, [u khin dju\p lu ôh.

 

Tơdah dleh thơ kâo pơdjai h^ mơtam apui hot. Laih anun kâo amra lui tui [ơ [rư\.

 

Bơ\ hot dju\p jing [u hmâo tu\ yua hơge\t ôh. Tơlơi suaih pral ră anai jai hrơi jai tơdu tui. Tơlơi suaih pral tơdu le\ hot dju\p khom lui yơh.

           

Ơi Lê Văn Từ (85 thun) [ơi să Ea Ktur, tơring glông }ư\ Kui`, tơring ]ar Daklak ăt pơjrao tơlơi ruă dol kơso# lok nao lok rai [ơi Sang ia jrao pơjrao ruă pơtuk hngot hăng ruă kơso# tơring ]ar Daklak rơbêh kơ 4 thun hăng anai.

 

Hơnong `u sa thun, `u khom ba nao sang ia jrao pơjrao mơng 5 truh kơ 6 wot.

 

Ơi Từ brơi thâo `u dju\p hot reh mơng 13 thun. Tơdơi kơ 50 thun do# dju\p mơn, `u kơnong kơ lui hot lom hmâo tơlơi ruă bơbrah kơso#, ră anai hmâo tom tơlơi ruă dol kơso# lok nao lok rai.

 

Bôh tơhnal pioh glăi mơng bruă dju\p hot sui thun [u djơ\ kơnong kơ mă đuăi tơlơi suaih pral ôh mơ\ `u do# rơngiă h^ tơlơi tum jơngum ană tơ]ô dong, yua kơ khom đih na nao [ơi sang ia jrao. Ơi Lê Văn Từ ră ruai:

           

Hlâo kơ anun kâo pơtuk lu biă. Kâo nao pel e\p le\ ơi ia jrao lăi bơbrah to\ng kơso# lok nao lok rai.

 

Thun 2015, kâo nao pơ\ Sài Gòn pel e\p le\ ơi ia jrao lăi ruă dol kơso# lok nao lok rai.

 

Tal pơjrao blung a, tơlơi ruă hơđong hmâo 14 blan, tơdơi kơ anun kâo ruă glăi hăng jai hrơi jai kơtang tui.

 

Amăng sang kâo ră anai [u hmâo hlơi dju\p hot dong tah.

           

Ơi ia jrao Nguyễn Kim Mỹ, Kơ-iăng Khoa Sang ia jrao pơjrao ruă pơtuk hngot hăng ruă kơso# tơring ]ar Daklak brơi thâo, tơlơi ruă dol kơso# lok nao lok rai hmâo jơlan gah jai hrơi kơtang tui.

 

Thun 2016, sang ia jrao tu\ mă pơjrao brơi giăm truh 300 ]ô mơnuih ruă, hmâo 1/6 mrô mơnuih pơjrao do# đih glăi.

 

Ră anai, sang ia jrao ăt glăk wai lăng pơjrao mơn pơ\ sang do# kơ 260 ]ô mơnuih ruă dol kơso# anai.

 

Anai jing tơlơi ruă akă hmâo jơlan gah pơjrao suaih abih ôh, yua anun, tơlơi ruă juăt nao rai pơ\ sang ia jrao pioh pơjrao lu wot amăng sa thun.

 

Tơlơi anai ngă bơdjơ\ nao prong truh tơlơi bơwih [ong huă sang ano# mơng hrim mơnuih ruă. Ơi ia jrao Nguyễn Kim Mỹ brơi thâo:

           

Prak mă yua pơjrao tơlơi ruă dol kơso# lok nao lok rai prong biă.

 

Khă [ing ta glăk hmâo hră pơgang gah ia jrao samơ\ [ing ta [uh rơđah 2 djuai prak mă yua, sa le\ prak mă yua sik nik hăng dua le\ prak hluai tui hră pơ-ar.

 

Prak hluai tui hră pơ-ar le\ pô ruă [u mă bruă, [u ngă rai gơnam tam hơge\t ôh mơ\ khom nao rai pioh pơjrao, hăng prak mă yua kơ mơnuih nao rai rông mơnuih ruă.

 

Bơ\ prak ia jrao gun, tơlơi ruă anai khom yua hơdôm djuai jrao pơmă prak khom mă yua hrim hrơi.

 

Tơlơi pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă dol kơso# lok nao lok rai

           

Tui hăng Khul wai lăng bruă ia jrao rong lon tơnah (WHO), Việt Nam le\ sa amăng 15 bôh dêh ]ar hmâo mrô mơnuih dju\p hot lu hloh.

 

Lu thun rơgao, khă Khoa GGWLPA m[s dêh ]ar hăng Kơnuk kơna ta hmâo ba tơbiă lu jơlan gah kiăng  plai [ia\ bơdjơ\ nao mơng hot dju\p truh tơlơi suaih pral m[s samơ\ truh ră anai, mrô mơnuih lui hot dju\p ăt [u lu mơn.

 

Tui hăng [ing juăt bruă ia jrao, mrô mơnuih ruă dol kơso# lok nao lok rai amăng mơnuih dêh ]ar Việt Nam le\ 4,2%.

 

Anai le\ tơlơi ruă do\ng tal 6 amăng 10 mơta tơlơi ruă juăt bưp hloh hăng amra le\ bôh than ba truh djai bru\ do\ng tal 3 amăng abih bang hơdôm bôh than ba truh kơ djai.

 

Yua anun, [u dju\p hot  [u dah lui hot dju\p jai ta` jai klă jing sa amăng hơdôm jơlan gah ba glăi bôh tu\ yua hloh pioh pơgang tơlơi suaih pral kơ drơi pô, sang ano# hăng khul mơnuih.

 

Tui ha\ng khul grup Sang ia jrao jar kmar, ama\ng rơnuk thun anai, hrim thun, tơlơi ruă h’tai tơso# mơng sui ba rai, ba rai tơlơi djai bru\ truh 30 klăk ]ô mơnuih, [ơi tar [ar rong lon tơnah, laih anun lăi lui hlâo truh thun 2020, anai le\ tơlơi duăm ruă pơdă tal 5 ngă dleh glăn  [ơi ro\ng lon tơnah anai.

 

Kiăng thâo tơlơi pơhing, laih anun thâo pơhlôm tơlơi duăm ruă hu^ rơhyưt anai, rơkâo ơi Pang yă Dôn ha\ng [ing gơyut hmư\ tơlơi pơtô mơng ơi ia jrao Nguyễn Kim Mỹ, kơ iăng khoa g^t gai Sang ia jrao pơtuk hơngơt  (Hơnak), laih anun ruă htai so# tơring ]ar Daklak!

 

Tơ`a1: Ơ ơi ia jrao Nguyễn Kim Mỹ! Ơi ia jrao brơi thâo tơlơi dơl ara\t [ơi htai tơso# mơng sui, tơlơi ruă hget `u?

 

Ơi ia jrao Nguyễn Kim Mỹ: Tơlơi ruă dơl  htai so# mơng sui ( ara\ng juăt lăi tơlơi duăm ruă COPD), hasa tơlơi duăm ruă phara bia\ mă, ba rai tơlơi ruă rơnah jơlan sua\ jua [ơi gah yu\, bia\ mă `u ara\t drah anet hloh  2 mm, bia\ mă `u brah mơng sui laih, nga\ kơ ania\ h^ jơlan sua\ jua, bia\ ma\ tơnăp suaih bia\ mă, ngă pơhro\ h^ ayuh ang^n rô nao rai ama\ng htai tơso#, hrim wơt suă jua.

 

Tơ`a 2: Dah anun, phun `u mơng hpă ba rai tơlơi duăm ruă anai, ơi ơi ia jrao?

 

Ơi ia jrao Nguyễn Kim Mỹ: Phun ba rai tơlơi duăm ruă anai.

 

Tal sa pơdo\ glăi mơng ơi yă ta, samơ\ [ia\ đô].

 

Phun ba rai tal dua, jing phun ba rai, pơdjơ\ yua gah rơngiao.

 

Tui ha\ng tơlơi ju\ yăp lăng 90% mơnuih duăm ruă dơl ara\t drah mơng sui laih, yua dju\p hơt hla.

 

Do\ glăi 10% yua mơng anih do\ ano\ pit, anih mă bruă [ak jrăk, kah hăng mă bruă ]uh hdăng, mơnuih hr^p mă [ul, amruih asap lon sat.

 

Tơ`a 3: Tơlơi thâo knal hloh duăm ruă anai hget, ơ ơi ia jrao?

 

Ơi ia jrao Nguyễn Kim Mỹ: Tơlơi thâo knal tal blung mơnuih duăm ruă anun pơtuk.

 

Tal dua pơtuk sui,  hasa tơlơi yôm hloh le\, pô duăm ruă anun sua\ jua dleh tơnap.

 

Tơnap sua\ jua na nao, [udah suă jua dleh sui sui ha wơt.

 

Djơh ha\ng mơnuih duăm ruă rơbeh 40 thun, yua dah hlâo dju\p hơt hla, hro\m ha\ng tơlơi knal [ơi ngo\, [ing ta pơmin truh tơlơi dơl ara\t nao pơ\ htai tơso# mơng sui laih.

 

Hlăk anai ba nao khăm mơtăm yơh, kiăng đo lăng tơlơi sua\ jua.

 

Tơ`a 4: Ơ ơi ia jrao, tơlơi ruă dơl ara\t drah [ơi htai tơso# mơng sui, hơmâo pơdjơ\ truh tơlơi hiam drơi jăn hiư\m pă truh pô duăm ruă anun?

 

Ơi ia jrao Nguyễn Kim Mỹ: Kah ha\ng kâo hơmâo lăi laih hơ anai, anai le\ tơlơi duăm ruă [u thâo suaih ôh, `u amra ruă kraih tui thun blan, đ^ tui [ơ [rư\.

 

Pô duăm ruă anun suă jua dleh bia\ mă, pơtuk na nao lu wơt, [u ana\m mă bruă ôh.

 

Tơlơi duăm ruă anai pơ pha 5 ]ra\n, amra ruă kraih tui.

 

Ama\ng tơlơi pơkă  mrô 1, pô duăm ruiă sua\ pran gir run đô].

 

{ơi tơlơi pơkă mrô 2, pô duăm ruă anun rơbat ha\ng tơkai đ^ `an sang, [u dah đ^ thong kdưr [ia\ đô], amra suă jua gleng glăn yơh.

 

Bơ tơlơi pơkă mrô 3, 4, 5, abih băng leng suă jua dleh glăn na nao yơh.

 

S^t nik hơmâo pơgun truh pran jua. ~u do\ hơmâo hasa tơlơi pơ kon dơng, kah ha\ng ruă htai boh, ba rai tơlơi braih ara\t areo, [ơi tơ tơso#, kual h’tai boh.

 

Tơdah tơlơi ruă pơkă mrô 3 truh pơ\ hơ glông, pô duăm ruă anun [u thâo mă bruă tah, sa thun nao sang ia jrao mơng 4 – 5 wơt.

 

Anai le\ tơlơi duăm ruă pơjrao [u dưi suaih ôh.

 

Jing [u pơjrao suaih ôh, amra ba rai tơlơi djai bru\.

 

Tơlơi nao pơjrao `u kiăng hd^p sui hrơi đô].

 

Hd^p sui hrơi blan le\ yua pô mơnuih duăm ruă đô], tơlơi pơjrao đô], mơ`um ia jrao ngă hro\m ha\ng ơi ia jrao hiam yơh.

 

Tơ`a 5: Ơ ơi ia jrao, kiăng pơhlôm tơlơi duăm ruă anai, [ing ta hơmâo jơlan hdră hget?

 

Ơi ia jrao Nguyễn Kim Mỹ: Tơlơi duăm ruă htai tơso# anai [u djơ\ yua mơng kơman ôh, samơ\ yua gah rơngiao pơdjơ\ truh.

 

Kah hăng [ul, amruih lon, tơlơi [ak jrak mơng ang^n, laih anun dju\p hơt hla.

 

Kiăng pơhlôm tơlơi duăm ruă anai, tal sa, djơ\h ha\ng mơnuih dju\p hơt hla, năng ai mơng 20 [e\/sa hrơi, kho\m dju\p pơhro\ tui, pơhro\ tui [udah lui h^ hiam hloih.

 

Tal dua, hơdôm mơnuih mă bruă ama\ng [ul, amruih, kah ha\ng ]uh hdang, kho\m hơmâo sum ao, gơnam gom [o# mơta, ama\ng tơlơi mă bruă hiam hloh, pioh pơhlôm tơlơi duăm ruă anai.

 

Tal tlâo kho\m pơgăng wai lăng hiam drơi jăn, [o\ng huă jơman, tơlơi do\ dơng [ong huă hiam hdjă.

 

Djơh ha\ng hơdôm mơnuih duăm ruă laih, kho\m [o\ng huă hiam jơman, tum djo\p.

 

Tơdah dju\p hơt hla le\ lui mơtăm yơh. 

 

Be\ beng [ơi anih hơmâo [ul, amruih, asa\p apui [ơi djơ\p anih ano\m.

 

Nao khăm na nao, laih anun tla#u jrao vaccin pơhlôm tơlơi ruă hơ drap. Yua ruă hơ drap amra ngă tơdu tơlơi hơmâo pran, kơman amra ngă răm ]eh ]ar lar hyu ktang, laih anun ba rai dơl h^ ara\t areo [ơi htai so#, jai ktang tui.

Bơni kơ ih lu ơi ia jrao ho\!

 

                                                          Siu H’ Prăk - Rơluch Xuân: Pô ]ih hăng pôr