VOV4.Jarai-Amăng bơyan phang, adai ayuh hyiăng pơblih bơyan amuñ biă hơmâo tơlơi ruă kman ƀă hyu, amăng anun hơmâo tơlơi ruă màng não, kman ngă sat kơ sơ̆l dlô ƀudah hruh dlô, kah hăng ruă bơbrah arăt amăng dlô, ngă sơ̆l dlô hơmâo rơnah juăt lăi Hib. Tơlơi ruă bơbrah sơ̆l dlô anun lĕ sa tơlơi ruă hơmâo rơnah amăng hruh dlô, ñu hơmâo ƀơi djop hnơr mơnuih, biă mă ñu ƀing čơđai muai. Tơlơi ruă ngă hŭi rơhyưt kơtang truh krơ̆n rơwen tơkai tơngan, hwing hwang, tơngil, mơmŏt mơta truh bơrơbah đih amăng abăn añuai laih anun djai mơtam tơdah ƀu hmao ƀuh hăng pơjrao.

Sơ̆l ƀudah hruh dlô djơ̆ biă gơ̆ arăt gôm dlô hăng ia hñor dlô hơdip. Tơdah ruă bơbrah arăt suai gôm dlô lĕ, yua kman anăn HI ngă, kman mut nao ngă sat kơ arăt, suai hruh dlô, ƀơi anŏ hơmâo tơlơi ruă kman pơmao sat, kman tlan añĕ ngă ba truh ruă dlô, tơbiă rơnah. Tui hăng anom bruă ia jrao rŏng lŏn tơnah, ruă bơbrah sơ̆l dlô yua kman ngă jai hrơi kơtang, ƀă hyu hmar mơ̆n rĭm thun hơmâo 250 rơbâo čô mơnuih djai yua tơlơi ruă anai, lu biă ñu čơđai muai hăng tơdăm dra. 1/5 ( sa črăn amăng 5) mrô mơnuih ƀă lĕ ngă rơwen hĭ truh sui thun, bơhmutu ngă hwing, kơhnăk, tơngil hăng bum mơta, ba truh sat kơ arăt dlô hăng ngă kơ tơlơi pơmin ƀu hmar ôh.

Ba ană bơnai ñu nao pơkă lăng hăng pơjrao ƀơi sang ia jrao prong Ƀuôn Ma Thuôt, ayong Nguyễn Đình Toàn dưi hơmâo ƀing ơi ia jrao lăi, bơnai ñu ruă bơbrah sơ̆l hruh dlô.

“Hlâo kơ thâo tơlơi ruă anai, bơnai kâo pơtŭk, duăm pơ-iă amăng drơi jăn, ruă akŏ, ƀlĕ pơtah, ƀu mơhao huă ƀong ôh, rơbat hyu ƀu beč bal kah hăng tơđar ôh. Tơdơi kơ ba nao pơ sang ia jrao arăng brơi nao pơ sang ia jrao prong hloh, mă drah pơčrang kman hăng pơčrang rup drơi jăn hăng măi CT boh tơhnal anun ƀuh lăi bơnai kâo ruă sơ̆l hruh dlô”.

Ayuh hyiăng bơyan adai pơblih, anŏ djrưh rơ-ơ̆ lu tui, hrom hăng anun ayuh hyiăng bơyan adai pơblih đĭ trun hmar, ngă kơ drơi jăn pơai buai tơdu hĭ bong glăi hăng kman mơ̆ng gah rơngiao mut tơma amăng drơi jăn, čeh čar lar lu tui. Tơlơi ruă juăt ngă kraih kơtang tui, ba truh tơlơi ruă arăt, ngă kơ pô ruă hơmâo tơlơi ruă na nao tơl abih tơlơi hơdip, mrô djai lu hloh sit ƀă tơlơi ruă anai. Ơi ia jrao kơhnăk hnong I (čuyên khua môt), Phạm Thị Kim Quế-Khua anom pơjrao tơlơi ruă amăng lăm-tơlơi ruă ƀă kman gah sang ia jrao plơi prong Ƀuôn Ma Thuôt, brơi thâo:

“Tơlơi ruă sơ̆l dlô phun ñu yua kơ kman, virus ngă rai ƀudah kman pơmao ngă. Mơnuih prong, phun ñu hơmâo tơlơi ruă yua kman hăng virus mơ̆n. Tơlơi ruă kơtang hăng pioh glăi tơlơi ruă amăng dlô  tơl abih tơlơi hơdip. Mrô mơnuih djai amăng yua tơlơi ruă anai lu biă mă, anun yơh sit hơmâo tơlơi ruă khom pơjrao tañ, hmao kru, djop ia jrao, djop hrơi blan”.

Tơlơi ruă sơl dlô lĕ sa tơlơi ruă hŭi rơhyưt biă mă, boh nik ñu hăng čơđai muai, ba truh tơlơi sat kơtang, tơlơi ruă anai truh djai tañ tơdah ƀu hmao pơjrao hmao kru. Ƀing čơđai hơmâo tơlơi ră sơ̆l dlô tơdah ƀu hmao ƀuh tañ, pơjrao djơ̆ hơdră juăt ba truh tơlơi ruă amăng arăt dlô kah hăng: rơnah jing ia mut amăng dlô, đôm glăi ngă khăng ƀơi tơlang akŏ hăng khăng dlô; tơlơi ruă djong lĕ ngă bum mơta, kơmlô, tơngil, kron hăng rơwen tơkai tơngan, ruă tơlek mơta, hwing, jing hưt tơmlư, ƀu thâo phe pho hrăm hră ƀu thâo ôh.

Ƀơi anăp tơlơi hŭi rơhyưt mơng tơlơi ruă bơbrah hruh dlô, Nai prin tha, ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh, Khua pơjrao tơlơi ruă ƀing čơđai gah Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư lăi pơthâo kơ hơdôm tơhnal gal hăng hơdră pơgang hlâo tơlơi ruă ƀơi mông ră ruai ƀơi yŭ anai:

- Rơkâo kơ ih brơi thâo kơ tơlơi ruă bơbrah hruh dlô ƀơi ƀing čơđai?

- Ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh: Ơi ia jrao Trần Thị Thuý Minh: “Bơbrah hruh dlô lĕ tơlơi ruă juăt hơmâo biă ƀơi ƀing čơđai laih anun tơlơi ruă anai ngă răm dlô, ngă bơbrah dlô yua lu mơta tơlơi ba truh, đa yua mač, kman, virus, lao, pơmao măt ngă. Tơlơi ruă anai jing tơlơi ruă kraih, hŭi rơhyưt biă mă tơdah ƀu pơjrao tañ amra ngă djai ƀudah pioh glăi tơlơi ruă lui kơ djai ba mơtăm kơ ƀing čơđai”.

- Rơkâo kơ ih brơi thâo dong yua hơget hơmâo tơlơi ră bơbrah hluh dlô ƀơi ƀing čơđai?

- Ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh: Tơlơi juăt ƀuh hloh lĕ bơbrah hruh dlô ngă hơmâo ia rơnah yua mơng kman hăng yua virus. Nam ruă blung a amăng tơlơi ruă bơbrah hruh dlô lĕ tŭ kơ ruă đôč, samơ̆ ăt hơmâo mơn mơnuih ruă mơng rơnang. Pơhmutu čơđai duam pơ-iă drơi amăng lu hrơi, duam na nao, ruă akŏ, ruă alăk mơta, ƀlĕ pơtah, găng rơkông đok, đa ruă kơtang hloh amra bơkơhñăk, truh kơ djai huăt. Anai lĕ tơlơi ruă hŭi biă hăng ƀing čơđai, yua hnun, lơ̆m ƀing čơđai hơmâo tơlơi ruă tui anun kiăng hơmâo sem lăng tañ, pơjrao tañ mơtăm. Tơdah pioh sui, đah ba truh tơlơi ruă pơkŏn jing ngă pơjrao tơnap, amuñ pơglăi tơlơi truh pơkŏn tơdơi anai.

 - Ơi ia jrao hơmâo tơlơi pơtă hơget mơn hăng tơlơi ruă bơbrah hruh dlô ƀơi ƀing čơđai?

Ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh: Bơbrah hruh dlô hơmâo mơng 5 mơta tơlơi phara, yua kman, yua virus, lao, mač klan, pơmao. Hăng kman lĕ ƀing ta pơgang hlâo brơi kơ ƀing čơđai hơdôm tơlơi ruă dưi pơgang hlâo kah hăng tlâ̆o pơgang vaccine phế cầu, vaccine pơgang ruă hruh dlô, vaccine pơkŏn amăng hơdôm tal tlâ̆o pơgang. Tal dua lĕ ƀing hơmâo ia rơnah yua tơlơi ruă pơkŏn mut nao truh pơ dlô kah hăng ruă bơbrah rơkông đok, ia rơnah ƀơi klĭ, ƀing ta kiăng lăng ba ƀing čơđai kiăng bĕ hĭ tơlơi ruă ngă bơbrah, kơbum ia rơnah. Tal 3, tơdơi kơ ta đing đăo hơmâo tơlơi ruă lĕ ta khŏm ba nao pơ sang ia jrao hlao đah mơng pơjrao brơi tañ, sem lăng tơlơi ruă hơget, laih anun pơjrao brơi tañ. Lơ̆m hơmâo tơlơi ruă anai baih ƀing ta khŏm pơjrao kiăo tui ơi ia jrao kiăng, lăng ba ƀing čơđai, ngă hrŏm đah mơng huăi hơmâo tơlơi djai brŭ hăng hơmâo tơlơi ruă pơglăi tơdơi anai.

- Hai bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ!

Nay Jek-Siu H’Mai: Pơblang