VOV4.Jarai - Yua bơbeč mơng klin Covid-19, ră anai, kơtăk drah dŏ glăi pioh jur hăng pơjrao brơi mơnuih duam ruă ƀơi hơdôm sang ia jrao amăng tơring čar glăk kơƀah, sit biă ñu ƀơi sang ia jrao prong kual Dap kơdư. Kiăng kơ pơsir hĭ kơ bruă anai, anom bruă kơtăk drah tơring čar Dak Lak hơmâo pơphun tŭ mă drah pơyơr ƀơi anom bruă, laih dong jak iâu djop khul grup pơyơr drah, ƀing ding kơna, abih bang mơnuih ƀon sang nao pơyơr drah pioh jur brơi mơnuih duam ruă. Kiăo tui anai lĕ tơlơi čih mơng ƀing mă tơlơi pơhing phrâo amăng črăn hơdră kơ bruă mă ƀơi anom bruă kơtăk drah tơring čar Dak Lak.

Klin Covid-19 hơđuh đĭ tal 4 ƀơi lu anih ngă kơ bruă pơyơr drah bưp tơnap tap. Rơngiao kơ aset tui drah, bruă pơphun ăt hrŏm trun mơn, lu mơnuih bơngŏt yua klin kheng lar hyu kơtang yua anun ƀu nao pơyơr drah ôh ngă kơtăk drah djă pioh amăng sang ia jrao kơƀah biă mă. Ƀơi anăp kơ tơlơi anai, rơnuč blan 3 thun 2022, anom bruă kơtăk drah tơring čar Dak Lak hơmâo tơlơi pơhing kiăng jak iâu abih bang mơuih nao pơyơr drah. Ƀing mơnuih kiăng nao pơyơr drah, amăng hrơi mông tui hluai hor amra nao tơl anom bruă kơtăk drah tơring čar Dak Lak (sang glông tal 4, sang B, Sang ia jrao prong kual Dap kơdư) kiăng kơ pơyơr drah mơ̆ ƀu kiăng dŏ tơguăn truh hrơi arăng pơphun kah mơng nao.

Sit biă ñu, amăng plang Facebook pơplir hơbit, jak iâu djop khul grup nao pơyơr drah, ƀing ding kơna djop khul grup, sang anŏ mơnuih duam ruă hăng abih bang mơnuih ƀon sang nao pơyơr drah. Bruă tŭ mă kơtăk drah rĭm hrơi lêng kơ pơphun djơ̆ hăng tơlơi pơkă amăng pơgang klin hăng pran gơgrong “nao pơyơr drah pơhlôm rơnuk rơnua - anăm hŭi klin Covid-19 ôh”, bruă pơphun pơhlôm kjăp amăng pơgang klin kheng lơ̆m nao poyơr drah, kiăng pơhlôm brơi tơlơi suaih pral kơ ƀing mơnuih nao pơyơr drah rah, hăng kiăng tañ hơmâo drah jur brơi ƀing mơnuih duam ruă.

Mut hrŏm grup pơyơr drah ƀơi kual Dap kơdư mơng 9 thun hlâo adih, ayong Lê Văn Bình (dŏ ƀơi tơring glông Ea Kar, tơring čar Dak Lak) lĕ ding kơna hur har pran yua mơng Grup ñu juăt nao pơyơr hăng hyu pơtô pơblang, pơtrut pơsur abih bang mơnuih mut hrŏm. Ayong Bình brơi thâo:

“Kâo lĕ ding kơna amăng grup anai giăm 9 thun anai laih, mơng hrơi grup phrâo akŏ pơjing mơtăm yơh. Truh ră anai, kâo hơmâo nao pơyơr drah 10 wŏt hăng 50 wŏt pơyơr tiểu cầu. Kâo pô ăt bưp lu mơnuih duam ruă, amăng anun lu hloh lĕ sang anŏ tơnap tap. Lơ̆m hơmâo tơlơi rơkâo mơng grup nao pơyơr drah, kâo amra prap hrơi mông nao pơyơr drah mơtăm, mah tơhrơi kah hăng mlăm, biă mă ñu lĕ pơyơr tiểu cầu, đa juăt 1 ƀudah 2 mông mơguah. Ƀuh tơlơi hok mơ-ak mơng mơnuih ruă kă hăng sang anŏ gơñu, kâo pô ăt mơ-ak mơn.

Ăt hok mơ-ak lơ̆m pơyơr brơi arăng kơtăk drah, amon Trần Khánh Ly (čơđai sang hră gưl prong thun hrăm tal 3, Sang hră gưl prong Buôn Ma Thuột), ñu lĕ mơnuih 6 wŏt nao pơyơr drah amăng 3 thun mơtăm, ñu brơi thâo:

“Blung hlâo kâo thâo kơ bruă pơyơr anai lĕ yua Khul hlăk ai sang hră pơphun. Kâo ƀuh bruă anai yôm phăn biă mă yua anun kâo nao čih anăn mut hrŏm. Hơdôm tal hlâo anun nao poyơr drah juăt pơƀut ƀơi hơdôm anih pơkă brơi, kơnong tal anai phara ƀiă, yua anun ƀing gơmơi amra nao pơyơr drah lu ƀiă dong. Bruă pơyơr drah amăng hrơi blan hơmâo klin pơphun ăt kjăp hăng pơhlôm rơnuk rơnua, abih bang lêng kơ ngă tui tơlơi pơkă 5K yua anun kâo hơđong amăng pran jua biă mă.

Sit biă ñu, hơmâo lu mơnuih kiăng jur drah, anun lĕ ƀing mơnuih khŏt drah yua pơjrŏm rơdêh, bưp tơlơi truh sat lơ̆m mă bruă, đông drah amăng blung pruăi…;ƀing mơnuih hơmâo tơlơi ruă bơdjơ̆ nao kơtăk drah anun lĕ drah gal, tơlang tơleh, hlai drah, đông drah ngă hrŏ trun tiểu cầu …Laih dong, ƀing mơnuih breh hơtai boh, trơ̆i hlung pruăi, pơtlep amăng kian pruăi ăt kiăng lu drah. Mrô drah pioh jur brơi mơnuih ruă kă juăt mă mơng sa anih đôč, anun lĕ mơng ƀing nao pơyơr. Ơi ia jrao Vũ Thị Ngà, Kơ-iăng Khua anom kơtăk dragh tơring čar Dak Lak brơi thâo:

“Lơ̆m klin Covid-19 hơđuh đĭ tal 4 ngă kơ bruă pơphun pơyơr drah amăng plơi pla bưp tơnap tap, hơdôm bruă tŭ mă drah pơyơr hơmâo akŏ pơjing rĭm blan, rĭm rơwang amăng djop plơi pla lêng kơ pơdơi hĭ. Ƀơi anăp kơ tơlơi anai, anom bruă kơtăk drah hơmâo pơphun tŭ mă drah pơyơr ƀơi anom bruă mơtăm, amra mă drah pơyơr rĭm hrơi ƀơi anom bruă kơtăk drah. Hyu jak iâu, pơtrut pơsur djop khul grup, ding kơna, sang anŏ hơmâo mơnuih duam ruă nao pơyơr drah. Pơphun plang jak iâu mut hrŏm nao pơyơr drah amăng Facebook, mơng anun hơmâo lu dong mơnuih nao pơyơr drah pơ anom bruă anai kiăng kơ pơhlôm kơtăk drah pơyơr brơi mơnuih duam ruă”.

Mơng hrơi pơphun pơyơr drah ƀơi anom bruă kơtăk drah mơtăm, truh ră anai, rĭm hrơi anom bruă hơmâo mă giăm 50-60 anung drah, pơgôp yôm phăn amăng bruă jur hăng pơjrao brơi mơnuih duam ruă. Hơdôm anung drah arăng pơyơr amra djă pioh tui tơlơi pơkă hăng hơmâo pơčrang lăng hŭi kơ djơ̆ klin kman hăng tơlơi ruă kă pơkŏn anun lĕ HIV, brah kơsŏ B, brah kơsŏ C, giang mai, duam hơdrăp …Hơdôm anung drah anai amra pơčlah tui kơtăk drah O, A, B hăng AB, pơčlah jing hơdôm djuai kơtăk drah phara anun lĕ huyết tương, hồng cầu, bạch cầu hăng tiểu cầu. Drah amra djă pioh pơhlôm brơi klă hloh kơ djop sang ia jrao, hơdôm anung drah pơpă ƀu pơhlôm amra lui hĭ tui hăng tơlơi pơkă.

Tui ƀing ta ƀuh, yua kơ hơdeč hmar amăng pơtô pơblang, bruă pơphun pơyơr drah tui hơdră na nao, yua anun pơsir hĭ bruă kơƀah drah kiăng kơ pơhlôm amăng bruă jur hăng pơjrao brơi mơnuih duam ruă amăng hrơi blan hơmâo klin Covid-19. Samơ̆, yua kơtăk tŭ mă ăt dŏ aset pơhmu tui tơlơi kiăng ră anai yua anun hơdôm anung drah glăk hơmâo kơnong jur brơi ƀing ruă kraih đôč.

Pơyơr drah djru brơi mơnuih ruă jing bruă ngă hiam. “Sa tơdjoh drah brơi nao - sa tơlơi hơdip dŏ glăi”, hơdôm tơdjoh drah hơmâo brơi amra ba glăi tơlơi hơdip kơ mơnuih ruă kơtang. Kiăng thâo hluh hloh kơ bruă pơpha brơi drah hăng hơdôm tơlơi kơđiăng lui kiăng pơyơr drah rơnuk rơnua amăng hrơi glăk hơmâo klin Covid-19, ƀơi anai lĕ tơlơi ră ruai hăng ơi ia jrao Vũ Thị Ngà, Kơ-iăng khua anom bruă Drah pơmut drah tơring čar Dak Lăk.

- Rơkâo ơi ia jrao brơi thâo hơdôm tơlơi kiăng thâo hlâo hăng tơdơi kơ pơyơr drah? Pô hlơi ƀu dưi brơi drah?

- Ơi ia jrao Vũ Thị Ngà: Hlâo či pơyơr drah kiăng kơđiăng hơdôm mơta tơlơi anai: mlăm hlâo či pơyơr drah ƀu dưi krong đơi ôh, pit aset biă ñu 6 mông hăng ƀong hĭ ƀơ̆i hlâo či nao brơi drah. Ƀu dưi ƀong gơnam hơmâo lu đơi đạm, ia rơmă, ƀu dưi mơñum tơpai ƀier, laih anun kiăng hơmâo tơlơi pơmin mơ-ak, djơhôl amăng pran jua, mơñum lu ia hlâo či nao brơi drah.

Tơdơi kơ brơi drah giong, pô brơi drah kiăng đih pơdơi ƀơi anih aset biă mă lĕ 15 mơnit, mơñum lu ia, laih anun tơbiă mơng anih brơi drah lơ̆m mưn drơi jăn mơ-ak, anăm krŏng mlăm ôh, ƀu dưi mơñum tơpai, ƀier ôh. Tơdơi kơ brơi drah, ƀong huă tui hơđăp mơn, ƀong lu gơnam klă pioh rông drơi kah hăng mơnong, akan, boh mơnŭ, boh bip, mơñum ia tơsâo rơmô kiăng hơmâo drah phrâo hiam.

Ƀing ƀu dưi nao pơyơr drah anun lĕ ƀing phrâo mơñum tơpai, ƀier, glăk hơmâo tơlơi ruă ƀă hyu kơtang, ƀudah pô ñu hơmâo tơlơi ruă ƀu thâo suaih kah hăng: ruă hơtai boh, tơtăng ară drah, ruă jơlan suă pran, ruă gah nội tiết, hưt tơbưt,...ƀing gơñ jrao ma túy hăng juăt tơƀuăt, jê̆ rơkơi bơnai hăng lu mơnuih.

- Hrơi mông hơmâo pran glăi tơdơi kơ pơyơr drah lĕ sui hơdôm pă ơ ơi ia jrao?

- Ơi ia jrao Vũ Thị Ngà: Tơdơi hrơi pơyơr drah năng ai 3-4 wơ̆t hrơi tơjuh, drah amra hơmâo glăi tui hơđăp. Pơyơr drah djru pơplih mrô tế bào tha hăng drah kơtăk čơđeh asar ƀu hiam amăng drơi ta, amra pơhrua tui hăng tế bào phâo, klă hloh, hơdip sui hloh, tui anun amra klă hloh kơ drơi jăn ƀing ta.

- Rơkâo kơ ih brơi thâo tlâ̆o vaccine pơgang Covid-19 sui hơdôm blan mơng dưi nao pơyơr drah? Pơyơr drah ngă tơdu mơn anŏ klă mơng vaccine pơgang Covid-19?

- Ơi ia jrao Vũ Thị Ngà: Tơdơi kơ tlâ̆o vaccine pơgang Covid-19 amra kiăng pơdơi sui. Hrơi pơdơi tui hluai kơ djuai vaccine mơn. Djuai vaccine hơmâo Ding jum ia jrao brơi mă yua ră anai lĕ dưi pơyơr drah tơdơi kơ tlâ̆o ha wơ̆t hrơi tơjuh tơdah ta hơmâo pran. Hơdôm tơlơi kơsem min ră anai aka ƀu hơmâo ôh tơhnal pơsit bruă pơyơr drah ngă tơdu trun anŏ klă mơng vaccine, amăng anun hơmâo vaccine pơgang Covid-19. Hăng drơi jăn mơnuih añrăng, hiam drơi lĕ hơmâo năng ai mơng 4 truh 6 lit drah, rim wơ̆t nao brơi drah ta kơnong brơi mă mơng 250-350 ml drah đôč. Mrô drah kơtak pơgang glăi virus SARS-CoV-2 amăng drah aset đôč, lơ̆m anun drơi jăn ta pơjing rai drah na nao, amăng anun hơmâo tế bào bạch cầu, laih anun dưi pơgang brơi drơi jăn ta amăng bruă ngă bơkơnar hĭ mơnong pơgang SARS-CoV-2 mut amăng drơi.

- Ih hơmâo tơlơi pơtă pơtăn hơget mơn amăng bruă pơhlôm rơnuk rơnua lơm nao pơyơr drah amăng hrơi mông hơmâo klin Covid-19 tui ră anai?

- Ơi ia jrao Vũ Thị Ngà: Amăng hrơi hơmâo klin Covid-19, pơđĭ tui tơlơi rơnuk rơnua kơ bruă pơyơr drah, brơi drah tui 3 mơta hơnong pơkă: rơnuk rơnua kơ pô brơi drah, rơnuk rơnua kơ pô mă yua drah, hăng rơnuk rơnua kơ ƀing ơi ia jrao pơmut drah. Yua hnun hăng anom bruă pơphun pơyơr drah ƀu dưi pơƀut lu mơnuih ƀơi ha anih, ha mông, pơkă mông mă drah phara. Ruah anih nao pơyơr drah rơhuaih, kih rơmet, ngă hơdjă anih mă drah, sut atur sang, gơnam yua hlâo čih mă drah. Pô nao pơyơr drah kiăng lăi pơthâo tañ kơ anom bruă mă drah tơdah mưn pơtuk, duam, ƀu anăm suă pran amăng 14 hrơi tơdơi kơ pơyơr drah. Biă ñu, pô pơyơr drah ƀu nao pơyơr drah hăng ƀu dưi nao pơ anih pơyơr drah ôh lơ̆m pơsit ƀă klin SARS-CoV-2. Kơnong dưi pơyơr drah aset biă mă ñu lĕ 10 hrơi yap mơng hrơi pơsit huăi hơmâo kman Covid-19 dong tah, laih anun huăi mưn ruă dong tah amăng drơi jăn.

Võ Quỳnh – Đình Thi: Čih

Siu Đoan - Siu H’Mai: Pơblang