Tui lăi pơthâo mơng anom bruă wai pơgang tơlơi duam ruă (CDC) tơring čar Dak Lak, mơng akŏ thun truh ră anai, tơring čar Dak Lak ƀuh 445 čô mơnuih ƀă kman HIV phrâo, đĭ tui mrô mơnuih ƀă kman đơ đam tơring čar 3.451 čô. Phường Buôn Ma Thuột lĕ anih hơmâo mrô mơnuih ƀă kman HIV lu hloh amăng tơring čar. Tui ơi ia jrao Nguyễn Thị Vinh, Khua anom pơgang kman HIV/AIDS, CDC tơring čar Dak Lak: hơdôm thun giăm anai, kman HIV amăng ƀon lan ƀă hyu pơplih phara dong, hlâo adih, kman HIV ƀă hyu tui jơlan kơtăk drah, ră anai lĕ yua đih hrŏm mơ̆ ƀu pơhlôm pơgang brơi drơi jăn pô; amăng anun, amăng anun ƀuh ƀơi ƀing hlăk ai đih pit hrŏm tơdruă đah rơkơi lu biă mă, dưm dưm 1/3 mrô mơnuih phrâo ƀă kman. Ơi ia jrao Nguyễn Thị Vinh brơi thâo:

“Amăng 445 čô mơnuih ƀă kman HIV phrâo ĕp ƀuh hơmâo 121 čô ƀing pơjuăt đih pit hrŏm tơdruă đah rơkơi. Ƀing gơñu dŏ hlăk ai mơng 25 truh 49 thun. Ƀing gơñu dŏ hơdip hăng pit đih hrŏm, ngă ča čot, anun ngă ƀă hyu kman HIV. Ƀing pô anai tơnap biă mă kiăng pơtô pơblang, pơtrut pơsur nao pơ sang ia jrao kiăng pơčrang lăng yua ƀing gơñu dŏp ƀudah hŭi arăng añik añak”.

Pơhmutu kar hăng ayong P.  Yua kơ đăo gơnang nao mơnuih juăt ñu yua anun rĭm wŏt đih pit hrŏm, ayong P ƀu hơmâo yua hơget ôh kiăng pơgang drơi jăn pô. Sui mơng anai 4 thun, ƀuh drơi jăn ñu đoh rơwang tui mơ̆ ƀu thâo yua hơget ôh, juăt duam ruă dong anun ayong P kah nao pơčrang lăng hăng thâo ñu ƀă kman HIV. Lơm anun, ayong P ăt brah rơngal mơn, yua kơ hŭi arăng añik añak hăng ñu ăt dŏp mơn. Tơdơi anun, ñu nao pơ anom bruă pơgang kman HIV/AIDS, CDC tơring čar Dak Lak kiăng kơ djru brơi. Yua kơ hơmâo tơlơi pơtrut pơsur mơng ƀing ơi ia jrao, anun ayong P ăt hơđong amăng pran jua, gum hrŏm klă hloh amăng bruă pơjrao brơi anun truh ră anai suaih pral laih. Ayong P brơi thâo:

“Hlâo anun kâo đih hrŏm mơnuih juăt lĕ đah rơkơi mơn. Tơdơi kơ hơdôm hrơi ƀu hơ-et amăng pran jua anun kâo nao pơčrang lăng, hăng ƀuh ƀă kman HIV mơng mơnuih juăt. Hlâo ƀuh ƀă kman sui mơng anai 4 thun kâo bral rơngal biă mă, samơ̆ lơm nao pơ anom bruă pơgang tơlơi duam ruă hơmâo ƀing ơi ia jrao djru brơi, khăm pơjrao brơi abih pran jua, anun tơlơi ruă ăt ƀơƀrư̆ suaih tui. Ră anai ăt glăk dŏ pơjrao tui tơlơi črâo ba mơng ơi ia jrao. Lơm kâo ƀă kman lĕ ƀuh juăt duam, đoh rơwang, ƀu hơ-et amăng pran jua hăng mưn ăt hŭi hŭi. Samơ̆ ƀing ơi ia jrao ƀơi anai djru brơi abih pran jua, pơblang brơi rơđah hăng lăi pơthâo hơdôm anŏ bơdjơ̆ nao tơlơi ruă kah hăng bruă pơgang hơdôm tơlơi ruă hăng pơjrao brơi, anun kâo ăt hơđong amăng pran jua”.

Ăt tui ơi ia jrao Vinh, ƀing mơnuih ƀă kman HIV yua đih hrŏm mơnuih juăt tơdruă đah rơkơi nao pơ anom bruă pơgang kman HIV/AIDS, CDC tơring čar Dak Lak pơjrao ăt lĕ mrô ƀiă đôč lơm dŏ lu mơnuih ƀă kman dong. Anai lĕ mơng tơlơi añik añak mơng mơnuih mơnam lăng sat kơ bruă đih hrŏm mơnuih juăt tơdruă đah rơkơi anun ƀing gơñu juăt đih pit hrŏm hơgŏm hŭi arăng thâo. Bruă ƀing gơñu pơjuăt đih hrŏm hơgŏm ƀu hơmâo prap lui hlâo hơget kiăng pơgang pô, tơlơi anai amra ngă lar hyu kman amăng drơi jăn.

Lu mơnuih ăt brơi thâo kơnong đih hrŏm pô juăt tơdruă đah rơkơi kah mơng ƀă hyu kman HIV, samơ̆ ƀing rơgơi kơhnâo gah ia jrao brơi thâo, bruă đih pit hrŏm tơdruă đah rơkơi amra ngă kman ƀă hyu lu hloh pơhmu hăng đah rơkơi đah kơmơi. Ƀing đah rơkơi pit đih hrŏm ča čot amra ngă gêh gal brơi kman HIV ƀă hyu hăng lu tơlơi ruă pơkŏn dong anun lĕ: bơbrah hơtai B, C, ruă giang mai, hoa liễu, sùi mào gà…Sit biă ñu lĕ, ƀing đah rơkơi đih hrŏm ƀu djơ̆ kơnong sa čô đôč ôh, ƀing gơñu juăt đih hrŏm lu mơnuih pơkŏn dong, yua lơm hơmâo sa čô mơnuih ƀă kman HIV amra ƀă hyu lĕ mơnuih pơkŏn dong.

Ră anai, tơlơi añik anak hăng ƀing mơnuih ƀă kman HIV lăi hrŏm hăng ƀing đih pit hrŏm tơdruă đah rơkơi ăt dŏ lu mơn. Yua anun mơnuih juăt đih hrŏm tơdruă đah rơkơi tơlơi hơdip juăt hơgom, ƀu khĭn lăi pơthâo brơi kơ arăng, ƀu khin nao pơ sang ia jrao kiăng pơčrang lăng ƀă HIV hă ƀŭ, ngă tơnap tap amăng bruă tañ ĕp ƀuh. Lơm kman HIV ƀu tañ ĕp ƀuh, pơjrao brơi djơ̆, djop hăng hmao tlôn, virus HIV amra lu tui dua wŏt, drơi jăn mơnuih ƀă kman amra tơdu trun tañ biă mă.

Ră anai ia jrao pơgang virus ARV pioh pơjrao brơi mơnuih ƀă kman HIV hơmâo 3 mơta ia pơjrao amăng sa asar jrao yua anun ăt amuñ brơi mơnuih ƀă kman mơñum, ƀing gơñu kiăng mơñum rĭm hrơi ha asar tui mông pơkă tong ten hăng pơhlôm na nao, drơi jăn amra añrăng tui hăng dưi mă yua tui hơđăp mơn. Yua anun, tơlơi yôm hloh lĕ rĭm čô mơnuih kiăng thâo pơgang drơi jăn pô, prap lui djop boh thâo ƀudah nao pơ sang ia jrao kiăng arăng črâo brơi hơdôm bruă pơgang kman HIV.

Sit biă ñu lĕ ƀing hlăk ai kiăng pơjing tơlơi hơdip klă, bĕ hĭ hơdôm sat răm, đih pit hrŏm ča čot. Gah gơnong bruă ia jrao, bruă hrưn đĭ tŭ yua amăng bruă pơgang kman HIV/AIDS brơi kơ ƀing hlăk ai, sit biă ñu lĕ ƀing juăt đih pit hrŏm tơdruă đah rơkơi, Anom bruă pơgang kman HIV/AIDS tŏ tui pơtrut kơtang amăng bruă pơtô pơblang, črâo brơi ƀing pô anai; črâo brơi ƀing gơñu tan nao pơjrao. Gir run črâo brơi ƀing mơnuih juăt đih hrŏm duă đah rơkơi kiăng pơhlôm pơgang drơi jăn pô, yua gơnam pioh pơgang lăp djơ̆ kiăng pơgang kman HIV hăng hơdôm kman ruă ƀă hyu lơm đih hrŏm, kiăng đih pit hrŏm sa čô mơnuih đôč.

Anŏ yom bruă tañ thâo, pơjrao hmao kru tơlơi ruă HIV

HIV jing sa djuai kman virus mut amăng drơi, ngă tơdu abih pran pơgang klin duam ruă. Lơ̆m ruă tal rơnuč laih, HIV plih jing AIDS laih anun amuñ djai biă. Hơmâo lu phun tơhnal ngă hơmâo kman HIV, amăng anun hơmâo bruă pơjuăt tơdruă đah rơkơi. Kiăng thâo hluh kơ anŏ ƀă hyu mơ̆ng HIV amăng bruă pơjuăt tơdruă đah rơkơi, ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh, Anih pơhlôm pơgang HIV/AIDS, Anom bruă Pơgang duam ruă tơring čar Dak Lăk hơmâo hơdôm tơlơi lăi pơthâo rơđah rơđông. 

- Ơ ơi ia jrao, bruă ƀă hyu kman HIV yua pơjuăt rơkơi bơnai tơdruă đah rơkơi ră anai hiư̆m pă thơ?

Ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: Bruă pơƀă hyu kman HIV yua pơjuăt rơkơi bơnai tơdruă đah rơkơi ƀơi Dak Lăk glăk hơmâo lu biă mă. Ƀing ruă rai khăm pơjrao pơ anai, lơ̆m 10 čô lĕ hơmâo 3 truh kơ 4 čô đih hơbit pơjuăt tơdruă đah rơkơi ñu. Ƀing ruă rai pơ anai hơmâo ƀing ơi ia jrao pơtô pơblang brơi, pơjrao ARV tañ. Mơ̆ng bruă ƀing đah rơkơi pơjuăt tơdruă gơñu, ƀing ơi ia jrao amra pơtô brơi pô pơjuăt rơkơi bơnai hrŏm pô anun nao pơ Anom bruă kiăng hơmâo ơi ia jrao pơthâo brơi, pơčrang drah, kiăng tañ ƀuh, pơjrao hlao mơtăm đah mơ̆ng suaih pral, plai mơn rơngiă prăk pơjrao hăng huăi ƀă hyu kơ pô pơkŏn. K = K jing ƀu ƀuh amra ƀu ƀă hyu lơ̆m pơjuăt rơkơi bơnai ôh. Lơ̆m pơjrao ARV giong lĕ mrô virus amra gah yŭ kơ mrô pơčrang buh, lơ̆m anun lơ̆m pơjuăt rơkơi bơnai amra plai mơn ƀă hyu (plai đôč ƀu djơ̆ ƀu ƀă ôh). Lơ̆m pơjuăt rơkơi bơnai mơ̆ ngă rơka, ƀlĕ drah thơ amra ƀă kman HIV mơtăm. Bơ ia not, tơdơi kơ pơjrao, mrô virus yŭ kơ mrô pơčrang ƀuh lĕ huăi hơmâo amăng ia not dong tah. Amuñ thâo hluh lĕ virus amăng drơi ƀu hơmâo dong tah. Tap năng nge anet dưi mem amĭ ñu mơn, huăi hơget ôh.

- Amuñ ƀă HIV yua pơjuăt tơdruă đah rơkơi hiư̆m pă thơ?

Ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: Pơjuăt tơdruă đah rơkơi amuñ ƀă HIV. Tơdah pơjuăt rơkơi bơnai mơ̆ng đah rơkơi đah kơmơi, mrô ƀă HIV ăt lu laih, lơ̆m anun pơjuăt tơdruă đah rơkơi jai lu hloh, yua dah ƀing đah rơkơi ñu pơjuăt hăng amăng mơtut, ngă čơđang, tơ̆i amăng mơtut. Bruă anai ƀu kơnong ngă ƀă HIV đôč ôh ăt hơmâo lu tơlơi ruă pơkŏn dong kah hăng: bơbrah hơtai B, C, djơ̆ krơ, pơđeh ƀơi kuang hơbuang, bluh asar kơčil kah hăng kơthoač arăng iâu bệnh hoa liễu, sùi mào gà...Ƀing đah rơkơi gơñu pơamuaih ƀu khŏp ôh, đih tom pô anai pô adih, anun yơh kman amuñ ƀă hyu kơtang hloh.

Ră anai Anih pơjrao glăk hơmâo pơčrang brơi pô ƀă phrâo, jing mơ̆ng sa čô mơnuih pơjuăt rơkơi bơnai tơdruă ñu, phrâo ƀă kman đôč jing mrô virus amăng drơi ñu lu biă, gơñu pơƀă kơ pô pơkŏn lu mơn. Yua hnun, sa čô mơnuih ta dưi ĕp ƀuh lu mơnuih ruă mơtăm.

Pơčrang kman phrâo ƀơi Anih pơhlôm pơgang hơmâo ngă mơ̆ng thun 2023. Sa čô đah rơkơi pơjuăt tom đah rơkơi mut nao pơ anai pơčrang kman amra hơmâo pơtô tong ten. Tơdơi kơ pơblang brơi rơđah amra hơmâo nao pơčrang kman, tơdah ƀu kman HIV, pô mă drah amra ba drah anun ba pơčrang pơ ƀôn prong Hồ Chí Minh sem lăng mrô virus. Pơčrang lăng mrô virus anun hơmâo rơbêh ha hrơi jing pô anun phrâo ƀă kman, tơdơi kơ anun pô ruă hơmâo pơjrao brơi. Hrŏm hăng pơjrao, amra ƀuh lu mơnuih pơkŏn dong ƀă kman, jing ƀing đih tom pơjuăt hrŏm hăng pô anun, amra nao pơčrang kman.

- Tui anun ngă hiư̆m pă kiăng plai ƀiă ƀă HIV lơ̆m pơjuăt tơdruă rơkơi?

Ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: Yua ƀing đah rơkơi gơñu pơkhăp tơdruă gơñu ƀu kjăp ôh, khăp kơ pô anai pô adih, amuñ ƀă kman HIV biă, yua hnun lơ̆m đih tom kiăng yua bao cao su, ƀudah lơ̆m pơjuăt rơkơi bơnai khŏm mơñum hlâo ia jrao pơgang HIV, jing ia jrao ARV, mơñum hlâo kơ 2 mông kah ia jrao mơ̆ng dưi pơgang. Tơdơi kơ đih hơbit giong lĕ 24 mông tơdơi kơ anun mơñum dong laih anun mơñum ha asar dong, jing kơnong mơñum 3 asar đôč dưi pơgang kman laih. Hơdră anai arăng iâu pơjrao hlâo kơ ƀă kman HIV.

- Hai bơni kơ ih hŏ, hơdôm tơlơi ih phrâo lăi nao tŭ yua biă mă.