Tui hăng ơi ia jrao Nguyễn Ngọc Hoàng – Khua Anom pơjrao tơlơi ruă bôh ƀleh jơlan pơđoh ia mơañă, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư: amruih kôl ƀơi bôh ƀleh juăt dŏng tal 3 amăng tơlơi ruă gah jơlan pơđoh ia mơañă, tơdơi kơ ƀă kơman jơlan pơđoh ia mơañă hăng tơlơi ruă bơbrah bem pơđoh ia mơañă. Rơnoh ruă mơ̆ng 20-30% pơplih tui rim kual lŏn, ayuh hyiăng, djuai ania, hơdră ƀong mơñum hăng bôh than tưp ƀă. Ƀơi tơring čar Dak Lak, amruih kôl bôh ƀleh hmâo 60%-70% mrô mơnuih ruă pơjrao amăng anih pơjrao tơlơi ruă jơlan pơđoh ia mơañă.

Ră anai, tơlơi among yua jrao pơjrao mă pô, mơñum djop mơta ia jrao pơkra yua kiăng pơrai amruih kôl ƀơi bôh ƀleh hmâo arăng lăi pơhưč amăng plăng face book ƀudah mơñum ia jrao akha kyâo, hla kyâo tui ơi yă ta juăt yua pioh pơjrao amruih kôl ƀơi bôh ƀleh ăt dô̆ hơnong mơn. Anun ăt lĕ bôh than ngă 60% mrô mơnuih ruă amruih kôl bôh ƀleh  ba nao pơ̆ Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư amăng tơlơi pơplih ia dol, tơdu bôh ƀleh.

Pô ruă Tô Thị Yến, 58 thun, ƀơi să Ea Kly, tơring glông Krông Pač ruă ƀơi kian aneh, pơ-iă drơi jăn. Tơdơi kơ anun, sang anô̆ nao blơi mă ia jrao pơjrao mơñum jor tom ia 3 hrơi lĕ tơlơi ruă kian jai ruă kơtang tui, dua ƀĕ tơkai, tơngan hăng hlung bô̆ đĭ, bơbrah ôr, klĭ kliăng kơñĭ hyăk. Pô ruă hmâo arăng ba nao pơ̆ Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư lơm tơnap suă pran, tơdu bôh ƀleh, pơ-iă drơi jăn, glêh, bơdjơ̆ nao drah. Lơm anun mơtăm pô ruă ba nao pơčrang lăng drah hăng brơi ƀuh kah hăng amruih kôl bôh ƀleh dua bơnah ngă dol hĭ jơlan pơđoh ia mơañă, bôh ƀleh bum ia rơnah, tơdu bôh ƀleh. Ơi Nguyễn Công Thuận (pô sang Yến) - ƀơi să Ea Kly, tơring glông Krông Pač, tơring čar Dak Lak, lăi pơthâo:

“Tơlơi ruă ngă tañ biă ƀu hmao thâo, yua kơ dô̆ pơ̆ sang ƀu ƀuh tui anun ôh, ba nao pơ̆ sang ia jrao 3 hrơi lĕ ƀuh bơbrah ôr đĭ, jing kơñĭ hyăk, hlung bô̆ đĭ. Bưng lĕ ƀing ơi ia jrao abih pran jua pơjrao brơi, bơnai kâo huăi huĭ rơhyưt dong tah, ră anai plai ƀiă laih, thâo pơhiăp, thâo ƀong huă laih. Sang anô̆ kâo bơni kơ ƀing ơi, nai ia jrao sang ia jrao biă”.

 Lăi pơthâo kơ tơlơi ruă mơ̆ng yă Tô Thị Yến, ơi ia jrao Nguyễn Ngọc Hoàng, Khua anom pơjrao tơlơi ruă jơlan pơđoh ia mơañă, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brơi thâo:

“Pô anai ba rai pơ̆ anai lơm tơdu bôh ƀleh laih anun bơdjơ̆ nao drah. Yua anun hmâo dua mơta tơlơi, sa lĕ pơjrao kơ drah, tơlơi tal dua lĕ ngă hiưm hơpă mă đuăi ia rơnah. Samơ̆ pô ruă anai nao breh pơjrao thơ tơlơi suaih pral ƀu pơhlôm, pran tơdu, tơnap suă pran, tơdu bôh ƀleh, bơdjơ̆ nao hơtai bôh, yua anun bruă blung a ƀing ta amra tlâ̆o mut kơman kơdŏng glăi hăng yua jrao kinin tui hơdră pơkă hăng yua ia jrao kinin djơ̆ thơ mrô kơman kơdŏng glăi amra hrŏ trun hăng anô̆ pơdah brơi ƀuh mơ̆ng pô ruă amra hlư̆h pơ-iă, plai ƀiă glêh. Dua lĕ ƀơi pô ruă anai khom ba tơbiă jơlan gah dưm đing pơjrao ječ pioh mă tơbiă ia rơnah mơ̆ng bôh ƀleh trun ƀơi pung ia mơañă thơ bôh ƀleh mơ̆ng dưi pơplih hăng huăi bơdjơ̆ nao drah ƀiă mơn”.

Mơnuih ruă amruih kôl ƀơi bôh ƀleh pơplih jing tơdu bôh ƀleh kah hăng pô ruă Y ƀu ƀiă ôh. Hơnong ñu sa hrơi Anom pơjrao tơlơi ruă pơđoh ia mơañă čơkă pơjrao hăng breh pơjrao mơ̆ng 25 truh kơ 30 čô mơnuih, amăng anun hmâo truh 60% kaih ba nao pơ̆ sang ia jrao. Bruă ba nao pơjrao kaih pioh glăi lu anô̆ pơplih huĭ hơyưt, kah hăng: đôm ia, tơdu bôh ƀleh, hmâo pô đah trơ̆i hĭ bôh ƀleh ƀudah pơđuăi bôh ƀleh hăng măi... Bôh than ba truh pô ruă ba nao pơ̆ sang ia jrao kaih lĕ yua kơ anô̆ pơdah gah rơngiao ƀu rơđah, kơnong kơ ruă kơ-iăng anun lu mơnuih ƀu đing nao ƀudah pơmin ruă tơlang rŏng, drơi tơlang rŏng, luih tơlang hăng pơjrao hơdôm tơlơi ruă anai mơ̆ ƀu hmâo nao pel ĕp lăng. Rơngiao kơ anun, hmâo sa čô mơnuih ruă lơm thâo hmâo tơlơi ruă amruih kôl bôh ƀleh samơ̆ ƀu ngă tui tơlơi pơkă mơ̆ng ơi ia jrao mơ̆ rŏng nao blơi mă ia jrao ba glăi mơñum pơmin ngă prai amruih kôl, ƀudah mơñum djop mơta hla kyâo yua kơ arăng pơtô brơi... yua anun lu mơnuih ba nao pơ̆ sang ia jrao lơm tơlơi ruă kraih laih, kah hăng: tơdu pran, glêh, kơƀah drah, klĭ kliăng tơƀlơ̆, ƀudah ruă akô̆, huying akô̆, brŏp drơi jăn, tơtăng ară drah, nao mơañă ƀu hơđong, tơdu bôh ƀleh... hơdôm mơnuih anai tơlơi suaih pral tơnap biă hơkrŭ glăi. Lăi kơ bôh than ba truh tơlơi ruă, ơi ia jrao Nguyễn Ngọc Hoàng brơi thâo:

“Rơgao mă bruă hăng kơsem min lĕ, ƀuh Dak Lak jing tơring čar hmâo mơnuih ruă amruih kôl bôh ƀleh lu hloh kual kơdư, kual dơnung hăng kual tŏng krah dêh čar. Yua ngă đang hmua, biă ñu dô̆ amăng pơ-iă hang, ia hâ̆o tơbiă lu mơ̆ mơnuih ƀôn sang ƀiă mơñum  ia. Kơnong kơ ƀuh mơhao ia kah mơ̆ng mơñum anun ia mơñă kôl, mơ̆ng anun amuñ ba truh amruih kôl. Na nao tui anun ñu kôl jing prong khăng. Rơngiao kơ anun, yua kơ gen amĭ ama pioh glăi, hmâo ƀing čơđai hmâo tơlơi ruă anai laih ƀudah sang anô̆ hmâo mơ̆ng 2-3 čô mơnuih hmâo tơlơi ruă amruih kôl bôh ƀleh. Hơdôm mơnuih anun khom nao pel ĕp hăng pơjrao tañ kiăng huăi hmâo tơlơi pơplih sat. Hơdôm mơnuih juăt ƀong kian pruăi hlô, amuñ pơjing acid uric. Ƀing juăt ƀong lu ia mơxăm, juăt mơñum lu ia kam, ia bôh kruăi dung, ia bôh al yuan ăt amuñ hmâo tơlơi ruă anai mơn. Ƀing juăt mơñum ia če na nao ăt amuñ ba truh amruih kôl bôh ƀleh mơn. Ƀing juăt ƀong mơxin, ƀiă pư̆hlư̆ drơi jăn, hlung prong, tơdu jơlan pơđoh ia mơañă ăt amuñ ruă amruih kôl bôh ƀleh mơn... Ƀing mơnuih ruă juăt ñu thun tha hmâo tơlơi ruă tuă bem pơđoh ia mơañă. Mơnuih tuă bem pơđoh ia mơañă juăt ñu ngă dol jơlan ia mơañă, dol tui anun ñu amra ngă bơbrah, gloh đing pơđoh jơlan ia mơañă hăng rô kơđai glăi mơ̆ng pung ia mơañă nao pơ̆ bôh ƀleh, pơjing amruih kôl, ba truh tơdu bôh ƀleh”.

Kiăng pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă anai, djop mơnuih khom mơñum ia djơ̆, djop, anăm mơñum lu rơgao đơi ƀudah ƀiă đơi. Mơñum ia djơ̆ lĕ mơ̆ng 2,5 truh 3 lit ia sa hrơi. Kah hăng mơnuih 50 kg lĕ mơñum 3 lit ia sa hrơi, mơnuih yŭ kơ 50 kg lĕ mơñum 2,5 lit ia sa hrơi. Biă ñu anăm pioh mơhao ia kah mơ̆ng mơñum yua kơ kơƀah ia amuñ ba truh mruih kôl ƀơi bôh ƀleh, mơñum ƀu kiăng mơhao kah mơng mơñum ôh kiăng drơi jăn hmâo djop ia. Mơñum ia djơ̆, djop dô̆ ngă klă kơ bôh ƀleh, đa hmâo asar kôl anet lơm nao mơañă ñu rô tui ia tơbiă gah rơngiao. Lơm hmâo tơlơi ruă amruih kôl bôh ƀleh khut khăt ƀu dưi nao blơi mă ia jrao mơñum ôh, khom nao pơ̆ sang ia jrao pioh pel ĕp pơčrang lăng, hmâo tơlơi lăi pơthâo mơ̆ng ơi ia jrao hăng pơtô brơi pơjrao lăp djơ̆. Tui hluai kơ tơlơi ruă kraih ƀudah rơnang, anih sôl, hmâo tom tơlơi ruă pơkon, thun mơnuih pô ruă, ơi ia jrao amra hmâo hơdôm tơlơi pơkă rơđah. Tơdah kôl anet, ƀu hmâo tơlơi pơkă breh pơjrao, ơi ia jrao amra pơjrao brơi ruă bơbrah, pơjrao ngă kơtang đĭ glông ia mơañă rô pơtrut tơbiă amruih kôl gah rơngiao. Tơdah bôh amruih kôl prong, ơi ia jrao amra hmâo tơlơi pơkă breh pơjrao. Ră anai Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư glăk ngă tui hơdôm bruă mă, kah hăng: breh, ngă prai amruih kôl brơi đuăi kơđai glăi tui jơlan pơđoh ia mơañă, ngă prai tui jơlan klĭ, prai gah rơngiao drơi jăn... abih bang hơdôm bruă ngă anai leng kơ pok pơhai ba glăi bôh tơhnal, pơđĭ tui anô̆ klă kơ tơlơi suaih pral mơnuih ruă.

Anŏ pơglăi mơng tơlơi ruă boh ƀleh hŭi rơhyưt biă mă samơ̆ dŏ lu mơnuih ngă amưng hăng tơlơi ruă anai. Mông bơră ruai hăng ơi ia jrao Nguyễn Ngọc Hoàng-Khua anom bruă pơjrao ruă boh ƀleh, sang ia jrao prong kual Dap kơdư amra lăi pơthâo rơđah dong kơ tơlơi ruă anai hăng bruă pơjrao.

- Ơ ơi ia jrao, yua hơget juăt ƀuh mơnuih ruă boh ƀleh ba nao pơjrao lơm ruă kơtang laih hăng ruă boh ƀleh juăt ƀuh hiưm pă ñu ?

Ơi ia jrao Hoàng: Mơnuih ruă boh ƀleh juăt ba nao pơjrao kaih lĕ yua tơlơi ruă amăng glông ia mơañă juăt hơgŏm, kơnong kơ mưn ruă ƀơi ayiăng, đa mơnuih ruă boh ƀleh amăng hơdôm pluh thun mơ̆ ƀu mưn hơget ôh, mơnuih ruă juăt ƀu nao khăm, ba truh ruă boh ƀleh kơtang kah mơng nao khăm. Đa mơnuih ruă ayiăng samơ̆ ƀu thâo ruă hơget ôh, pơmĭn lĕ ruă tơlang rŏng đôč, laih anun nao blơi ia jrao mơñum pơ sang. Tơlơi ruă sui sui ha wŏt, mơnuih ruă ƀu nao khăm. Bơ sa, dua čô mơnuih mơañă ruă, mơnuih ruă nao khăm, blơi jrao glăi mơñam đôč. Laih dong, hơdôm tơlơi ruă bơdjơ̆ nao anih hlong ia amăng drơi jăn juăt hơgŏm, samơ̆ amra ngă sat kơ boh ƀleh. Yua nao khăm kaih ngă ruă boh ƀleh kơtang tui. Đa hơmâo mơnuih ruă ƀơi ayiăng đôč mơ̆ nao khăm ƀuh ruă boh ƀleh kơtang laih. Đa hơmâo mơnuih khŏm pơduăi hăng boh ƀleh pơkra mă, brơi drơi jăn añrăng kah dưi breh. Lu mơnuih ba nao khăm lêng kơ ƀuh ruă kơtang, đa amăng boh ƀleh ƀlĕ ia anah kah ba nao pơ sang ia jrao. Kơnong giăm 20% thâo hăng nao pơjrao tañ.

- Ƀing mơnuih ruă boh ƀleh lơm blơi mă ia jrao mơñum pơ sang amra ngă hŭi hyưt hiưm ñu, ơ ơi ia jrao ?

- Ơi ia jrao Hoàng: Lu mơnuih ruă lơm khăm giong nao blơi mă jrao akha kyâo, ƀing gơñu pơmĭn mơñum amra ngă lik hĭ samơ̆ ră anai aka ƀu hơmâo jrao tañ ngă lik, lu mơnuih hmư̆ tui arăng mơ̆ pơjrao mă. Djop jrao mơñum lêng kơ tơbiă găn nao boh ƀleh soh. Mơ̆ boh ƀleh glăk ruă, amuñ bơdjơ̆ nao hloh mơ̆ mơnuih ruă blơi mă jrao ča čot mơñum amra ngă ruă kơtang tui. Tơlơi anai amra bơdjơ̆ nao sat kơ boh ƀleh. Bruă yua jrao mơng hla kyâo, akha kyâo ƀu djơ̆ hăng tơlơi črâo ba amra ngă tơlơi ruă boh ƀleh jai kơtang tui.

- Ơ ơi ia jrao, ngă hiưm pă kiăng pơgang ruă boh ƀleh ?

- Ơi ia jrao Hoàng: Pơhŭi hlâo kơ mơnuih ƀôn sang kiăng hơmâo tơlơi hơdip suaih pral kiăng đing nao boh ƀleh hăng abih bang mơnuih ruă kiăng mơñum ia brơi djop. Mơñum ia djơ̆ hiưm ñu, anun lĕ mơñum mơng 2,5 truh pơ 3 lít ia. Pơhmutu lĕ ƀing mơnuih ruă pơ glông 50 kĭ amra mơñum ia 3 lít rĭm hrơi, anai lĕ sui 2 mông mơñum ha wŏt, rĭm wŏt mơñum mơng 200 truh pơ 150 ml. Anăm brơi drơi jăn khŏt ia mơ̆ kiăng mơñum na nao kah pơhlôm brơi drơi jăn hơmâo djop ia, mơ̆ anăm mơñam lu đơi ôh. Pơhmutu amăng ha hrơi mơñum 2,5 lit, mơñum 3 wŏt ăt ƀu djơ̆ lơi. Kiăng mơnuih sui ha wŏt truh mông huă asơi tlam mơmŏt lĕ abih 2,5 lit truh pơ 3 lit kah djơ̆. Mông mơñum lĕ mơng 2 truh pơ 2 mông mơkrah mơñum ha wŏt. Sit biă ñu anăm brơi khŏt ia ngă kơ ia mơañă kơñĭ. Tơdah ia mơañă kơñĭ amuñ ba truh ruă boh ƀleh. Yua anun kiăng mơñum ia lu kah dưi ngă tơbiă đuăi hơdôm ia ru amăng drơi jăn, ngă rơgoh tui glông ia mơañă. Đa hơmâo asar pơtâo lơm mơañă amra rô tơbiă đuăi. Lơm mưn drơi jăn hơmâo tơlơi ruă kiăng nao khăm hăng pơjrao. Bơ hơdră pơjrao hiưm pă lĕ tui hluai ruă hiưm pă, ăt tui hluai tơlơi ruă pơkŏn dong hăng thun rĭm čô mơnuih, ơi ia jrao amra ruah bruă pơjrao brơi djơ̆ hloh kơ rĭm čô mơnuih ruă./.

- Hai, bơni kơ ơi ia jrao hŏ!