Tui hăng Anom bruă ia jrao rŏng lŏn tơnah (WHO), rim thun hơmâo năng ai 59.000 čô mơnuih ƀơi rŏng lŏn tơnah djai yua djơ̆ tuai, amăng anun lu biă ñu lĕ čơđai pơ kual ASIA hăng Ơi Jŭ. Ƀơi Việt Nam, mah mrô mơnuih ruă aset tui mơn, samơ̆ ăt hơmâo mơn mơ̆ng hơdôm pluh truh kơ ha rơtuh čô mơnuih djai rim thun, phuñ ñu lĕ yua mơnuih ƀôn sang ƀu nao tlâ̆o pơgang kman djơ̆ tuai kơ hlô rông laih anun pô mơ̆ asâo, eo kĕ kuač ƀu nao tlâ̆o vắc xin pơgang.

Ƀơi tơring čar Dak Lăk, tui hăng tơlơi lăi pơthâo mơ̆ng Anom bruă wai lăng tơlơi duam ruă, mơ̆ng akŏ thun 2025 truh ră anai, tơring čar hơmâo 7 čô mơnuih djai yua kman djơ̆ tuai ngă ƀơi hơdôm boh să amăng tơring glông Krông Ana, M’Drăk, Ea H’leo, Čư̆ M’gar hăng plơi prong Buôn Ma Thuột hơđăp. Tơlơi bơkơnar mơ̆ng ƀing ruă anai lĕ ƀu hơmâo tlâ̆o vắc xin pơgang djơ̆ tuai ôh lơ̆m hơmâo asâo, eo kĕ, laih anun kơnong kơ nao pơ sang ia jrao lơ̆m ruă đăm sui laih kah hăng hŭi kơ ia, hŭi kơ angin, pơpư̆ kơtang, groh mơnuih. Tui anih pô ruă djai mơtăm tơdơi kơ hơdôm mông truh kơ hơdôm hrơi. Sit tơlơi anai brơi ƀuh, tơlơi thâo hluh mơ̆ng mơnuih ƀôn sang kơ kman djơ̆ tuai ăt kah hăng anŏ yom mơ̆ng bruă tlâ̆o pơgang dŏ kơƀah đôč.

Mah giăm 3 blan laih dơ̆ng mơ̆ng hrơi amăng kueng hơmâo sa čô čơđai djai yua djơ̆ tuai, samơ̆ truh ră anai amai T.M.K (să Hòa Phú, tơring čar Dak Lăk) aka ƀu abih pap ôh. Tui hăng amai K ră ruai, pô djai lĕ čơđai rơmuih, săng biă, juăt pơhôl tom asâo. Năng ai blan 6/2025, amăng plơi hơmâo asâo mơ̆ng pơpă rơbat rôk plơi, ƀu bưng hĭ ôh, pô anet anai asâo kĕ lu ƀơi tơngan gah iao. Khă hnun, tơdơi kơ asâo kĕ, sang anŏ ƀu ba ană ñu nao tlâ̆o vắc xin pơgang djơ̆ tuai ôh. Rơbêh ha blan dơi, pô anet anai duam uh, hŭi kơ ia, hŭi kơ angin, pơpư̆, bơkơhñăk, groh mơnuih. Mah hơmâo ba nao pơ sang ia jrao laih, samơ̆ pô anet anai djai laih tơdơi kơ hơdôm hrơi ruă. Amai K lăi:“Rơngôt sôt, pap biă mă. Yua pơ-ai ƀu ba nao tlâ̆o anun yơh ngă kơ pô anet djai. Mơ̆ng hơmâo bruă rơngôt tui anun, ƀu kơnong sang anŏ gơmơi đôč ôh, wơ̆t ană plơi leng kơ thâo pơmin laih kơ bruă tlâ̆o jrao pơgang djơ̆ tuai. Lơ̆m hơmâo mơnuih hơmâo asâo ƀudah eo kĕ, mah rơka đơset tŭ mơn, abih bang leng kơ nao sang ia jrao či tlâ̆o vắc xin soh. Hơdôm boh sang anŏ rông asâo, eo ăt brơi hlô mơnŏng rông anai nao tlâ̆o tui hrơi pơkă, krư̆, akă hrĕ ƀudah truă tơƀong lơ̆m tơbiă gah rơngiao hŭi kĕ arăng”.

Bưng mơn yua sang anŏ huăi hơmâo pô hơmâo asâo djơ̆ tuai kĕ ôh, samơ̆ ayong H.V.T (dŏ pơ phường Tân An, tơring čar Dak Lăk) ƀuh asâo ñu hơmâo asâo arăng kĕ, ƀă djơ̆ tuai mơtăm, anun ayong T hŭi biă laih anun ba abih sang anŏ ñu nao tlâ̆o pơgang hŭi ƀă kman. Tui hăng ayong T, blan 9 phrâo rơgao, sang anŏ ñu ƀuh sa drơi asâo rơbat hyu ča ƀơi jơlan, kĕ asâo ñu giong anun đuăi hlao, tơdơi kơ anun asâo sang ñu ruă, lui asơi ia, ƀu ai buai, dŏ kơñuk, ñu krư̆ hĭ či krăp lăng, laih anun lăi pơthâo kơ Anom bruă pơjrao hlô pơčrang lăng. Jing brơi ƀuh asâo ñu ƀă kman djơ̆ tuai. Mơ̆ng bruă sem lăng klin kman, asâo kĕ asâo sang ayong T ƀu djơ̆ asâo amăng plơi ôh, tơdơi kơ anun ƀu ƀuh dong tah. Ayong H.V.T brơi thâo:“Lơ̆m thâo asâo sang gơmơi ƀă kman djơ̆ tuai, kâo hŭi hăng bơngơ̆t biă. Lơ̆m anun kâo dơnŏng pơmin, tơdah mông ñu wai lăng pơjrao asâo mơ̆ ƀă kman thơ, hŭi biă mă. Yua hnun, tơdơi kơ thâo asâo ñu ƀă kman djơ̆ tuai, sang anŏ kâo nao hlao pơ sang ia jrao či tlâ̆o vắc xin pơgang djơ̆ tuai. Yua hơmâo pơtô brơi tong ten, gơmơi thâo hluh kman djơ̆ tuai hŭi rơhyưt kơtang biă, samơ̆ ta dưi pơgang hlâo tơdah hơmâo tlâ̆o vắc xin tañ hăng djơ̆ lăp”.

Sit biă ñu hơmâo lu mơnuih djơ̆ tuai yua sit asâo sang anŏ ñu rông kĕ kuač. Khă hnun, yua pơmin asâo sang anŏ rông huăi ruă ôh, ƀu hơmâo kman djơ̆ tuai ôh, anun jing ƀu nao tlâ̆o pơgang. Tui anun pơglăi tơlơi truh, jing lu blan, tap năng hơdôm thun tơdơi kơ anun kah mơ̆ng ƀuh nam djơ̆ tuai. Lơ̆m anun, bruă tlâ̆o ia jrao ƀu mut dong tah. Ơi ia jrao CK2 Lê Phúc - Kơ-iăng khua Anom bruă wai pơgang tơlơi duam ruă tơring čar Dak Lăk brơi thâo: “Vắc xin jing jrao yom biă mă amăng bruă pơgang kman djơ̆ tuai. Tơdah hơmâo asâo djơ̆ tuai kĕ mơ̆ ƀu nao tlâ̆o pơgang amra djai mơtăm. Vắc xin pơgang kman djơ̆ tuai hơmâo iâu jing pơjrao pơhlom pơgang. Lơ̆m asâo kĕ mơ̆ aka ƀu thâo sit asâo djơ̆ tuai mơn hă huăi, hiam hloh lĕ kiăng nao tlâ̆o vắc xin mơtăm. Tui hluai kơ nam asâo kĕ mơn, tui hluai kơ anih asâo kĕ mơn, ƀing ơi ia jrao pơtô brơi tlâ̆o vắc xin ƀudah tlâ̆o tom vắc xin hăng huyết thanh pơgang djơ̆ tuai mơtăm. Kơnong kơ tlâ̆o vắc xin kah mơ̆ng dưi pơgang tơlơi djai brŭ yua kman djơ̆ tuai ngă. Tui hăng tơlơi kiăng pơjrao, vắc xin tlâ̆o djơ̆, tlâ̆o djŏp 5 arăt vắc xin pơgang kman djơ̆ tuai. Bruă tlâ̆o djŏp 5 arăt amra pơhlom pơgang djơ̆ tuai. Hăng huyết thanh, tui hluai kơ tơlơi ruă hăng nam rơka, ơi ia jrao pơsit brơi tlâ̆o huyết thanh pơgang kman djơ̆ tuai”.

Kman djơ̆ tuai jing tơlơi ruă ƀă hyu hŭi rơhyưt biă, ră anai aka ƀu hơmâo ôh ia jrao pơjrao suaih hlao. Khă hnun, tơlơi ruă anai dưi pơhlom pơgang tơdah mơnuih ƀôn sang thâo pơmin, tlâ̆o vắc xin ƀu kơnong pơgang ba ta pô đôč ôh ăt djru pơgăn hŭi pơƀă hyu kman kơ pô pơkŏn dong, plai ƀiă tơlơi djai brŭ, laih dong ba glăi tơlơi gêh găl bơwih ƀong huă - mơnuih mơnam yua dah prăk pơgang aset hloh kơ prăk đih pơjrao pơ sang ia jrao hăng hơdôm tơlơi ruă pơkŏn yua kman djơ̆ tuai ngă. Bruă tlâ̆o vắc xin pơgang djơ̆ tuai ƀu kơnong či pơgang glăi drơi pô đôč ôh ăt jing tơlơi gơgrong hăng mơnuih tơpuôl, djru pơsit brơi tơlơi gơñăm kiăng ngă “Việt Nam ƀu hơmâo dong tah mơnuih djai yua kman djơ̆ tuai ngă amăng thun 2030”.

Mơ̆ng anai pơ klôn adih mơnuih ƀôn sang ăt dŏ bơngơ̆t kơ boh tŭ yua sit nik ia jrao vacciné tlâ̆o pơgang asâo djơ̆ tuai, asâo yang ngă anun yơh ƀu nao tlâ̆o pơgang ôh, sit eo asâo kĕ hăng kuač. Khă tui anun, hăng boh thâo ia rơgơi phrâo pơkra ming ră anai, vaccine arăng tlâ̆o pơgang ñu huăi ngă pơglăi mơ̆ng ia jrao ôh laih anun anai lĕ hơdră klă hloh pioh pơhlom pơgang tơlơi ruă kman asâo djơ̆ tuai. Kiăng thâo hluh tong ten hloh kơ ia jrao pơgang vaccine pơhlom kman djơ̆ tuai ră anai laih anun hơdôm tơlơi đing nao anŏ tŭ yua mơ̆ ñu ba glăi, mơnuih čih tơlơi pơhing phrâo hơmâo tơña kơ ơi ia jrao kơhnăk rơnoh II, CK II Lê Phúc-Kơ-iăng khua sang bruă sem lăng kman duăm ruă tơring čar Dak Lak.

-Rơkâo kơ ih ơi ia jrao, brơi thâo yua hơgĕt hơmâo tơlơi ruă hăng ƀă kman djơ̆ tuai, yang ngă, mơnuih ruă amra mưn pơƀuh hiư̆m pă ?

-Ơi ia jrao Lê Phúc: Tơlơi ruă kman djơ̆ tuai lĕ yua kơ kman virus ngă. Virus kman djơ̆ tuai aka ƀu hơmâo ia jrao dưi pơjrao sit ôh. Boh nik ñu, lơ̆m kman virus djơ̆ tuai ngă, ñu mut amăng arăt, truh pơ dlô amăng lăm tơlang hăng dlô akŏ ƀu hơmâo ia jrao hơgĕt dưi pơjrao ôh laih anun ƀing ƀă kman abih bang lêng kơ djai soh. Lơ̆m asâo djơ̆ tuai kĕ, mơnuih ruă amra mưn pơƀuh hơmâo 3 črăn. Črăn tal blung a lĕ kman mut ngă hruh dŏ, ba tơlơi ruă, črăn tal anai sui mơ̆ng 1 truh 3 blan. Yua kơ hrơi blan kman čeh čar lar tui lu sui, anun yơh pô ƀă kman anun ƀu pơđing nao ôh, pơmin huăi hơgĕt ôh, kah hăng tơđar đôč, samơ̆ ƀuh rơđah mơ̆ng 7 čô mơnuih djai phrâo anai, hơmâo 4 čô amăn 7 čô anun, kman mut amăng drơi jăn truh hrơi ngă rai hơmâo tơlơi ruă sui truh 1 thun, mơnuih ruă hăng mơnuih amăng sang anŏ ƀu thâo ôh, koưn hơdor lơi asâo kĕ, lui mơ̆ng truh hơmâo tơlơi ruă. Črăn kman ngă rai hơmâo tơlơi ruă kŏn pơƀuh, mưn hơgĕt lơi anun yơh mơnuih ƀôn sang ta juăt ƀu pơđing nao ôh, sit asâo, eo kĕ ƀudah kuač ƀu gưt nao tlâ̆o pơgang hĭ ôh. Dua lĕ črăn pơphun hơmâo tơlơi ruă. Anai lĕ črăn sui mơ̆ng 1-4 hrơi, mơnuih ruă amra hơmâo tơlơi pơƀuh kah hăng hŭi kơ ia, hŭi kơ angin laih anun hmư̆ jua mơñi hơgĕt lĕ dŏ kơtuă soh. Črăn tal klâo lĕ pơphun hơmâo tơlơi ruă yơh, mông anai mơnuih ƀă kman ruă kraih laih, amra krơ̆n abih amăng jơlan suă jua, pơčut pơčao amăng dlô akŏ, ngă tơtư̆ drơi jăn, ur krao hrup hăng eo ƀudah asâo, črăn anai hơmâo 2 tơlơi pơƀuh, ngă greñ hyu kĕ arăng truh 80% hăng mơnuih ruă đơđa hlong rơwen hĭ kơnong 20%.

-Lu mơnuih dŏ hŭi bơngơ̆t anun ƀu gưt nao tlâ̆o pơgang hăng vaccine tơdơi kơ eo, asâo kĕ ƀudah kuač, yua hŭi ia jrao vaccine ƀu sit, ih ơi ia jrao hơmâo tơlơi hơgĕt mơ̆n či lăi nao tơlơi anai ?

-Ơi ia jrao Lê Phúc: Ƀu rơđah yua kơ ƀu pơđing nao anun yơh ƀudah dŏ hŭi kơ ia jrao vaccine ƀu sit hăng hŭi ia jrao pơglăi sat anun yơh lu mơnuih ƀu khin nao tlâ̆o pơgang ôh. Hlâo adih ia rơgơi pơkra ming rai ia jrao vaccine, pơgang kman djŏ tuai arăng mă mơ̆ng dlô tơkuih, ăt hơmâo mơ̆n tơlơi bơbeč ia jrao pơglăi sat, djơ̆ arăt dlô hăng drơi jăn mơnuih. Khă tui anun, ră anai, hăng ia rơgơi tơlơi kơhnâo phrâo, arăng pơkra ming ia jrao vaccine pơhlom kman djơ̆ tuai klă hloh, djuai vaccine anai dưi pơkra hăng ia rơgơi pơjing rai čơđeh hơdip Vero, jing djuai dưm nao anŏ čơđeh hơdhip, ruah mă tong ten anun huăi pơglăi ôh kơ pô tlâ̆o pơgang. Tơdah hơmâo lĕ kơnong pơƀuh bơbrah đĭ ƀơi nam tlâ̆o, ruă ƀiă, pơglăi ƀơi tơhnal jrum đôč, ƀudah duăm hlor pơ-iă amăng drơi jăn ƀiă, huăi pơdjơ̆ nao tơlơi pơmin kơ mơnuih kah hăng ia jrao hlâo adih ôh, đơ đa rơngiă tơlơi hơdor pioh, yua pơdjơ̆ nao arăt dlô akŏ, ră anai huăi hơmâo ôh. Ia jrao vaccin hơđăp ră anai lui abih laih, anun mơnuih ƀôn sang hơđong yơh sit nao tlâ̆o pơgang vaccine djơ̆ tuai tal anai.

-Ơ ơi ia jrao! Hrŏm hăng bruă tlâ̆o pơgang hăng vaccine pơjrao nam rơka asâo, eo kĕ, eo kuač, ta kiăng pơđing nao anŏ hơgĕt yom hloh lĕ ?

-Ơi ia jrao Lê Phúc: Pơjrao hĭ nam rơka lĕ yom biă mă amăng bruă pơhlom pơgang glăi kman djơ̆ tuai ngă. Sit asâo, eo kĕ, nam rơka anun yơh tơnap tap biă mă, yua kơ anun kiăng pơjrao tañ, rao rơgoh hăng ia jrao djơ̆ hnơ̆ng. Rao nam rơka ƀơi ia tơnang rô, ia rơgoh, mă hmlơi ia jrao, rao rơgoh ƀơi nam rơka, kơđiăng anăm ngă rơka tui ôh ƀơi năm rơka, djong rao hăng pơrơgoh hĭ. Hrŏm hăng rao ƀơi čơnang rơgoh lĕ, dưi rao hăng ia čơƀu mơ̆n kiăng pơrơgoh hĭ kman djơ̆ tuai, brơi ia pơđung đuăi rơgoh, giong anun mă ia rao nam rơka mơ̆ng ia jrao, pik nao ia jrao pơdjai kman kah hăng kôl iôt ƀudah ia jrao Betadine. Biă mă ñu hăng nam rơka asâo kĕ ƀu dưi apŏn hĭ sir ôh nam rơka.Tơdah rơka tơnap đơi kiăng nao pơ sang ia jrao mơtam, pioh kơ ƀing ơi ia jrao rao rơgoh hăng pơjrao djơ̆ lăp nam rơkao laih anun arăng pơtô brơi hơdră tlâ̆o ia jrao vaccine djơ̆ găl hloh.

-Kiăng pơhlom tơlơi ruă djơ̆ tuai, ơi ia jrao hơmâo tơlơi pơtô lăi, pơtă pơtăn hơgĕt mơ̆n hăng mơnuih ƀôn sang ?

-Ơi ia jrao Lê Phúc: Hơmâo 3 tơlơi pơtô hăng pơtă pơtăn kiăng ngă tui. Hăng mơnuih ƀôn sang lĕ sit asâo, eo kĕ ƀudah kuač, kiăng nao pơ sang ia jrao mơtam yơh, hmư̆ tơlơi pơtô lăi pơthâo brơi tlâ̆o ia jrao vaccine, ia jrao huyết thanh pơgăn kman djơ̆ tuai. Hăng ană plơi pla amăng ƀôn lan khom kơtưn wai pơgang tong ten asâo eo ta, tơdah hơdui hyu ngui pơ rơngiao khom ƀôm hĭ tơƀông asâo eo, tlâ̆o vaccine pơgang djop kơ asâo, eo ta rông amăng sang anŏ. Gah gong gai kơnuk kơna lĕ kiăng git gai, pơčrâo bruă kiăng pơđĭ tui rơnoh tlâ̆o pơgang kơ asâo, eo amăng kual plơi pla, pơtrut tui bruă pơtô lăi kơ mơnuih ƀôn sang brơi thâo hluh ten, khom ba eo, asâo nao tlâ̆o pơgang djop, mơnuih asâo, eo kĕ ăt khom ba nao tlâ̆o pơgang djơ̆ hnơ̆ng, mah eo, asâo kuač hai. Hrŏm hăng anun lĕ, kiăng hơmâo tơlơi pơtrun khom bơtơhmal mơnuih ƀôn sang ƀu ngă tui djơ̆ tơlơi wai lăng asâo eo ta rông.

-Hai, bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ !