VOV4.Jarai-Hro\ k^ hmar đơi, pơmin ]a ]ot, ngă kơ dlô ako\ pơmin lu [o# mơta pơ rơ`u, [u hơđong pran jua ôh, boh nik `u [u thâo pơgang mă tơlơi pơmin pô ta, bruă ngă mơng ta pô, anun le\ tơlơi mưn mơng tơlơi ruă [u puăi [u mơbrui tom arăng, yăng pơđuăi ngă laih tơkeng ană.

Tơlơi ruă anai, juăt hơmâo lu amăng [ing đah kơmơi laih tơkeng ană, tơdah [u thâo [uh ta`, pơjrao hmao kru, jai kraih lui sui tơnap [u thâo pơjrao.

Laih anun tơlơi duăm [u gưt puăi tlao hăng arăng jing kah hăng tơlơi yang ngă, jing tơmlư le\, `u rung răng amăng dlô ako\, amra ngă sat glăi kơ drơi jăn `u pô, mơnuih iao gah, tăp năng tơl ană pô tơkeng rai hai ăt ngă sat mơn.

Amai Phùng Thị T do\ pơ să Nam Yong, tơring glông }ư\ Jut, tơring ]ar Daknông, nao đih pơ sang ia jrao pơjrao mơnuih yang ngă tơring ]ar Daklak, kiăng pơjrao kơ tơlơi ruă ngă tơmlư kơ `u laih tơkeng ană tal klâo.

Tui hăng mơnuih sang ano\ `u lăi, laih tơkeng ană, amai T, juăt puăi ]a hơjăn, [u khin je\ giăm hăng arăng ôh, `u [ong huă sa kơ asơi hăng a`ăm pơtam đô], [u gưt [ong a`ăm mơnong, akan hơdang ôh, lăi `u đăo yang phơt, jing yang phơt baih.

Yua [uh kơ `u puăi tlao hling hlang pha ra biă mă, anun sang ano\ `u ba nao pơ sang ia jrao, pơjrao mơnuih yang ngă tơring ]ar Daklak, ơi ia jrao pơsit `u hơmâo tơlơi ruă tơmlư ‘’Trầm cảm’’ tơdơi kơ tơkeng ană.

Tơlơi ruă `u kraih laih, glăk kơtang jing tơlơi yang ngă. Ơi ia jrao Nguyễn Thị Bé, Khoa anom pơjrao kơ [ing đah kơmơi ruă gah tơlơi pơmin ruă tơmlư kraih, sang ia jrao pơjrao mơnuih yang ngă tơring ]ar Daklak brơi thâo:

‘’Mơnuih ruă le\ thun do\ ]ơđai biă mă, sang ano\ [un rin tơnap tap, rơkơi `u ăt do\ ]ơđai mơn. Bruă e\p [ong huă [udah ]em rông ană bă hă, kơnong dua rơkơi bơnai gơ`u đô] ngă, [u hơmâo tơlơi djru mơng dua bơnah sang ano\ kơnung djuai, anun yơh tơlơi ruă anai, juăt `u amăng mlăm [u mơhao pit ôh, pơmin [lơ\ng na nao, pơmin kraih đơi anun rung răng ruă dlô ako\, tơlơi pơmin `u jing yang ngă’’.

Ăt kah hăng anun mơn, Trịnh Thị T 33 thun, do\ pơ phường Tân Lợi, plơi prong {uôn Ma Thuôt, tơring ]ar Daklak.

Laih `u tơkeng ană tal dua hơdôm hrơi, `u ruă ako\, hwing ako\, mmơ\t mơta, hao hil, rơ\t kơ arăng. Sang ano\ `u pơmin, anun le\ ano\ bơblih tơlơi pơmin phiăn hơmâo mơng [ing đah kơmơi laih tơkeng ană.

Lơ\m [uh `u puăi ]a ]ot [u djơ\ rơ-oa, drơi jăn toh rơwang, hro\ k^, hnun kah sang ano\ ba nao pơ sang ia jrao. Ơi Trịnh Thế, ama Trịnh Thị T, brơi thâo:

‘’Laih tơkeng ană, `u lăi [u mơhao pit ôh, laih dong dua rơkơi bơnai gơ`u bơrơjah na nao kơ tơlơi prăk kăk anun `u pơmin lu đơi, tơl hơmâo tơlơi ruă nuă.

Hlâo kơ anun, `u hơmâo laih tơlơi ruă anai, laih pơjrao hlao h^. ~u khom mơ`um ia jrao na nao samơ\ pi kian ană tal dua `u pơdơi h^, hu\i mơ`um ia jrao [u klă kơ ană nge amăng kian.

Ră anai laih tơkeng giong `u hơmâo glăi dong tơlơi ruă anai’’.

Tui hăng ơi ia jrao kơhnâo kơhnăk pơjrao sa hơnong lăi, tơlơi ruă rung răng dlô ako\ yang pơđuăi anai đah kơmơi laih tơkeng ană, [uh gơ`u puăi [u thâo djơ\, yua do\ bral hơngal, do\ hu\i, tăp năng mưn pơ[uh rơmon, dleh tơnap, [u hơđong pran jua ôh.

Tơlơi ruă anai, ngă kơ đah kơmơi phrâo tơkeng ană [u thâo pơgang ôh tơlơi pơmin `u, bruă ngă mơng `u, `u puăi tlao [u djơ\ rơ-oa, ngă bruă hru\p yang pơđuăi, [u thâo ôh hơge\t tơlơi `u do\ ngă, tơlơi `u ngă anun djơ\ hăng dlăi ăt [u thâo lơi.

Lăp bơngơ\t biă mă, tơlơi ruă anai jai hrơi lu tui laih anun kơ[ah tơlơi thâo hluh mơng mơnuih amăng sang ano\, ană rơkơi, adơi amai, am^ ama, jai kraih ngă kơ tơlơi ruă kơtang tui.

Dong mơng thun 2017 truh ră anai, anom pơjrao kơ [ing đah kơmơi hơmâo tơlơi ruă rung răng tơlơi pơmin, sang ia jrao pơjrao mơnuih yang ngă tơring ]ar Daklak hơmâo tu\ jum 12 ]ô mơnuih ruă tơlơi pơmin yang pơđuăi, amăng anun hơmâo 7 ]ô ruă laih tơkeng ană.

Phun `u yua kơ tơlơi hơdip mơda sang ano\ [u hyuk hyak mơak klă, tơdơi kơ tơkeng ană, đah kơmơi hơmâo ană nge anun sang ano\ [u thâo juh alum, lăng ba klă amăng mông [ă [em ană nge laih anun lu bruă mă pơko\n amăng sang ano\.

Tui hăng ơi ia jrao le\, tơlơi ruă rung răng tơlơi pơmin [u gưt puăi tlao jing sa tơlơi ruă hu\i rơhyưt biă mă, boh nik `u amăng tơlơi hơdip mơda phrâo ră anai, hơmâo lu tơlơi tơnap tap lông lăng amăng bruă mă, [iă đô] mơnuih thâo kơ tơlơi ruă djơh hăng anai.

Tơlơi bơkơnal kiăng thâo krăn hăng pơjrao kaih le\, amra ngă tơnap hloh pơjrao. Ano\ sat ba truh le\, hơmâo mơnuih ruă jing tơl yang ngă, yang pơđuăi, ngă sat kơ drơi jăn `u pô, mơnuih iao gah amăng sang ano\, tăp năng truh pơdjai ană nge `u pô phrâo tơkeng rai.

Nay Jek : Pô ]ih hăng pôr

Ơi ia jrao Nguyễn Thị Bé, Khoa Anom pơjrao tơlơi ruă đah kơmơi hrơi, Sang ia jrao pơjrao tơlơi ruă ako# glô tơring ]ar Daklak lăi pơthâo rơđah hăng pơtô brơi hơdră pơgang, be\ tơlơi ruă anai.

Tơ`a: Ơ ơi ia jrao, ih dưi mơn lăi rơđah hloh kơ tơlơi ruă [u hor pơhiăp tlao tơdơi kơ tơkeng ană?

Ơi ia jrao Nguyễn Thị Bé: Tơlơi ruă [u hor pơhiăp tlao hăng ara\ng tơdơi kơ tơkeng ană ăt le\ sa tơlơi ruă ta juăt [uh [ing mơnuih [u hor  pơhiăp hăng ara\ng.

Pô bơdjơ\ nao biă `u le\ đah kơmơi tơdơi kơ tơkeng ană, juăt `u tơkeng ană kơ]oa.

Biă `u [u djơ\ kơnong kơ tơdơi kơ tơkeng ană kơ]oa ôh mơ\ abih bang [ing đah kơmơi tơdơi kơ tơkeng ană leng kơ hmâo tơlơi ruă anai.

Tui hăng sa tơlơi kơsem min [ơi Sang ia jrao pơjrao tơlơi ruă đah kơmơi hrơi Hùng Vương ([ôn prong Hồ Chí Minh) le\ mrô đah kơmơi hmâo tơlơi ruă anai tơdơi kơ tơkeng ană hmâo 41%.

Tơ`a: Ơ ơi ia jrao! Tui anun bôh than hơpă ba truh tơlơi ruă anai?

Ơi ia jrao Nguyễn Thị Bé: Tơlơi ruă anai hmâo 3 bôh than ba truh phun. Sa le\ yua kơ amăng drơi jăn.

Anun le\ yua kơ ơi yă pioh glăi, [u dah tơlơi pơplih drah kơtak amăng drơi jăn. Dua le\ pơplih amăng tơlơi pơmin.

Bơhmu tu `u kah hăng tơdơi kơ tơkeng ană mơ\ bưp hơdôm tơlơi [u mơ-ak amăng sang ano#, kơ[ah tơnap prak kak, hmâo mơnuih amăng sang ano# rơngiă, [u hmâo bruă mă…

Tlao le\ yua kơ hmâo hơdôm tơlơi ruă pơkon. Bơhmu tu `u kah hăng lom pô ruă thâo pô hmâo sa tơlơi ruă hơpă thơ kah hăng ruă pơđoh ia sik, hơdôm tơlơi ruă [ơi kông đok, [le\ drah amăng ako# glô, bơdjơ\ nao ako# glô… ngă gơ`u bơngot hăng amra ba truh tơlơi ruă [u hor pơhiăp tlao.

Tơ`a: Tơlơi ruă anai juăt hmâo hơdôm tơlơi brơi [uh hiưm hơpă ơ ơi ia jrao?

Ơi ia jrao Nguyễn Thị Bé: Tơlơi ruă [u hor pơhiăp tlao juăt hmâo hơdôm tơlơi kah hăng: Pô am^ [uh `u [u lăp pioh bơwih brơi kơ ană nge [u dah [u [ăt amăng bruă bơwih brơi kơ ană bă, ta` jơne] hăng mơnuih pơkon, [u dah bơngot hăng hu^, [u kiăng bưp hlơi ôh, djơ\ ano# `u hmâo tơlơi pơmin ]i pơdjai [udah e\p mơne] ]i pơdjai drơi pô.

Tơ`a: {ơi Sang ia jrao pơjrao tơlơi ruă bôh ako#, juăt `u mơnuih ruă ba nao lom tơlơi ruă hiưm `u hăng tơlơi thâo hluh mơng m[s kơ tơlơi ruă anai hiưm `u?

Ơi ia jrao Nguyễn Thị Bé: Juăt `u mơnuih ruă ara\ng ba rai pơ\ sang ia jrao [ơi anai brơi [uh [u thâo pit, bơngot nga`, tơgu\ do# [u asuk.

Hmâo mơnuih ruă đa hmâo tơlơi prung amăng ako# gir run đuăi do\p [u dah hmâo tơlơi pơmin ]i pơdjai drơi pô.

Sang ano# dơnong pơmin pô ruă tơdơi kơ tơkeng giong [u thâo pit le\ juăt `u tui anun yơh. Hăng tơlơi [u thâo pit, tơdah pô ruă [u hmâo pit mơng 5-7 hrơi tơdơi kơ anun pit glăi le\ [u hmâo tơlơi hơge\t ôh.

Bơ\ [u thâo pit mơng dua rơwang hrơi tơjuh hăng lu hloh thơ hmâo tom gru nam brơi [uh bơngot, do# [u hơđong do\ng [u asuk, hmâo tơlơi pơmin pô soh, hmâo ara\ng ngă sat thơ khom ba nao pơjrao.

Lu sang ano# pơmin le\ yua kơ tơdơi kơ tơkeng ană tơlơi suaih pral [u ai buai anun pô am^ hmâo hơdôm tơlơi pơdah tui anun.

Lu mơnuih do# pơmin le\ pô hmâo rơhung tư\ laih anun ngă yang pơ]rang jâu. Lom [u abih ruă anun kah mơng ba nao pơ\ sang ia jrao.

Tơlơi pơmin mơng m[s kơ tơlơi ruă [u hor pơhiăp tlao tơdơi kơ tơkeng ană ră anai [u rơđah ôh.

Tơ`a: Ơ ơi ia jrao, tơlơi ruă anai tơdah kaih pơjrao thơ hmâo tơlơi hơge\t mơn?

Ơi ia jrao Nguyễn Thị Bé: Tơlơi ruă [u hor pơhiăp tlao kraih, juăt `u hmâo tơlơi pơmin ]i pơdjai drơi pô [udah hmâo hơdôm bruă mă bơdjơ\ nao mơnuih amăng sang ano# kah hăng pơdjai ană, pơdjai am^ ama, mơnuih amăng sang ano#.

Sa dua bôh sang ano# yua kơ ngă yang lu mơ\ ba truh kơ[ah prak kak.

Yua anun lom hmâo gru nam [u hor pơhiăp tlao kah hăng phrâo lăi anun thơ m[s ta#o hloh ba mơnuih ruă nao pơ\ sang ia jrao ta` pioh ơi ia jrao pel e\p lăng hăng lăi pơthâo pơjrao hmao tlôn, be\ hơdôm tơlơi pơplih mơng ano# ruă [u lăp ba truh.

Tơ`a: Tui anun đah kơmơi tơdơi kơ tơkeng ană khom ngă hơge\t kiăng be\ hmâo tơlơi ruă anai ơ ơi ia jrao?

Ơi ia jrao Nguyễn Thị Bé: Sa le\, hăng [ing tơkeng ană ta#o hloh hrăm be\ hơdră ngă bơnai, ngă am^ kiăng hmâo thâo le\ tơdơi kơ tơkeng ană, pô amra hmâo hơdôm tơlơi pơplih gah pran jua, pơhra\m tui kiăng kơ juăt ngă am^, thâo pơkă hrơi mông đit pit djơ\.

Hrom hăng anun, sang ano# hăng mơnuih je\ giăm, biă `u rơkơi kiăng thâo đing nao, gum djru bruă kơnuă bơwih brơi kơ ană bă.

Biă `u khom hơđong prak kak mă yua amăng sang ano#. Tui anun tơlơi hơd^p mơda amra hơđong hloh, tơlơi suaih pral pô am^ amra klă hloh, plai [ia\ hmâo tơlơi ruă [u hor pơhiăp tlao hăng ara\ng ngă hyuang hyuang drơi jăn.

            -Rơkâo bơni kơ ih ho\!

Siu H’Prăk: Pô ]ih hăng pôr