VOV4.Jarai - Tơlơi ruă kơsô̆ kơdol lok nao lok rai lĕ tơlơi ruă ƀơi kơsô̆ amăng tơlơi jơlan pơđoh hyuh suă jua kơdol, hyuh amruih amăng kơsô̆ đĭ lu ngă đing pơđoh hyuh suă jua kơpal tui, hyuh tơnap nao pơ̆ kơsô̆ ngă tơnap suă jua ƀơi mơnuih ruă hăng amra ngă tơdu suă jua, blai ia hñir ƀơi klĭ kơsô̆, tơdu hơtai bôh... Khă tơlơi ruă lok nao lok rai, ƀu dưi pơjrao suaih abih hai, samơ̆ tơdah dưi thâo tañ hăng pơjrao djơ̆ hơdră, pô ruă amra dưi hơdip hrom hăng ñu pơhlôm hơđong mơn.

Tui hăng Khul ia jrao rŏng lŏn tơnah (WHO), yap him lăng rim thun amăng đơ đam rŏng lŏn tơnah hmâo năng ai ñu 250 klăk čô mơnuih ruă kơdol kơsô̆, jing bôh ba ba truh djai dŏng tal 4 amăng hơdôm bôh than ngă djai mơnuih hăng dŏng tal 5 gah tơlơi ruă đơ đam rŏng lŏn tơnah. Việt Nam jing lŏn ia hmâo mdrô mơnuih djơ̆ tơlơi ruă anai lu hloh amăng kual ASIA Thái Bình Dương, tui hăng hơdôm bôh tơhnal kơsem min klin ruă rim thun mrô mơnuih hmâo tơlơi ruă anai 4,2% mrô mơnuih ƀôn sang rơbêh kơ 40 thun hăng hmâo jơlan gah đĭ tui yua kơ tơlơi djup hot hăng tơlơi kơƀah mơng anih anom dô̆. ơi ia jrao Rmah Lương, Kơ-iăng Khua Sang ia jrao pơjrao tơlơi ruă pơtuk drah hăng tơlơi ruă kơsô̆ tơring čar Daklak brơi thâo:

“Tơlơi ruă kơsô̆ kơdol lok nao lok rai lĕ sa tơlơi ruă gah kơsô̆ juăt bưp biă, tơlơi ruă dưi pơgang hăng pơjrao suaih mơn, ngă kơdol jơlan suă jua lom suă tơbiă. Tơlơi ruă ngă kaih hăng sui. Hmâo lu bôh than ba truh tơlơi ruă kơdol kơsô̆ lok nao lok rai, sa amăng hơdôm bôh than phun lĕ djup hot, anih anom dô̆ ƀu hơdjă, kơman hăng yua kơ pioh glăi mơng amĭ ama... djup hot jing bôh than phun ba truh kơdol kơsô̆ lok nao lok rai, mơnuih djup hot rơbêh kơ 20 hruh hot sa thun, hmâo hơdôm anô̆ pơdah gah rơngiao sui thun, kah hăng: gơgrok amăng mlăm mơmot, tơnap suă jua lom mă bruă kơdrâ̆o... khom nao pel ĕp pơ̆ ơi ia jrao, kiăng tañ pơkă mă tơlơi ruă glăk amăng rơwang hơpă pioh pơjrao hmao tlôn. Ră anai Sang ia jrao pơjrao tơlơi ruă pơtuk drah (hngŏt) hăng tơlơi ruă kơsô̆ hmâo djop măi mok gơnam tam pioh pel ĕp lăng pơkă tơlơi ruă kơsô̆ kơdol lok nao lok rai amăng rơwang tañ hloh”.

Ơi ia jrao Rmah Lương brơi thâo dong: lu mơnuih dưi pơsit hmâo tơlơi ruă kơdol kơsô̆ pơtô nao pel ĕp pơ̆ ơi ia jrao lom: pơtuk lu, tơnap suă jua, ia khak kôl sui hrơi... samơ̆ anai lĕ tơlơi ruă amăng rơwang ñu kơtang đĭ, bruă mă mơng kơsô̆ tơdu. Anô̆ tơnap suă jua ƀơi pô ruă lĕ tơnap suă jua tui ƀơ ƀrư̆, tal blung pô ruă kơnong kơ tơnap suă jua lom run pran kah hăng rơbat tơkai, đĭ kai rơñan... samơ̆ tơdơi kơ anun, hơdôm tơlơi tơnap suă jua amra kơtang tui hăng pô ruă amra tơnap suă jua lom dô̆ pơdơi dă, truh rơwang pô ruă ƀu hmâo ngă hơget hai ăt tơnap suă jua mơn.

Kah hăng wa Nguyễn Thị Đào (60 thun, dô̆ ƀơi thôn Đức Thuận, să Đức Mạnh, tơring glông Dak Mil, tơring čar Daknông) glăk dô̆ pơjrao ƀơi Sang ia jrao pơjrao tơlơi ruă pơtuk drah hăng tơlơi ruă kơsô̆ tơring čar Daklak, ñu brơi thâo hmâo tơlơi ruă anai 10 thun hăng anai laih, sang anô̆ tơnap tap, ñu khom mă bruă glêh glar ƀơi Sang bruă kơ su, tơdơi hơdôm thun mưn ƀuh amăng drơi pô ƀu ai buai, ñu ƀu đing nao hăng ƀu hmâo nao pel ĕp lăng ôh, truh ƀu anăm run pran dong tah ñu mơng nao pel ĕp lăng lĕ, ơi ia jrao pơsit djơ̆ tơlơi ruă kơdol kơsô̆, kiăng pơjrao sui hrơi blan. Wa Nguyễn Thị Đào ruai glăi:

“Kâo pơtuk lu thun ƀu hlao, ruă tơda, tơnap suă jua. Thun 2012 kâo nao pel ĕp, ƀing ơi ia jrao pơsit kâo ruă kơdol kơsô̆, kâo đih ƀơi sang ia jrao 22 hrơi lĕ suaih, dưi tơbiă mơng sang ia jrao. Mơng anun truh ră anai tơlơi ruă kâo lok nao lok rai na nao. Kâo hmâo nao pel ep pơ̆ lu anih anom, ơi ia jrao lăi tơlơi ruă anai ƀu dưi pơjrao suaih hlao ôh, kơnong kơ ngă hơdư̆ hĭ ñu đôč hăng hơdư̆ hĭ bruă mă rim hrơi mơ̆, kâo lĕ mơnuih mă bruă kuah kơtăk kơ su, sang anô̆ tơnap tap anun kâo mă bruă, mă bruă ghêl glar dong. Ră anai kâo khom pơjrao ƀơi sang ia jrao, sa blan kâo khom nao pel ĕp tơlơi ruă hăng mă jrao”.

Hmâo sa čô mơnuih pơkon lĕ ơi Trương Xuân Hải (56 thun, dô̆ ƀơi tơring glông Dak Mil, tơring čar Daknông), ñu mă bruă ƀơi Sang bruă pơkra jơlan, bruă mă rim hrơi mơng ñu khom dô̆ amăng ƀui hlŭ hăng jua rơngañ hrom hăng bruă djup hot na nao anun jing bôh than ba truh tơlơi ruă. Ơi Trương Xuân Hải lăi mơn tơlơi ruă mơng pô:

“Rơgao hăng anai 10 hrơi kâo pơ-iă drơi, tơnap suă jua, pơtuk tơbiă ia khak, kâo nao đih sang ia jrao pơjrao ječ, ră anai plai ƀiă laih. Tơlơi ruă mơng kâo hmâo mơng hlâo laih, hmâo 6-7 thun hăng anai hăng pơplih jing kơtang laih ngă drơi jăn pơ-iă na nao ha mlăm, tơhrơi plai ƀiă mơn samơ̆ mlăm ƀlĕ ia hâ̆u hăng pơ-iă drơi. Ƀing ơi ia jrao brơi thâo bôh than mơng tơlơi ruă amra yua kơ anih anom dô̆ mă bruă mơng kâo khom dô̆ ƀơi anih ƀui hlŭ hăng djup hot”.

Hơdôm mơnuih amra hmâo tơlơi ruă kơdol kơsô̆ juăt ñu lĕ đah rơkơi rơbêh kơ 40 thun, hmâo djup hot, bơ̆ sa dua čô mơnuih pơkon đah kơmơi yua bơbeč mơng anih anom dô̆ hơƀak, asăp hot, ƀui hlŭ yua kơ mă bruă... ăt amra hmâo tơlơi ruă anai mơn. Tơlơi ruă kơtang đĭ amăng hơdôm thun, hơdôm tơlơi pơplih kah hăng tơdu hơtai bôh, blai ia hñir kơsô̆... amra kơtang đĭ hăng pơhuĭ truh tơlơi hơdip pô. Lom hmâo tơlơi ruă anai, pô ruă khom hơdip hrom hăng ñu. Yua anun, bruă thâo hăng ngă tui bruă pơjrao pơhlôm hlâo jing yôm phăn biă kiăng pơhlôm kơ kơsô̆ bĕ hơdôm tơlơi ngă pơplih. Ơi ia jrao Rmah Lương pơtă pơtăn:

“Ƀơi rơnoh pơjrao amăng lăm drơi jăn hăng pơjrao tơlơi ruă kơsô̆ kơdol lok nao lok rai tâ̆o hloh thâo tañ hăng pơjrao hmao tlôn, gir run ƀong huă klă, hơdip klă, hơdư̆ giăm hăng hơdôm bôh than ba truh tơlơi ruă, biă ñu lĕ ƀu djup hot ôh”.

Hăng hơdôm mơnuih hmâo tơlơi ruă kơdol kơsô̆, pô ruă khom ngă tui djơ̆ bruă pơjrao mơng ơi ia jrao mơng bruă pơplih tơlơi among kah hăng: lui djup hot, pơhrăm drơi jăn, pơhrăm suă jua kiăng pơplih jơlan suă jua... biă ñu yua jrao tui tơhnal pơkă pơjrao mơng ơi ia jrao. Lom pơjrao ơi ia jrao amra hluai tui tơlơi ruă pơdah brơi ƀuh kiăng pơkă bruă pơjrao djơ̆. Tơdah pô ruă ngă tui tơlơi pơkă pơjrao, mơnuih ruă amra hơdip hrom hăng ñu, djă pioh tơlơi suaih pral kah hăng mơnuih ƀu hmâo tơlơi ruă. Khă hnun hai, tơdah mơnuih ruă ƀu ngă tui tơlơi pơkă pơjrao mơng ơi ia jrao, kah hăng: rŏng pơdơi yua jrao, yua jrao ƀu djơ̆ rơnoh, mă yua gơnam hrip jrao ƀu djơ̆... amra ngă bơbeč truh bruă pơjrao tơdu hĭ ƀudah pơjrao ƀu ba glăi bôh tơhnal.

Siu H’ Prăk: Pô pơblang

Tơlơi ruă dol amăng jơlan suă pran juăt hơmâo rơnang, kaih, tơdah ƀu thâo tañ hăng pơjrao djơ̆ hơdră, ba truh tơlơi hŭi rơhyưt kơ mơnuih ruă. Kiăng thâo hluh tong ten kơ tơlơi ruă anai hăng djru kơ mơnuih ruă dŏ sui hăng tơlơi ruă kơsô̆ dol jơlan suă pran ƀu thâo hlao dưi hơdip truh tơnŭk lĕ, ƀing gơmơi hơmâo tơlơi tơña kơ ơi ia jrao Rmah Lương, Kơ-iăng Khua sang ia jrao  pơjrao tơlơi ruă hơngơ̆t hăng ruă tơsô̆ tơring čar Dak Lak kiăng thâo rơđah.

-Ơ ơi ia jrao, lơ̆m ƀuh tañ tơlơi ruă tơsô̆ ngă dol jơlan suă pran, tơlơi ruă dưi pơjrao tŭ yua mơ̆n?

-Ơ ia jrao Rmah Lương: Kah hăng ƀing thâo laih mơ̆n tơlơi pia tơlơi ruă kơsô̆ dol jơlan suă pran ƀudah suă jua jing tơlơi ruă ñu hơmâo rơnang pơjrao ƀu thâo hlao đơi ôh, tơdah ta thâo krăn tañ, ƀuh hmar hlong pơjrao mơtam, tơlơi ruă ñu dŏ glăi dơ̆ anun, tơdah ƀuh kaih ñu hơmâo lu tơlơi ruă pơkŏn tơnap biă mă pơjrao, rơnoh prăk pơjrao lu mơ̆n…

-Dưi thâo, tơlơi ƀong huă đĭ pran kơ mơnuih hơmâo tơlơi ruă anăn COPD lu mơnuih gleng nao biă mă, yua tơlơi ruă anai ngă kơ arăng pơ-ai buai, tui hăng ih, phun ñu mơ̆ng pơpă ba truh tơlơi anai?

-Ơ ia jrao Rmah Lương: Mơnuih ruă tơsô̆ dol amăng đing suă jua tơdah amăng črăn 1 hăng črăn 2 aka ƀu ngă tơnap kơ tơlơi dŏ dong ƀong huă mơ̆n, samơ̆ truh črăn 3 ñu kơtang tui hăng črăn 4 kraih laih, ngă kơ kơsô̆ ta ruă kraih, yua kơ anŏ kiăng suă jua mơ̆ng mơnuih ta mơ̆ng kơsô̆, mơnuih ruă kiăng hơmâo oxy lu pioh suă pran, mơnuih ruă huă ƀong hlong dŏ ber suă pran yơh, anŏ bơtơpư̆ drơi jăn ngă huač pran jua biă mă, anŏ djru ba suă jua ƀu djop ôh anun yơh ñu pơ-ai buai ƀơi mơnuih ruă COPD.

Ƀing ruă kơsô̆ dol amăng suă jua kơtang, pơ-ai buai ƀu djơ̆ anŏ ngă rai tơlơi ruă blung a ôh jing sa amăng hơdôm tơlơi ngă rai kiăng thâo krăn djru pơjrao mơnuih ruă, tơhnal kiăng mơ̆ng anom bruă ia jrao lĕ, pơgăn anăm lui mơnuih ruă grun đĭ tơlơi ruă kraih, khom brơi ƀong huă đĭ pran lu hloh klă hloh. Bruă pơjrao tơlơi ruă amăng lăm drơi jăn hăng pơjrao ruă kơsô̆ dol jơlan suă jua khom thâo ƀuh tañ hăng pơjrao hmao kru, gir ƀong huă djơ̆ hnong, dŏ dong ƀong huă mơak klă, anăm nao jĕ giăm hăng anŏ sat ba truh tơlơi ruă kah hăng anăm dŏ jĕ mơnuih djup hot".

-Kiăng plai ƀiă mơnuih ruă grun đĭ, mơnuih ruă COPD mă yua ayuh suă jua hăng corticosteroid, tui anun tơdah mă yua lu đơi ia jrao anai ñu ba truh tơlơi hơgĕt ƀu klă kơ mơnuih ruă ?

-Ơ ia jrao Rmah Lương: Sit ĕp lăng thâo krăn tơlơi ruă črăn 3, črăn 4 laih khom brơi mơnuih ruă mơñum ia jrao na nao mơtam yơh, rĭm hrơi khom mơñum ia jrao, biă mă ñu ră anai ia jrao ngă pơyơč amăng đing suă jua ƀơi rơkông đok “phế quản” hăng ia jrao corticosteroid dưi bong glăi sui, sa hrơi khom črač nao dua wơ̆t, anai lĕ djuai ia jrao ayuh pioh črač nao, ñu bơbeč truh amăng drơi jăn mơnuih ruă, kah hăng klĭ rơpih tui, tơlang rơčăm hĭ.

Ƀing tha rơma, tơlang rơčăm laih, sit hơmâo tơlơi ruă COPD, pơjrao hăng ia jrao ayuh corticosteroid amra ba truh anŏ hrip mă calsi kơ drơi jăn ƀu kơtang ôh, anun juăt hơmâo tơlơi joh tơlang. Tăp năng ba truh tơlơi mưn arăng anăn Cushing yua kơ mă yua ia jrao corticosteroid lu đơi.

-Hnun hă, bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ!

Nay Jek: Pơblang