Yua kơ anun, hơdră pơjrao hăng hơdră phrâo ră anai, lir hơbit hăng hơdră pơjrao mơ̆ng ia jrao đưm lu mơnuih ruah mă, biă mă ñu ƀing hơmâo tơlơi ruă pơdjơ̆ nao drah kơtăk kian pruăi, hơmâo boh tơhnal klă biă mă pơjrao hăng hơdră anai. Biă mă ñu ƀing hơmâo tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik.

Tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik lĕ sa tơlơi ruă hŭi rơhyưt mơ̆n ngă kơ lu mơnuih djai dong tal 3 amăng rŏng lŏn tơnah, kơnong tơdơi kơ tơlơi ruă brŭ asar hăng ruă arăt hơtai, hơtai boh. Tơdah ƀu hmao pơjrao djơ̆, ƀu hmao pơjrao tañ, tơlơi ruă anai ba truh lu mơta tơlơi ruă pơkŏn kah hăng ruă arăt hơtai boh, arăt dlô akŏ, boh ƀleh hăng ruă mơta…amra ngă kơ mơnuih ruă bưp lu tơlơi tơnap tap kơ tơlơi suaih prăl hăng hŭi rơhyưt kơ tơlơi hơdip.

Amăng rơbêh 10 thun rơgao, mrô mơnuih hơmâo tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik, đĭ lu hloh 10 wơ̆t pơkă hăng 10 thun hlâo kơ anun hăng lăi lui hlâo mrô anai amra đĭ truh 6 klăk 100 rơbâo čô mơnuih amăng thun 2040. Amăng 10 thun mrô mơnuih hơmâo tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik đĭ hmar biă mă ƀơi rŏng lŏn tơnah. Ƀơi Việt Nam, ră anai hơmâo năng ai 3 klăk 500 rơbâo čô mơnuih ruă mơ-añă tơbiă ia sik, đĭ hloh 10 wơ̆t, hnong jŭ yap mrô mơnuih ƀă tơlơi ruă anai đĭ mơ̆ng 7,7% truh 14%. Tui hăng ƀing ơi ia jrao, lu kơ mơnuih ruă mơ-añă tơbiă ia sik djai yua ba truh tơlơi ruă pơkŏn pô ngă djai. Tơlơi ruă anai ngă, ba truh ruă hơtai boh, ruă mơta, ruă boh ƀleh, ruă arăt dlô, ruă amăng plă tơkai…hơdôm tơlơi ruă anun ngă kơ mơnuih ruă hơdip ƀu sui ôh, ba truh lu ruă nuă, kraih, tơnap biă mă pơjrao.

Ră anai, hơmâo lu mơnuih ruă mơ-añă tơbiă ia sik sui thun, ruah mă hơdră pơjrao hăng ia jrao đưm akha kyâo, pơjrao kiăng tơlơi ruă huăi ngă sat truh ruă pơkŏn amăng drơi jăn tơdơi kơ pơjrao hăng ia jrao phrâo. Ƀơi sang ia jrao pơjrao hăng hơdră đưm jrao akha kyâo tơring čar Dak Lak, rĭm thun sang ia jrao hơmâo tŭ jum pơjrao brơi 1.450 wơ̆t mơnuih ruă đih pơjrao. Mơnuih nao pơjrao hăng đih glăi lu kơ mơnuih hơmâo tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik ba truh tơlơi ruă čơtăng arăt drah, drah nur, pơčah arăt dlô, ruă tơlang tơkuh, tơ-ŭt, atŭt čơđeng tơkai tơngan. Mơnuih ruă sit truh kah hăng anun, kơtang laih, tơnap tap biă mă amăng tơlơi hơdip mơda. Yua kơ anun yơh kiăng biă mă tơlơi djru mơ̆ng ƀing ơi ia jrao, nai ia jrao, tơdơi kơ pơjrao lu mơnuih plai ƀiă yơh.

Ơi Hoàng Đức Sảng, plơi thôn 5, să Krông Á, tơring glông Mdrak hơmâo tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik hơmâo pơjrao pơ sang ia jrao akha kyâo ră anai drơi jăn ñu hlăk suaih tui hăng hơđong laih. Ơi Sảng lăi:

“Blan blung a, blan tal dua ană bă nao wai lăng khom ƀă pi đôč nao juă glai. Tơlơi ruă anai sui laih, tơnap tap dŏ dong ƀong huă gleh glar kơnang kơ ană bă soh. Tơdơi kơ hrơi blan pơjrao ƀơi sang ia jrao akha kyâo, truh ră anai, 6 blan kah kâo mơ̆ng thâo djă gai jra, dưi thâo rơbat hyu reng mă hjăn”.

Kah hăng anun mơ̆n, ơi Hồ Mười, dŏ pơ tơring kual Phước An, tơring glông Krông Pač ƀu thâo ôh ñu hơmâo tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik, tơl mơta ñu mơmơ̆t lăng bơbrui, hueo kơ amăng bah, nao pơ ơi ia jrao kah thâo ñu hơmâo tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik. Laih pơjrao hrom hơdră phrâo ia jrao prang hăng ia jrao akha kyâo, hơdră uh čơpăt, kơhŭl hăng hla ngải cứu, trăm ia jrao akha kyâo truh ră anai ñu plai ƀiă yơh. Ơi Mười brơi thâo:

“Kâo dŏ pơjrao sui blan biă mă pơ tơring glông adih giong anun rơkâo brơi rai pơ sang ia jrao prong pơjrao hăng ia jrao akha kyâo. Tơdơi sa rơwư̆ rơwang pơjrao pơ anai, ră anai drơi jăn kâo hơđong ƀiă laih, thâo pơhiăp, thâo ƀong mơñum plai ƀiă kơ hlâo adih”.

Tui hăng tơlơi pơtong glăi mơ̆ng ƀing mơnuih rơgơi kơhnâo bruă ia jrao, hơdră pơjrao phrâo ia rơgơi ră anai mơ̆ng lu dêh čar hơmâo măi mok pơčrang, pơkă lăng tañ thâo krăn tơlơi ruă hăng pơjrao hmar ƀiă kơ ƀing ruă kraih ječ ameč. Lơ̆m anun, hơdră pơjrao hăng ia jrao akha kyâo dưi djru kơ lu mơnuih ruă huăi ngă sat kơ dlô, huăi ruă lu atŭt tơlang, tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik ngă. Yua kơ anun, rơnuk anai mă yua hăng ia jrao phrâo lir hơbit hăng hơdră pơjrao tui đưm đă ră anai ăt ba glăi boh tŭ yua kơ mơnuih ruă mơ̆n. Ơi ia pơjrao rơgơi hnong I ( Chuyên khoa I) Phạm Ngọc Liễu, Khua anom Akŏ bruă-bruă mă, Sang ia jrao prong pơjrao hăng ia jrao akha kyâo tơring čar Dak Lak lăi:

"Arăt drah rô lĕ anŏ kơtang kơ drơi jăn yôm biă mă, pô ba pơtruh hyu ia drah rô amăng djop anih drơi jăn tơlơi hơdip kơ pran jua, tơlơi pơmin hăng čơđeh asar. Yua kơ anun, đĭ ƀudah trun čơtăng arăt drah rô ngă bơbeč truh pơ lu anih tơlơi hơdip amăng pran jua, drơi jăn, dlô akŏ jing anih yôm kơ tơlơi hơdip. Tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik lĕ ngă rung hĭ anŏ ba hyu drah amăng drơi jăn, yua ñu hơmâo ia sik ƀlit ngă đôm amăng jơlan drah rô bơtơbiă insulin. Ia sik lu đơi amăng drah sui thun ngă ba truh ƀu thâo bơtơbiă hĭ rơmă, ia sat tơbiă pơ rơngiao, rơmă gôm lu anih anom bơtơpư̆ amăng drơi jăn laih anun ngă dơ̆l arăt drah hơtai boh, boh ƀleh, mơmơ̆t mơta, ngă ruă arăt dlô. Mơnuih ruă nao pơkă lăng hăng pơjrao ƀơi sang ia jrao lu mơnuih ruă mơ-añă tơbiă ia sik hơmâo tom lu tơlơi ruă pơkŏn kah hăng drah nur čơtăng arăt drah, pơčeh arăt dlô, ruă tơ-ŭt tơlang đơ đa...”.

Kiăng pơjrao tŭ yua hăng ia jrao akha kyâo, mơnuih ruă khom pơjrao sui hrơi sơ̆n pran jua, na nao ƀu pơdơi ôh. Juăt ñu, anŏ bơbeč mơ̆ng ia jrao akha kyâo lĕ kaih hloh pơkă hăng ia jrao prang, mơnuih ruă mơñum na nao, pơjrao tong ten kah tŭ yua. Juăt ñu mơ̆ng 3-6 blan ha wơ̆t pơjrao. Hrom hăng anun khom dŏ dong ƀong huă pơblih klă, djơ̆ hơdră, tơlơi dŏ dong ƀong huă djơ̆ hơdră anun yôm niă mă dưi suaih pơjrao tơlơi ruă. Hơdră pơjrao hăng ia jrao akha kyâo đưm đă laih anun hơdră pơjrao phrâo ră anai ăt klă mơ̆n.

Sem lăng pơgăn ia sik amăng drah hăng pơhlôm hlâo tơlơi sat pơglăi yua tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik ngă lĕ, tui hơdră pơjrao đưm hăng akha kyâo ngă hrom hơdră phrâo ba glăi lu boh tơhnal tŭ yua klă hloh lơ̆m pơjrao lu tơlơi ruă amăng lăm arăt drah, kian pruăi, djru ba glăi tơlơi mơak hlak hơdip mơda tŭ yua hloh kơ mơnuih hơmâo tơlơi ruă.

Amăng hơdôm thun giăm anai, mrô mơnuih ruă mơ-añă tơbiă ia sik glăk ƀuh lu tui hăng ba truh hơdôm tơlơi ruă anun lĕ ruă hơtai boh, ruă boh ƀleh, ruă mơta, ruă amăng akŏ dlô…jing tơlơi ngă bơngơ̆t amăng mơnuih mơnam. Tơdah thâo hluh rơđah dong kơ nam ruă amra ngă kơ ƀing ta tañ ƀuh tơlơi ruă anai hăng nao pơjrao lăp djơ̆ kiăng pơhlôm huăi hơmâo anŏ pơglăi sat mơng tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik. Mông bơră ruai hăng ơi ia jrao Chuyên khoa I Phạm Ngọc Liễu, Khua anom akŏ bruă - pơjrao tơlơi ruă, Sang ia jrao Y học cổ truyền tơring čar Dak Lak amra ngă rơđah dong, kah hăng hơdôm hơdră pơgang hăng pơjrao tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik hăng ia jrao akha kyâo.

- Tui pơjrao tui ia jrao akha kyâo, yua hơget ba truh tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik, ơ ơi ia jrao ?

- Ơi ia jrao Phạm Ngọc Liễu: Tui pơjrao tui ia jrao akha kyâo, hơmâo lu tơlơi ngă ba truh tơlơi ruă anai.

Blung hlâo, yua mơñum ƀong: anai lĕ ƀong lu mơmuă, ia mơmih, mơñum lu tơpai ƀier, ƀong gơnam pơhăng, sui hrơi amra pơ-iă, lơ̆m drơi jăn pơ-iă amăng sui hrơi amra mơnuih ruă mơñum ƀong lu, juă glai na nao.

Dua dong lĕ: Yua amăng akŏ dlô ƀudah pơmĭn lu đơi ngă drơi jăn ƀu pơhlôm bơkơnar, drơi jăn pơ-iă ngă khŏt ia, ngă mơnuih ruă amra mơñum lu ia, juă glai na nao.

Tlâo dong, yua pơgang tơlơi ruă kơsŏ hlao đơi ngă boh ƀleh ƀu hiam, lơ̆m ruă boh ƀleh amra ngă khŏt ia laih anun mơnuih ruă amra mơñum lu ia hăng juă glai na nao.

Hơdôm tơlơi hơmâo lăi nao amra pơglăi anŏ sat, ngă ƀu hơđong amăng drơi jăn mơnuih ruă, tơlơi anai amra bơdjơ̆ nao mơtăm ƀudah ba truh anŏ ruă phara pơkŏn. Hăng nam ruă tui anun ngă mơnuih ruă mơhao mơñum ia, mơhao ƀông gơnam laih anun amra ƀuh mơnuih ruă nao juă glai na nao.

- Ơ ơi ia jrao, ngă hiưm pă kiăng tañ ƀuh hăng hơdôm nam ruă hŭi rơhyưt mơng tơlơi ruă mơañă ƀlĕ ia sik tơdah ƀu pơjrao lăp djơ̆ ?

- Ơi ia jrao Phạm Ngọc Liễu: Tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik hơmâo lu mơta mơn anun lĕ: Ruă mơ-añă tơbiă ia sik tuýp 1 lĕ bơdjơ̆ nao insulin; tuyp 2 lĕ bơdjơ̆ nao insulin hăng ruă mơ-añă tơbiă ia sik hăng ƀing đah kơmơi pi kian: anai lĕ ƀing đah kơmơi pi kian amăng drah lu ia sik, lơ̆m tơkeng giong ia sik kah pơwŏt glăi tui hơđăp. Samơ̆, tơlơi anai amra ngă ruă mơ-añă tơbiă ia sik tơdơi anai.

Tơdah kiăng thâo ruă mơ-añă tơbiă ia sik hă ƀu, ƀing ta amra ƀuh mơnuih ruă: mơñum ƀong lu, juă glai na nao hăng trun kĭ. Mơnuih ruă amra ƀong gơnam lu, tañ rơmŏn, ƀu-ai buai, mơhao mơñum ia, krô ƀuai, tal ƀơi klĭ kliang, trun kĭ, juăt ƀuh ƀam ƀong, hơdôm nam rơka rơkač ƀơi klĭ kaih grăng, mơta lăng ƀơƀrui, gah drơi jăn hăng ƀu mưn hơget ôh.

Tơdah mơnuih ruă ƀu pơjrao djơ̆ hăng pơjrao hmao tlôn amra ba truh hơdôm tơlơi ruă anun lĕ:

Ruă bơdjơ̆ nao mơta: Mơnuih ruă amra bum mơta yua bơdjơ̆ nao ară lăk mơta.

Ruă bơdjơ̆ nao hơtai boh:čơtăng ară drah, ruă amăng ară glô, ia mơmuă amăng drah lu đơi.

Ruă bơdjơ̆ nao boh ƀleh: amra bơdjơ̆ nao jum dar boh ƀleh hăng ngă răm hĭ boh ƀleh.

Ruă bơdjơ̆ nao nam ruă ƀơi klĭ kliang: amra ngă nam rơka rơkač kaih grăng.

- Ơi ia jrao brơi thâo bruă pơjrao tui ia jrao akha kyâo lơ̆m pơjrao brơi tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik ? mơnuih ruă kiăng mơñum ƀong hiưm brơi djơ̆ ?

- Ơi ia jrao Phạm Ngọc Liễu: Tui pơjrao gah ia jrao akha kyâo lơ̆m pơjrao brơi mơnuih ruă mơ-añă tơbiă ia sik lĕ kiăng pơjrao tui djop mơta. Yua anun, pơjrao tui ia jrao akha kyâo amra plai ƀiă anŏ pơglăi sat. Hăng ƀing mơnuih ruă mơ-añă tơbiă ia sik amra hơmâo lu anŏ pơglăi sat amăng drơi jăn. Lơm ba nao đih pơ sang ia jrao, ƀing ơi ia jrao amra khăm brơi tong ten tui hơdră khăm pơjrao gah ia jrao akha kyâo. Tui hluai pô mơ̆ ơi ia jrao amra pơjrao brơi phara lăp djơ̆ hăng drơi jăn mơnuih ruă. Črâo brơi mơnuih ruă mơñam ƀong, bơrơguăt drơi jăn lăp djơ̆ hăng črâo brơi sa, dua phun kyâo jrao dưi pơjrao tơlơi ruă anai anun lĕ añăm pia, hla če phĭ, phun giảo cổ lam, hrĕ phun thìa canh. Ră anai, hrĕ phun thìa canh hơmâo pơkra jing jrao asar pioh mơñum.

Kơ tơlơi hơdip, ƀong huă rĭm hrơi hăng mơnuih mơ-añă tơbiă ia sik: Kiăng đing nao 3 tơlơi, anun lĕ mơñum ƀong, bơrơguăt drơi jăn hăng mơñum jrao. Anai lĕ 3 mơta tơlơi yôm hloh lơ̆m pơjrao ruă mơ-añă tơbiă ia sik. Kơ bruă mơñum ƀong, mơnuih ruă ƀu dưi ƀong gơnam mơmih, gơnam lu sik, ƀañ kĕo, ia mơmih hơmâo ga. Mơñum ia mơmih djet mơng boh troh. Pơčrang lăng amăng drah lăng lu sik hă ƀŭ kiăng pơplih brơi lăp djơ̆; Kiăng bơrơguăt drơi jăn 30 mơnit amăng sa hrơi ƀudah 150 mơnit amăng ha wŏt hrơi tơjuh, ƀudah 3 hrơi amăng ha wŏt hrơi tơjuh. Mơng bruă bơrơguăt drơi jăn amra bơkơnar ia sik amăng drơi jăn mơnuih ruă; kơ bruă mơñum jrao, mơnuih ruă kiăng ngă tui tơlơi črâo ba mơng nai ia jrao hăng anăm lui nao pơhlôm.

- Ih hơmâo tơlơi pơtă hơget mơn kơ bruă pơgang ruă mơ-añă tơbiă ia sik ?

- Ơi ia jrao Phạm Ngọc Liễu: Kiăng pơgang ruă mơ-añă tơbiă ia sik, mơnuih glăk añrăng găng tơdah kiăng thâo hlâo amra ruă hơtai boh hăng mơ-añă tơbiă ia sik khŏm nao khăm hlâo. Hăng ƀing tha rơma kiăng kơ pơčrang lăng 6 blan 1 wŏt kiăng kơ thâo ia sik amăng drơi jăn lu hă ƀŭ mơng anun kah thâo mơñum ƀong lăp djơ̆. Tơdah mơnuih đing đăo hlâo ruă mơ-añă tơbiă ia sik, ia sik amăng drơi jăn lu đơi kiăng pơplih mơñum ƀong kah dưi pơgang hĭ tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik tơdơi anai.

Hăng ƀing mơnuih ruă laih, kiăng pơgang hơdôm anŏ pơglăi sat, kiăng kiăo tui lăng kơtăk drah hăng hơdôm anŏ pơglăi pơkŏn. Tlâo mơta mơnuih ruă kiăng ngă tui anun lĕ mơñum ƀong, bơrơguăt drơi jăn hăng mơñum jrao tui tơlơi črâo ba mơng nai ia jrao.

-Hai, bơni kơ ih hŏ!