VOV4.Jarai- Tơlơi ruă mơmo\t mơta hmâo: lăng giam [u [uh (viễn thị), ha bơnah rơđah ha bơnah mơmo\t (loạn thị) hăng lăng ataih [u [uh (cận thị). Amăng anun, lăng ataih [u [uh jing sa amăng hơdôm tơlơi ruă juăt hmâo hloh ră anai, biă `u [ơi [ing ]ơđai muai. Lăng ataih [u [uh yơh ba truh lu tơlơi gun kơ mơnuih ruă, [u lăng [uh rơđah gơnam tam pơ\ anih ataih kah hăng mơnuih [u hmâo tơlơi ruă. Tơdah [u thâo krăn ta` thơ tơlơi ruă amra jai hrơi kơtang tui.

            Mrô yap mơng Sang ia jrao pơjrao mơta dêh ]ar ta, hơnong `u lom 10 ]ô ]ơđai sang hră le\ hmâo [ia\ biă mă `u hmâo 3 ]ô ]ơđai mơmo\t mơta lăng ataih [u rơđah [u dah mơmo\t mơta. Dêh ]ar Việt Nam ră anai hmâo năng `u hmâo 3 klak ]ô ]ơđai muai hmâo tơlơi ruă mơmo\t mơta, amăng anun 2/3 le\ lăng ataih [u [uh, hăng lu biă `u [ơi kual plơi prong.

            {ơi tơring ]ar Daklak, akă hmâo mrô yap rơđah đông ôh kơ mrô ]ơđai hmâo tơlơi ruă anai amăng sang hră samơ\ jai hrơi hmâo lu ]ơđai sang hră khom truă mơnil yua kơ mơmo\t mơta, biă `u yua kơ lăng ataih [u [uh.

            Ơi ia jrao Tạ Thị Vân Anh, gah Anom pel e\p tơlơi ruă – Sang ia jrao pơjrao ruă mơta Daklak brơi thâo: Ră anai hmâo lu ]ơđai muai mơmo\t mơta samơ\ akă hmâo e\p lăng hăng pơjrao `u: “Lom pel e\p tơlơi ruă thơ kâo [uh mrô [ing ]ơđai sang hră hmâo tơlơi ruă lu biă samơ\ hơdôm [ing am^ ama gơ`u akă thâo rơđah kơ tơlơi anai ôh, anun ba [ing ]ơđai muai nao pel e\p tơlơi ruă kaih hăng lom pơjrao ăt bưp lu tơlơi tơnap mơn.”

            Mơta [ing ]ơđai amra mơmo\t sa bơnah [u dah dua bơnah mơta. Yua anun, bruă pơkă lăng mơta jing yôm phăn biă, kiăng pơsit rơnoh mơmo\t mơta kơ [ing ]ơđai muai. Anai le\ tơlơi yôm phăn djru bruă pơjrao tơlơi ruă mơmo\t mơta ba glăi bôh tu\ prong hloh.

            Mơmo\t mơta yua ruă mơta, amra dưi hơkru\ pơjrao mơn tơdah dưi pơjrao lom [ing ]ơđai do# ane\t [ia\ hloh 6 thun. Samơ\ lom [ing ]ơđai prong thơ tơnap biă, đa le\ [u dưi pơjrao hơkru\ glăi dong tah. Lu [ing ]ơđai kơnong kơ thâo krăn `u ruă lom ]ơđai pơđok soh bôh hră hăng glông kơ[ang nai ]ih, [u dah `u hrăm hră jai hrơi trun tui, lom anun kah mơng ba nao pel e\p hăng truă mơnil hă [u hmao dong tah.

            Tui hăng ơi ia jrao Trần Đình Tuấn, Khoa Sang ia jrao pơjrao tơlơi ruă mơta Tây Nguyên, [ơi Daklak, gru nam brơi [uh ]ơđai mơmo\t mơta le\: Khom nao giam kah mơng dưi lăng ti vi, pơđok hră khom yua ]ơđeng tơngan gluai tui bôh hră, kơ`iu mơta [u dah đing ako# lom lăng gơnam mơng ataih... Lom anun hơdôm gru nam anai, [ing am^ ama ]ơđai khom ba [ing ]ơđai nao pel e\p lăng mơta anun: “Tơdah [ing am^ ama ]ơđai gleng nao thơ ăt amu` thâo krăn mơn hơdôm gru nam brơi [uh, kah hăng: sa le\ lăng hơdôm gơnam pơ\ anih ataih juăt kơ`iu mơta; dua le\ lăng ti vi do# giam biă, [u dah pơđok pioh hră giam mơta; hơnong pơkă mơng mơta hăng hră pơđok djơ\ `u mơng 35 – 40cm, samơ\ [ing ]ơđai dưm giam hloh lu biă. Tlâo le\ tơdah [ing ]ơđai nao sang hră laih le\, [u lăng [uh bôh hră [ơi kơ[ang nai ]ih ôh, ba truh bruă hrăm hră mơng [ing ]ơđai trun tui. 4 le\ ăt amu` mơn thâo tơlơi dua bơnah mơta dưm kơnar hă [u kơnar, anun ăt le\ sa gru nam brơi [uh hmâo tơlơi ruă mơmo\t mơta mơn.”

            Ră anai hmâo lu jơlan gah pơjrao tơlơi ruă mơmo\t mơta, amăng anun, truă mơnil jing hơdră mă yua lu hloh, geh prak, amu` mă yua dong. Khă hnun hai, tui hluai rơnoh mơmo\t mơta, pô ruă khom truă mơnil na nao [u dah kơnong kơ kiăng truă lom lăng ataih. Tơdah yua mơnil djơ\ thơ tơlơi ruă amra dưi do\ng h^ huăi mơmo\t tui dong tah. Kơđai glăi, amra ngă tơlơi ruă kơtang tui, biă `u hăng [ing ]ơđai ane\t akă thâo pơđok bôh hră, bruă pơsit mơmo\t mơta hă [u mơmo\t mơta le\ khom dưi ngă tui yua kơ [ing juăt e\p lăng pơsit.

            Hăng [ing mơmo\t mơta mă mơng 18 thun hăng lu hloh kơ anun amra dưi pơjrao hăng jơlan breh laser. Bruă breh pơjrao anai yua lu hloh, djơ\ dong. Ano# klă mơng bruă breh pơjrao anai le\, [u ruă, mông breh pơjrao ta` [ia\ hloh kơ 10 mơn^t, đam hloh, ta` suaih. Khă hnun hai pô ruă khom dưi pel e\p lăng hlâo [ơ\i mơng dưi breh pơjrao.

            Ơi ia jrao Lê Dương Thùy Linh, Khoa Anom pel e\p tơlơi ruă mơta, Sang ia jrao pơjrao mơta Daklak brơi thâo: “Ră anai hmâo 3 jơlan pơjrao tơlơi ruă mơmo\t mơta. Sa le\ truă mơnil. Gleng nao lom truă mơnil yua kơ ră anai sa dua ]ô am^ ama ]ơđai pơmin kơnong kơ brơi truă mơnil mơ\ [u ba nao pel e\p ôh. Yua anun yơh sa dua ]ô ]ơđai nao pel e\p glăi hmâo tơlơi hlăm tui tơlơi ruă yua kơ pioh rơnoh tơtăng mơta kơtang đơi. Jơlan tal dua le\ truă mơnil dưm amăng mơta mơtam, pô ruă amra dưi truă mơnil lom nao pit. Mơnil amra djru pô ruă suaih mơmo\t mơta hăng tơhrơi [u kiăng truă mơnil gah rơngiao dong tah. Jơlan gah tal 3 le\ breh pơjrao, jơlan gah anai juăt mă yua hăng pô ruă truh thun dưi breh pơjrao kah mơng dưi breh pơjrao.”

Poih pơgăn ha\ng pơhlôm tơlơi ruă mơmot mơta [ơi phung ]ơđai muai anet, [ing ta gleng nao tui ha\ng anai:

-Kho\m djo\p tơlơi bơnga] tơdang hlăk mă bruă, hrăm hră. Yua tơlơi bơnga] kơtang, lu jai hiam hloh, tơdah ta pơđok hră pơar, tơdah `u huăi hơmâo tơlơi bơnga] kơ mlă đơi, [u dah [u ana\m a` đơi ôh.

-Mơta kho\m hơmâo pơdơi pơdă mơng 5-10 mơnit, tơdơi kơ 45 mơnit mă bruă, pơđok hră pơar, lăng Tivi... Tơlơi pơdơi pơdă amu` ame\ hloh, ta p^t glăi mơta; {u dah tơbia\ ngui gah rơngiao.

-Wai lăng mơta, ]ih boh hră ataih mơng bơnah anai truh bơnah pơ kon rơbeh 30 cm, ataih 50 cm, djơh ha\ng măi vi tính, [ia\ hloh le\ 5 met tơdah ta lăng Tivi...

-{u đih p^t, [udah do\ ber wer nao gah ngo\, gah yu\ tơdah hlăk pơđok hră pơar, ta do\ pơđok hră ha\ng mơta ana\m giăm đơi ôh, amra nga\ răm mơta.

-Ta` nao p^t, p^t tum, laih anun djơ\ mông.

-Mă bruă gah rơngiao hrim hrơi, pơtâp drơi jăn na nao, laih anun [o\ng huă djơ\ hơno\ng, hiam brơi kơ mơta ( Hơdôm a`a\m pơtăm, hơbơi pơtơi boh troh mraih hêm).

-Be\ beng pơđok boh hră anet, [u rơđah, tơlơi anai ba truh mơta ]ơđai ruă mơmot, laih anun rơgah mơta.

Tui ha\ng ơi ia jrao Trần Đình Tuấn, khua g^t gai sang ia jrao, pơjrao mơta Tây Nguyên, bruă brơi ]ơđai lăng tivi, yua măi Telephon, vi tính..... {u tum djo\p ôh tơlơi bơnga], tơlơi pơđok hră je\ ataih, tơlơi do\ ber, mông pơđok.... Mơta amra ruă ha\ng mơmot yơh. “ Abih băng Tivi, vi tính, măi Telephon, `u hơmâo bơnga] bức xạ [ia\ lu, amra pơgun truh mơta. Rơngiao tơlơi pơgun truh tơlơi wai lăng, tơlơi pơđok hră pơar, hrăm hră, tơlơi bơnga], tơlơi jơman... Ră anai ara\ng thâo pơkra laih, hơdôm mơta mơnil klum mơta, brơi hơdôm mnuih yua măi vi tính lu, `u amra pơgăn glăi tơlơi bơnga] tia bức xạ anun”

Ta dưi pơhra\m na nao hơdôm mơta tơlơi [ơi yu\ anai, pioh plai hăng pơgăn glăi tơlơi ruă mơmot mơta:

-Do\ ber [ơi grê ta [le\t glăi 2 bơnah mơta, năng ai mơng 2-3 giây. Hrăm tui mơng 6- 8 wot.

{le\t mơta ta` na nao mơng 1-2 mơnit.

-Yơr tơngan nao gah ana\p, lăng đ^ 2 ]ơ đeng tơngan tui [ơ [rư\, laih anun glih trun ]ơ đeng  tơngan giăm mơta, truh ta [uh jing dua ]ơđeng tơngan. Ngă nao ngă rai truh 8 wot.

-Yua 5 ]ơđeng tơngan gom glăi h^ ging mơta, ta rơ wa [ơi jum dar mơta 1 mơnit.

-Tơgu\ đ^, yơr đ^ tơngan mơng mơta le\ 25- 30 cm, yua  tơngan gah ieo gom h^ mơta gah ieo lăng ha\ng mơta sui mơng 3- 5 giây, laih anun gom mơta gah hơnuă dong, sui mơng 3-5 giây, pơ blih nao pơblih rai. Pơhra\m sa gah bơnah le\ 3 wot.

Rơluch Xuân + Siu H’Prăk: Pô ]ih ha\ng pôr