Tơlơi ruă djơ̆ drăng (arăng juăt iâu ruă djơ̆ kret) lĕ tơlơi ruă lar hyu yua virus djơ̆ drăng ngă. Anŏ juăt ƀuh tong ten hloh lĕ ƀuh đeh bum ia ƀơi klĭ kliang, ƀuh wŏt amăng jơlah hăng amăng mơbah. Tơlơi ruă djơ̆ drăng lar hyu mơng pô anai nao pô adih tui jơlan suă jua. Lơ̆m mơnuih ruă hiăp bit, pơtuk, phañ, hiăp ngă ia mơbah jrač hyu hơmâo wŏt virus ngă lar hyu pô pơkŏn ƀudah kma lar hyu tui ia anah bum ƀơi klĭ čah. Amăng bơyan bơnga, lơ̆m ayuh hyiăng pơ-iă pơđao lĕ bơyan ngă ruă djơ̆ drăng lar hyu. Tơlơi ruă anai juăt ƀuh ƀơi ƀing čơđai pơ yŭ 15 thun, sit biă ñu lĕ ƀing čơđai muai hăng čơđai sang hră gưl I, yua ƀing čơđai juăt yua hrŏm gơnam ngui.

Tui jŭ yap mơng anom bruă wai pơgang tơlơi duam ruă tơring čar Dak Lak, mơng akŏ thun truh ră anai, đơ đam tơring čar hơmâo 44 čô mơnuih ruă djơ̆ drăng, ƀuh raih daih ƀơi hơdôm plơi pla. Phrâo anai hloh lĕ ƀuh ƀơi 2 anih anun lĕ să Ea Kao (plơi prong Buôn Ma Thuột) hăng să Nam Ka (tơring glông Lak) ƀuh 29 čô mơnuih ruă. ABih bang lêng mơnuih hơdip hrŏm ƀudah ƀing čơđai hrăm hrŏm sa anih, sa boh sang hră.

Sang hră čơđai muai Ea Kao (să Ea Kao, plơi prong Buôn Ma Thuột), anih ƀuh mơnuih ruă djơ̆ drăng, hơmâo 3 anih hrăm hăng 100 čô čơđai glăk kiăo tui hrăm, amăng anun hơmâo rơbêh 20 čô čơđai ruă djơ̆ drăng hăng hơmâo brơi pơdơi pơčlah pơ sang. Samơ̆ amăng hrơi mông grup hyu mă bruă mơng anom bruă wai pơgang tơlơi duam ruă tơring čar hăng Sang ia jrao să nao pel ĕp ƀuh laih sa, dua čô čơđai đeh bum ia ƀơi klĭ kliang, him lăng ruă djơ̆ drăng mơng sang hră. Sang hră brơi thâo hlâo kơ Tết tui phiăn juăt 2023 hơmâo sa, dua čô čơđai ruă djơ̆ drăng hăng hơmâo sang anŏ brơi pơdai sang hră kiăng kiăo tui lăng. Hơdôm rơwang hrơi tơjuh giăm anai, sang hră tŏ tui hơmâo lu dong čơđai ruă djơ̆ drăng yua anun hơmâo lăi pơthâo sang ia jră să kiăng nao pơgang hĭ. Yă Tống Thị Tư - Kơ-iăng khua sang hră čơđai muai Ea Kao (să Ea Kao, plơi prong Buôn Ma Thuột, tơring čar Dak Lak), brơi thâo:

“Lơ̆m ƀuh amăng sang hră hơmâo ƀing čơđai ruă djơ̆ drăng, sang hră hơmâo ječ ameč lăi pơthâo brơi să hăng sang ia jrao laih anun hơmâo arăng djru brơi ia jrao pruih pơgang. Sang hră pơphun rơmet pơagaih, pruih ia jrao amăng djop anih hrăm, gơnam ngui, gơnam yua kơ rĭm čô čơđai, boh hĭ abih abăn, mông sơker, amu amăng pơ-iă. Bruă ngui ngor kơ ƀing čơđai pơphun pơplih nao rai yua hŭi lar mơng pô anai nao pơ adih yua anun ƀu brơi ƀing čơđai tơbiă ngui ha wŏt ôh”.

Amai H’Uông dŏ ƀơi ƀuôn Tơng Ju, să Ea Kao hơmâo ană đah kơmơi 5 thun glăk kiăo tui hrăm ƀơi sang hră čơđai muai Ea Kao hăng ană ñu ƀă tơlơi ruă djơ̆ drăng. Ñu bơngŏt biă mă kơ tơlơi suaih pral kơ ană bă, yua sa čô glăk ƀă tơlơi ruă laih, mơ̆ ană đah rơkơi 3 thun juăt ngui hrŏm amai ñu rĭm hrơi. Amai H’Uông brơi thâo dua adơi amai juăt ngui hrŏm mah amai ñu ruă samơ̆ ƀing gơñu ăt brơi ană bă jê̆ giăm mơn. Ñu pô ăt aka ƀu thâo ngă hiưm pă lơi rơngiao kơ bruă gir run pơjrao, wai lăng 2 čô ană klă hloh, uă mơnơi brơi rơgoh rĭm hrơi, pơhlôm brơi mơnong ƀong huă brơi 2 gơñu hăng mơmŏt mlăm brơi dua adơi amai pit phara. Kâo pô hlâo adih ăt ruă djơ̆ drăng mơn hăng pioh glăi lu nam rơka ƀơi ƀô̆ yua anun amai H’Uông hŭi biă mơn kơ ană đah kơmơi. Lơ̆m arăng tơña yua hơget ƀu nao tlâ̆o vaccine pơgang tơlơi ruă djơ̆ drăng brơi ană bă, amai H’Uông brơi thâo yua sang anŏ tơnap tap yua anun ñu ƀu đing nao ôh kơ bruă anai. Amai H’Uông brơi thâo:

“Giăm hăng anai 3 hrơi ƀuh ană bă duam pơ-iă, đeh bum ia ƀơi klĭ, lơ̆m ƀuh tui anun kâo ba ñu nao khăm mơtăm. Ơi ia jrao brơi thâo yua kâo tañ ƀuh, hmao tlôn yua anun ơi ia jrao khăm, črâo brơi kiăng blơi jrao pik hăng mơñum. Lơ̆m wai lăng anăn pơ sang, kâo ăt kiăo tui lăng na nao kiăng kơ ƀuh hmao tlôn yua tơlơi ruă anai hŭi rơhyưt mơn, ơi ia jrao pơtă pơtăn kiăng kiăo tui lăng, brơi mơñum ia lu, pik jrao, brơi mơñum ia djet mơng boh troh, brơi ƀong añăm tam, uă mơnơi brơi rơgoh, rĭm hrơi, boh sum ao amu amăng pơ-iă. Kâo thâo tơlơi ruă anai hŭi rơhyưt hăng ăt čang rơmang kơnuk kơna amra ngă gêh gal kiăng ƀing čơđai dưi tlâ̆o vaccine soh sel.

Tơdơi kơ ƀuh mơnuih ruă djơ̆ drăng amăng să Ea Kao, gơnong bruă ia jrao ječ ameč pok pơhai bruă pơgang, pơgăn tơlơi ruă, laih dong pơphun pruih Chloramin B ƀơi hơdôm boh sang hơmâo mơnuih ruă hăng hơdôm boh sang hră čơđai muai, djru brơi Chloramin B, črâo brơi hơdôm boh sang anŏ hơmâo mơnuih ruă hăng hơdôm boh sang hră pruih ia jrao pơgang rĭm hrơi, laih dong kơtưn amăng bruă pôr pơhing amăng brô̆, pơtrut kơtang pran rang kơđiăng mơng mơnuih ƀon sang amăng bruă pơgang tơlơi ruă. Ơi ia jrao Nguyễn Đình Thảo - Sang ia jrao să Ea Kao, plơi prong Buôn Ma Thuột, tơring čar Dak Lak brơi thâo:

“Amăng hơdôm hrơi mơng Tết tui phiăn juăt truh hrơi ƀuh tơlơi ruă djơ̆ drăng ngă tơnap tap ƀơi ƀon lan yua mơnuih ruă lu hloh lĕ ƀing čơđai amăng plơi pla, bruă rơmet pơagaih anih dŏ hơdip jum dar aka ƀu đing nao hăng lơ̆m ƀuh mơnuih ruă ăt aka ƀu lăi pơthâo brơi anih anom ia jrao. Lơ̆m ƀuh lu mơnuih ruă ƀing gơñu kah mơng lăi pơthâo. Lơ̆m thâo tong ten anih hơmâo mơnuih ruă, sang ia jrao hơmâo ječ ameč pơtô pơblang kơ tơlơi ruă kah hăng bruă pơgang amăng brô̆, loa amăng să. Laih dong pơphun jơnum hăng lăi pơthâo brơi 14 čô mơnuih djru brơi ia jrao hyu lăi pơthâo hăng hơmâo hơdră pơgang, ƀing mơnuih ruă amra ba nao khăm hăng pơjrao”

Virus ngă ruă djơ̆ drăng arăng lăng lĕ virus lar hyu kơtang hloh, tơdah aka ƀu tlâ̆o vaccine hăng hăng hơdip jê̆ giăm hăng mơnuih ruă amra ƀă tơlơi ruă mơtăm. Tơdơi amăng tơring čar ƀuh dua anih ruă djơ̆ drăng, anom bruă wai pơgang tơlơi duam ruă tơring čar hơmâo git gai anom bruă ia jrao hơdôm boh tơring glông, plơi prong kơtưn amăng bruă krăo lăng, pơphun pel ĕp hơdôm anih hơmâo mơnuih ruă; sit biă ñu ƀơi hơdôm sang hră čơđai anet, sang hră gưl I, gưl II, gưl III hăng ƀơi hơdôm boh ƀon lan kiăng pơhŭi brơi tañ hloh. Lơ̆m ƀuh mơnuih ruă djơ̆ drăng amra pơčlah, pơgang hĭ tơlơi pơkă, anăm brơi lar hyu, ngă hiưm pă ba truh ruă kraih, huăi ngă djai mơnuih. Hrŏm hăng anun, gum hrŏm hăng gơnong bruă pơtô pơjuăt amăng bruă pok pơhai hơdôm hơdră pơgang ƀơi hơdôm boh sang hră, laih dong prap lui djop ia jrao, gơnam măi mok, nai ia jrao kiăng kơ nao pơgang hĭ lơ̆m ƀuh hơmâo mơnuih ruă.

Ayuh hyiăng pơ-iă pơsah ră anai ngă gal kơ tơlơi čeh čar lar djuai kơman ba truh tơlơi ruă djơ̆ drăng (djơ̆ kret). Khă tơlơi ruă ƀu ngă sat kơtang mơn, samơ̆ tơdah ƀu thâo tañ hăng bơwih brơi djơ̆, tơlơi ruă ăt amra jing kơtang mơn. Kiăng ƀing amĭ ama čơđai thâo hluh rơđah hloh kơ tơlơi ruă anai ăt kah hăng thâo hơdră bĕ hăng bơwih brơi čơđai hmâo tơlơi ruă, grŭp hyu mă tơlơi pơhing phrâo gah črăn hơdră anai hmâo tơlơi ră ruai hăng Nai prin tha, ơi ia jrao Trần Thị Thuý Minh – Khua Anom pơjrao tơlơi ruă čơđai muai Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư.

-Ơ ơi ia jrao ih brơi thâo lăng kơ tơlơi ruă djơ̆ drăng hmâo hơdôm tơlơi pơdah hiưm ñu hăng jơlan lar hyu tơlơi ruă djơ̆ drăng?

Ơi ia jrao Trần Thị Thuý Minh: Djơ̆ drăng lĕ tơlơi ruă juăt bưp ƀơi čơđai hăng wot mơnuih prong. Tơlơi ruă yua kơ kơman ngă, juăt bưp ƀơi mơnuih tơdu pran hơtai hăng akă hmâo klâ̆o jrao pơgang hlôm hlâo. Anai lĕ tơlơi ruă pơdah gah klĭ hăng hơdôm anih anom. Blung a lom čơđai bưp hăng mơnuih hmâo tơlơi ruă djơ̆ drăng năng ai ñu 1-2 rơwang hrơi rơjuh amra hmâo gru nam rơ-ŏt, pơ-iă drơi jăn, tơdơi kơ anun hmâo hơdôm nam ƀlĕ tơbiă kah hăng mun ƀơi akô̆, tơkuai, drơi jăn, tơngan, tơkai. Tơlơi ruă phun hơđuh đĭ mơng 2-3 hrơi tơdơi kơ anun hơdôm anih ƀlĕ rai mun bum rơnah, lôk hmok, jing thol hăng hlao hĭ amăng rơwang mơng 3-4 hrơi tơdơi. Lu ñu tơlơi ruă anai amra pioh glăi thol tơdơi kơ anun tơdah ƀu hmâo bơwih brơi klă, rơngiao kơ anun sa dua čô mơnuih amra pơplih ngă kraih. Djơ̆ drăng lar tui jơlan suă jua hăng bơdjơ̆ nao ƀơi klĭ hmâo nam rơka yua kơ ia rơnah mơng mun anun djah hyu.  

-Tơlơi ruă djơ̆ drăng bơdjơ̆ nao tơlơi suaih pral mơnuih ruă hiưm ñu ơ ơi ia jrao?

Ơi ia jrao Trần Thị Thuý Minh:Hăng sa dua drơi jăn, biă ñu lĕ čơđai anet, mơnuih pran tơdu, mơnuih hmâo hơdôm tơlơi ruă lok nao lok rai lom djơ̆ drăng amra ngă pơplih bơbrah klĭ lôm glô, bơbrah kơsô̆, hăng hơdôm tơlơi pơplih anai amra ngă huĭ rơhyư̆t truh tơlơi hơdip ƀudah pioh glăi hơdôm nam thol tơdơi anai. Lu čơđai djơ̆ drăng amra pioh glăi nam thol lăng ƀu klă hiam ƀơi ƀô̆ drơi jăn. Tui hluai kơ rơnoh kơtang ƀudah tơdu, hmâo tlâ̆o  hă ƀu tlâ̆o jrao pơgang hlôm hlâo hăng pran kơdŏng glăi mơng čơđai muai mơ̆ hơdôm tơlơi pơplih amra lu ƀudah ƀiă.

-Ơi ia jrao hmâo tơlơi pơtă hơget hăng amĭ ama čơđai lom bơwih brơi čơđai muai djơ̆ drăng ƀơi sang?

Ơi ia jrao Trần Thị Thuý Minh: Hăng bruă bơwih brơi kơ čơđai muai djơ̆ drăng, rơngiao kơ ngă hlư̆h pơ-iă, mơñum ia jrao tui ơi ia jrao pơtô brơi lĕ bruă bơwih brơi hơdôm nam rơka ƀơi klĭ jing yôm phăn biă. Yua kơ tơlơi nam rơka ƀơi klĭ tơdah ƀu pơjrao klă, bơbrah ƀlĕ rơnah, nam rơka jing thol na nao tơdơi anai amra sat biă hăng amra ngă bơbrah truh anih pơkon amăng drơi jăn. Bruă bơwih brơi nam rơka ƀơi klĭ kơ čơđai djơ̆ drăng khom rơnak klă rơgoh kơ ƀơi nam ƀlĕ mun bum rơnah, ta yua jrao pơdjai kơman tơdah ñu bơbrah hăng anăm pik hơdôm mơta mơnong pơkon ƀơi nam rơka hmâo ia rơnah. Lom hơdôm anih bum rơnah či bơbrah khom hmâo tơlơi pơtô brơi mă yua bruă pơjrao kiăng bĕ bruă ngă rơka ƀơi hơdôm anih bơbrah bum rơnah, ngă bơbrah lu hloh ƀơi hơdôm anih pơkon. Hăng mơnuih djơ̆ drăng, huăi kom rao mơnơi ôh mơ̆, kơđai glăi jai agaih rơnăk rơgoh kơ čơđai jai klă. Gah gơnam ngă bơbuă drơi jăn, tâ̆o hloh brơi čơđai ƀong huă djơ̆ rơ-oa, djop gơnam ngă bơbuă lăp djơ̆ hăng hnưr thun, mơñum lu ia. Tơdah lom bơwih brơi, čơđai pơ-iă drơi jăn na nao ƀu thâo hlưh, hmâo hơdôm gru nam bơdjơ̆ nao ară drah kah hăng pit na nao, tơnap râo mơdưh, ƀlĕ pơtah, kơañăk, tơnap suă jua... lĕ tâ̆o hloh ba čơđai nao pơ̆ sang ia jrao hmao tlôn.   

 -Ơi ia jrao hmâo pơtă hơpă pioh kơ amĭ ama čơđai kiăng pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă djơ̆ drăng kơ čơđai muai?

 Ơi ia jrao Trần Thị Thuý Minh:Anô̆ tơphă blung a lĕ djơ̆ drăng ră anai hmâo laih jrao pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă. Yua anun, amĭ ama čơđai tâ̆o hloh ba čơđai nao tlâ̆o pơgang hlôm hlâo kiăng hmâo pran kơdŏng glăi kơ mơnuih hmâo tơlơi ruă anai. Dua lĕ, kiăng huăi djơ̆ tơlơi ruă, anăm brơi čơđai hyu ngui hăng dô̆ giăm hăng ƀing mơnuih bơwih brơi ƀudah hơdôm mơnuih glăk hmâo tơlơi ruă djơ̆ drăng. 3 lĕ, lom đing đăo ană djơ̆ drăng, tâ̆o hloh ba čơđai nao pơ̆ sang ia jrao kiăng dưi pel ĕp, pơkă lăng hmao tlôn.

 -Bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ!