Tui hăng Anom bruă ia jrao rŏng lŏn tơnah, hnưr thun mơ̆ng 45 truh 59 thun jing thun dŏ mơdrah; mơ̆ng 60-74 jing ƀing thun tha; mơ̆ng 75-90 jing ƀing tha biă mă yơh; laih dong rơbêh 90 thun jing ƀing tha hơdip sui. Bruă kah hơdôm hnưr tun anai yom biă mă kiăng thâo wai lăng tơlơi suaih pral lăp djơ̆, yua dah tơlơi kiăng kơ mơnŏng ƀong huă ƀăt jơman, ƀư̆ drơi jăn, tơlơi pơmin hăng ia jrao mơ̆ng rim hnưr thun anai ñu phara.

Ƀing tha juăt bưp lu tơlơi ruă hŭi rơhyưt, lok nao lok rai kah hăng tơtăng arăt drah, mơañă tơbiă ia sik, ruă arăt hơtai boh, hluai tơ-ut thông, ruă pơkañ, juăt wơr rơbit...Tơlơi yom hloh lĕ khŏm khăm lăng tui hrơi pơkă kiăng tañ ƀuh hơdôm tơlơi ruă anai, pơjrao tañ, pơjrao klă, djơ̆ tui tơlơi pơtô ba mơ̆ng ơi ia jrao, hŭi hơmâo tơlơi ruă hŭi rơhyưt. Ơi Cao Xuân Hòa (75 thun, dŏ pơ phường Buôn Ma Thuột, Dak Lăk) ruă mơañă tơbiă ia sik mơ̆ng thun 2010 laih, samơ̆ pơjrao aka ƀu plai ôh. Truh thun 2020, ñu ruă nur drah amăng dlô dong, rơwen ha bơnah drơi gah iao. Tơdơi kơ lu thun hơdip hăng tơlơi ruă kah ñu mơ̆ng thâo hluh ƀu hơmâo tơlơi hơget yom hloh kơ tơlơi suaih pral. Ơi Cao Xuân Hòa lăi:“Čang rơmang mơ̆ng ƀing tha kah hăng gơmơi anai lĕ hiam drơi jăn pran jua, thâo nao rai, dŏ dong ƀong huă. Tơlơi ruă mơañă tơbiă ia sik kâo pơjrao laih mơn, samơ̆ aka ƀu plai ôh, bơ hơne hơmâo thim tơlơi ruă tơtăng arăt drah dong. Kiăng hơmâo pran jua, năng blung kâo nao bưp ơi ia jrao, pơjrao brơi hơđong ƀơ̆i, mơñum ia jrao djŏp kiăng huăi ruă kơtang tui”.

Lơ̆m thun jai hrơi tha tui, drơi jăn ta tơdu tui mơn, ƀing tha amuñ hơmâo tơlơi ruă hloh, đa tơlơi ruă rai ha wơ̆t mơtăm. Tơdah ƀu hơmâo lăng pơgang lăp djơ̆, gơñu amuñ tơdu pran, ƀu-ai buai, amuñ hơmâo tơlơi ruă hŭi rơhyưt. Kơđai glăi, lơ̆m hơmâo lăng ba tơlơi ƀong huă wơ̆t hăng mơak, djhôl amăng pran jua, ƀing tha ƀu kơnong hơdip sui đôč ôh ăt hơdip mơak, hơmâo pran jua, laih anun lăng glăi pô hơdip hrŏm sang anŏ, hrŏm ană tơčô hơmâo anŏ rơ-oa, huăi ngă tơnap kơ ană bă hăng mơnuih tơpuôl ôh. Ơi Phạm Tiến Lập (dŏ pơ phường Buôn Ma Thuột, tơring čar Dak Lăk), brơi thâo:“Lơ̆m truh 70 thun baih, kâo mưn pran jua kâo tơdu tui laih, ƀu ai đơi dong tah. Tơlơi dŏ dong ƀong huă, đih pơdơi pơplih phara, hơdôm tơlơi ruă mơ̆ hlâo adih kâo ƀu pơmin ôh kâo ruă, ră anai jing ƀuh laih. Glăk hơdip mơak, tŭ kơ nao khăm ƀuh tơlơi ruă mơañă tơbiă ia sik hăng gout, mah hlâo kơ anun ƀu mưn hơget ôh amăng drơi jăn. Kâo pơmin ană mơnuih ta kah hăng măi mơn, sui sui răm tui laih, ruă tơ-ut, hluai tơlang, kiăo tui yang pơjing ană mơnuih ta yơh. Yua hnun, ră anai kâo juăt nao khăm tui hrơi pơkă, hơmâo ơi ia jrao pơtô brơi mơñum ia jrao. Kơ bruă lăng tơlơi suaih pral pô kâo, mơ̆ng hlâo truh ră anai rim hrơi kâo rơbat hyu, ƀư̆ drơi jăn soh yơh”.

Bruă lăng ba tơlơi suaih pral kơ ƀing tha ƀu djơ̆ jing bruă amăng tơlơi pơmin, pơdah pran jua thâo khăp ƀu-eng mơ̆ng ană tơčô đôč ôh, ăt jing ha bơnah amăng bruă pơđĭ kyar hơđong kjăp mơ̆ng mơnuih tơpuôl. Mrô ană mơnuih jai hrơi tha tui,  tơlơi kiăng wai lăng tơlơi suaih pral kơ ƀing tha jai hrơi lu tui mơn. Lăng ba tơlơi suaih pral kơ ƀing tha khŏm kiăng thâo djŏp bơnah: mơ̆ng bruă sem lăng tui tơđar, ƀong huă lăp djơ̆, bơrơguăt drơi jăn lăp djơ̆, truh kơ bruă hơdip mơak, djôh amăng pran jua, djru brơi kiăng ƀing tha ngui ngor, jơnum amăng plơi pla, laih anun hơdip amăng anih rơnuk rơnua. Ơi ia jrao CK1 Phạm Ngọc Liễu - Khua anom prăp rơmet bruă, Boh thâo ia rơgơi - Sang ia jrao pơjrao hăng  jrao akha kyâo Y học Cổ truyền tơring čar Dak Lăk brơi thâo:“Hăng ƀing tha rơma, lăng ba tơlơi suaih pral jing bruă glăm ba hrŏm mơ̆ng abih bang mơnuih hăng sang anŏ. Ƀing tha juăt hơmâo lu tơlơi ruă biă, juăt ƀuh lĕ ruă mơañă tơbiă ia sik, tơtăng arăt drah, hluai tơlang, nur drah amăng dlô, juăt wơr, anun jing ƀing ta khŏm lăng ba ƀing tha yơh, yua dah ƀing tha jing mơnuih yom biă mă amăng tơlơi hơdip mơnuih tơpuôl, ƀing tha ñu thâo lu mơta bruă biă, tơlơi gơñu thâo lĕ hơmâo prăk hai ƀu dưi blơi lơi, gơñu yơh jing kơnuih kiăng rơnuk tơdơi hla tui”.

Lơ̆m ƀing tha hơmâo lăng ba klă, gơñu ƀu kơnong hiam drơi jăn pran jua đôč ôh mơ̆ ăt jing mơnuih mơ̆ ană tơčô kơnang, pơtô brơi tơlơi hơdip mơda, tơlơi pơmin hiam, hăng anŏ yôm mơ̆ng đưm, djru djă pioh na nao tơlơi khăp ƀu-eng djŏp rơnuk amăng sang anŏ hăng mơnuih tơpuôl.

Tơlơi răng kơđiăng lơm bơwih brơi tơlơi suaih pral kơ mơnuih tha rơma

Ƀing mơnuih tha rơma juăt hơmâo lu anŏ bơdjơ̆ nao tơlơi suaih pral yua drơi jăn tha laih. Hơdôm anŏ pơplih mơng hơtai boh, kian pruăi, tơlang tơleh, pit đih, akŏ dlô….Tơdah ƀu hơmâo tơlơi đing nao hăng bơwih brơi lăp djơ̆, amra bơdjơ̆ nao kơtang amăng tơlơi hơdip mơda ƀing mơnuih tha rơma. Yua anun ngă hiưm pă kiăng bơwih brơi tơlơi suaih pral kơ mơnuih tha rơma lăp djơ̆ hăng klă hloh ?Amăng jơlan hơdră hrơi anai, ơi ia jrao kơhnăk Chuyên khoa I Phạm Ngọc Liễu-Khua anom kơčăo bruă djop mơta, yua boh thâo măi mok-Sang ia jrao Y Học cổ truyền ( pơjrao hăng jrao akha kyâo) tơring čar Dak Lak amra lăi pơthâo brơi bruă ƀong mơñum, tơpư̆ hlư̆ drơi jăn, hăng hơdôm tơlơi pơtăn yôm amăng bruă bơwih brơi tơlơi suaih pral kơ mơnuih tha rơma. Rơkâo kơ ơi pang, yă dôn hăng ƀing gơyut čơkă hmư̆ hrŏm!

- Rơkâo ơi ia jrao brơi thâo, lơm bơwih brơi tơlơi suaih pral kơ mơnuih tha rơma, kiăng răng kơđiăng hơdôm tơlơi hơget ñu ?

Ơi ia jrao Phạm Ngọc Liễu: Mơnuih tha rơma juăt hơmâo lu tơlơi ruă amăng drơi jăn, samơ̆ tơlơi ruă juăt ƀuh tong ten lĕ ruă ƀơi tut tơlang, bơ ruă amăng lăm ăt tơnap mơn ĕp ƀuh. Yua anun, hơdôm tơlơi ruă anun lĕ čơtăng arăt drah, mơañă ƀlĕ ia sik, tơlang tơleh, akŏ dlô tañ wơr, kơƀah drah amăng dlô, dol amăng ară drah…mơnuih tha rơma kiăng nao khăm tui tơđar hăng mơñum jrao djơ̆ hăng tơlơi črâo ba mơng ơi ia jrao kah hăng mơñum ƀong lăp djơ̆. Sit biă ñu, mơnuih tha rơma yua lu jrao, anun kiăng mơñum jrao brơi lăp djơ̆, yua kơ hŭi yua lu jrao amra bơdjơ̆ sat nao drơi jăn pô. Laih dong, anăm mơñum jrao ƀu thâo krăn tong ten.

- Dơnun mơnuih tha rơma kiăng mơñum ƀong hiưm pă brơi djơ̆, ơ ơi ia jrao ?

Ơi ia jrao Phạm Ngọc Liễu: Bruă mơñum ƀong hăng ƀing mơnuih tha rơma yôm biă mă. Mơnuih tha rơma lơm hơmâo tơlơi ruă kă kiăng mơñum ƀong tui tơlơi črâo ba mơng ơi ia jrao, tơpư̆ hlư̆ drơi jăn pô, hơdip mơ-ak amăng pran jua. Mơñum ƀong brơi djop gơnam, anăm ƀong mơmuă, sit biă ñu hlung pruăi hlô mơnong. Dua dong lĕ mơnuih tha rơma kiăng ƀong hơdôm asar boh kyâo, yua vitamin amăng hơbơi, boh troh. Sit biă ñu lĕ vitamin amăng añăm tam, hơbơi pơtơi, boh troh mơtah, yua vitamin C hăng vitamin E kiăng dưi pơgang kman klă hloh. Anăm ƀong mơsin, yua ƀiă tơpai ƀiêr, anăm djŭp hŏt ôh. Hrŏm hăng anun, mơnuih tha rơma kiăng mơñum pơhrua ia tơsâo rơmô, kiăng pơhrua canxi brơi kơ tơlang tơleh.

- Hăng bruă tơpư̆ hlư̆ drơi jăn kơ mơnuih tha rơma, ơi ia jrao hơmâo tơlơi črâo brơi hơget mơn?

Ơi ia jrao Phạm Ngọc Liễu: Mơnuih tha rơma kiăng tơpư̆ hlư̆ drơi jăn pô lăp djơ̆ hăng pran pô. Rơbat, ƀư̆ hyu drơi jăn pô 30 mơnit ha hrơi ƀudah 150 mơnit ha wŏt hrơi tơjuh hăng hluai tui tơlơi črâo brơi lăp djơ̆ hăng rĭm tơlơi ruă, pran rĭm čô mơnuih. Anăm bơrơguăt drơi jăn kơtang đơi hŭi bơdjơ̆ nao tơlơi ruă. Yôm hloh lĕ amăng bơyan puih lơm ayuh hyiăng rơ-ơ̆ rơ-ŏt yua anun ƀing mơnuih tha rơma kiăng tơbiă hyu gah rơngiao hlâo kơ pit đih, buh sum ao brơi kơpal lơm tơbiă gah rơngiao hăng kiăng tơgŭ kaih ƀiă, pơhlôm pơđao drơi jăn, hlâo kơ bơrơguăt drơi jăn. Kiăng ƀư̆ hyu drơi jăn amăng sang hlâo kơ tơbiă gah rơngiao.

- Ơi ia jrao dưi lăi pơthâo, ƀing mơnuih tha rơma kiăng pơgang hlâo hơdôm tơlơi ruă tơnap pơjrao hiưm pă ñu ?

Ơi ia jrao Phạm Ngọc Liễu: Mơnuih tha rơma amuñ ƀă lu tơlơi ruă. Yua anun, ƀing tha rơma kiăng kiăo tui lăng drơi jăn pô: mơng mơñum ƀong truh pơ bơrơguăt drơi jăn hăng pit đih. Sit biă ñu, mơnuih tha rơma kiăng nao khăm pơjrao tui tơđar hăng ngă tui djơ̆ djop tơlơi črâo ba amăng pơjrao mơng ơi ia jrao mơng jrao mơñum truh pơ mơñum ƀong. Pơtă ƀing tha rơma añăm blơi mă jrao mơñum mơ̆ kiăng ngă tui tơlơi črâo ba amăng pơjrao mơng ơi ia jrao./.

- Bơni kơ ih, ơi ia jrao hŏ !