Ƀơi anih Pơjrao čơđai, sang ia jrao prong kual Dap Kơdư, mơ̆ng akŏ thun truh ră anai hơmâo čơkă hăng pơjrao brơi rơbêh kơ 350 čô čơđai duam đung drah, amăng anun hơmâo 13 čô čơđai rơmŏng plên. Ră anai, rim hrơi ƀơi anih pơjrao čơđai ăt čơkă pơjrao brơi mơ̆ng 25-30 čô čơđai duam đung drah. Duam đung drah jing tơlơi ruă kraih, tơlơi ruă hơmâo ƀơi ƀing tha wơ̆t hăng ƀing čơđai, amăng anun ƀing čơđai amuñ ruă kơtang biă lơ̆m duam đung drah. Tui hăng ƀing ơi ia jrao pơjrao čơđai, duam đung drah hŭi rơhyưt hloh ƀơi ƀing čơđai rơmŏng plên, čơđai ană nge; čơđai kơƀah pran; čơđai hơmâo tơlơi ruă kah hăng bạch cầu cấp, đung drah tiểu cầu, mơañă tơbiă ia sik ƀudah glăk ruă hlung asơi, ruă pruăi, ruă hơtai...Hơdôm tơlơi ruă anai lêng kơ amuñ tuh drah, anun jing tơdah ruă đung drah dong amra hŭi rơhyưt hloh yua dah duam đung drah lĕ tơbiă huyết tương.

Amon V.H.T (12 thun, dŏ ƀơi phường Khánh Xuân, plơi prong Buôn Ma Thuột, tơring čar Dak Lăk) duam đung drah 7 hrơi laih, truh ră anai ñu plai laih mơn, samơ̆ ñu ăt dŏ brail mơn. Tui hăng tơlơi ră ruai mơ̆ng V.H.T, lơ̆m dŏ pơ sang ñu mưn rơ-ŏt, hiư̆m tơtuh drơi, ruă akŏ, duam uh. Lơ̆m anun sang anŏ min ñu duam đôč đač anun jing brơi mơñum ia jrao. Truh hrơi tal 4 ăt ƀu plai mơn, duam hloh kơ anun dong, anun jing sang anŏ ba nao khăm pơ sang ia jrao anet, laih anun pơčrang drah ƀuh duam đung drah. Ƀing ơi ia jrao kiăng sang anŏ ba nao đih pơ sang ia jrao hlao mơtăm yua dah pô anet anai rơmŏng plên, duam sui dong, hŭi biă. Amon V.H.T lăi: “Pơ sang mơñum mă ia jrao kâo mưn rơ-ot, ruă akŏ, hwing akŏ, duam kơtang, glêh biă. Tơdơi kơ 4 hrơi kâo ƀu plai ôh, rơbah đơi anun jing sang anŏ brơi nao pơčrang drah lĕ ƀing ơi ia jrao kiăng ba nao đih pơ sang ia jrao. Mơ̆ng hrơi mut pơjrao truh ră anai 3 hrơi laih, kâo mưn plai ƀiă laih. Kâo lăng tơlơi ruă anai hŭi rơhyưt biă mă, biă ñu hăng ƀing rơmŏng plên tui hăng kâo anai, anun jing tơdah duam kơtang lĕ nao đih pơ sang ia jrao hlao”.

Mơnuih pơkŏn dong lĕ sang anŏ amai P.T.T (dŏ ƀơi să Hòa Thuận, plơi prong Buôn Ma Thuột, tơring čar Dak Lăk). Hơmâo ană đah rơkơi 10 thun rơmŏg plên anun ñu lăp đing nao biă tơlơi suaih pral ană ñu. Yua pel ĕp tơlơi pơhing kơ čơđai rơmŏng pkên hăng duam đung drah anun jing ƀuh ană ñu hơmâo nam ruă phara, sang anŏ ñu ječ ameč ba ană nao khăm hăng pơjrao. Yua hnun mơn pô ruă hơmâo ơi ia jrao krăo lăng, hơmâo hơdră pơjrao lăp djơ̆, tañ suaih. Amai P.T.T lăi: “Blung a lơ̆m glăi mơ̆ng sang hră ană kâo lăi ñu rơ-ot, kâo pơmin ñu ruă yơh anun. giong anun ñu duam, ruă akŏ. Pioh truh hrơi pơgi dong brơi ñu dŏ pơ sang krăp lăng ƀơ̆i, truh hrơi tơdơi dong sang anŏ gơmơi na nao khăm hlao mơtăm, laih anun ƀuh ñu duam đung drah. Lăng hŭi biă yua amăng sang ăt hơmâo mơn mơnuih duam đung drah glăk dŏ pơ sang ia jrao anun jing sang anŏ gơmơi ba nao đih pơ sang ia jrao mơn đah mơ̆ng hơđong pran. Kâo thâo duam đung drah hŭi rơhyưt biă laih anun hơmâo lu laih mơnuih djai anun lơ̆m thâo ană duam đung drah, kâo brơi nao hlao pơ sang ia jrao mơtăm yơh, pioh pơ sang ƀu thâo lăng ôh. Kâo thâo bruă drơi jăn rơmŏng plên bơbeč kơ tơlơi suaih pral anun jing brơi nao pơ sang ia jrao tañ mơtăm pơhlôm rơnuk rơnua, tơlơi suaih pral kơ ană bă”.

Duam đung drah juăt rơ-ơ̆ mơ̆ng hrơi tal 3, anun jing ƀu ƀiă ôh mơnuih duam hăng sang anŏ pơmin suaih laih. Khă hnun, amăng 3 truh kơ 7 hrơi yơh ruă kơtang biă mă. Amăng mông anai, virus Dengue ngă drơi jăn ƀu hơmâo pran, ƀu anăm pơgang klin duam ruă, ba truh tơlơi ruă kah hăng: đung drah ƀơi klĭ, ƀlĕ drah amăng adung...Yua hnun, mơ̆ng hrơi tal 3 truh hrơi tal 7 jing hơdôm hrơi hŭi rơhyưt hloh. Yua hnun, ƀu kơnong hăng ƀing čơđai rơmŏng plên, čơđai hơmâo tơlơi ruă hơđăp đôč ôh mơ̆ abih bang ƀing čơđai hăng ƀing tha, lơ̆m duam đung drah kiăng kơđiăng nam ruă yua dah amuñ ngă hrơi kơtuă yua rơngiă huyết tương. Nam amuñ thâo krăn lĕ mơnuih duam pơtah lu, ruă hlung ƀơi giăm hơtai, nao mơañă aset, drơi jăn ƀu suk dŏ, glêh glar...Abih bang nam ruă anai khŏm nao đih pơ sang ia jrao tañ mơtăm. Tañ ƀuh hăng thâo hluh hơdôm bruă amăng rim tal ruă amra djru ta tañ thâo tơlơi ruă, pơjrao djơ̆ hăng tañ, djru bơhơdip mơnuih ruă. Ơi ia jrao CKII Nguyễn Văn Mỹ  - Kơ-iăng khua pơjrao čơđai, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brơi thâo: “Ră anai duam đung drah aka ƀu hơmâo ia jrao pơjrao hơjăn ôh, juăt pơjrao kiăo tui nam ruă đôč, pơmut ia hiam amăng drơi jăn kiăo tui ta mơñum. Tơlơi anai ngă ƀu ƀiă ôh amĭ ama ƀing čơđai pơmin tơlơi ruă anai aka ƀu hơmâo ia jrao pơjrao hơjăn mơ̆ kơnong brơi mơñum ia hiam anun jing arăng juăt ƀu kơđiăng, brơi čơđai mơñum kiăng hơmâo pran. Khă hnun, bơkơhñăk duam đung drah amuñ hơmâo biă anun ƀing duam đung drah ƀơi ƀing čơđai juăt hơmâo krăp lăng mơ̆ng 1, 2 hrơi blung a lơ̆m čơđai duam ta dưi mă yua jrao duam, mơñum lu ia, uă drơi jăn, laih anun ƀu dưi pơmut ia ôh. Pơmut ia pơ sang ƀu dưi ôh, laih anun pơmut ia ƀu thâo krăn djơ̆ hơdră pơjrao hă ƀô̆. Khă hnun, ƀu ƀiă ôh amĭ ama bơngơ̆t anun juăt rơkâo ơi ia jrao pơmut ia drơi ană gơñu. Anai jing tơlơi soh yơh. wơ̆t hăng ƀing ơi ia jrao hai hnun mơn, amăng hrơi tal 1, tal 2 duam đung drah bu dưi pơmut ia amăng drah ôh, ta mơñum đôč, krăp lăng, anăm pơmut ia amăng hrơi blung a, yua dah duam đung drah lĕ rơngiă ia amăng drơi ƀu djơ̆ kơƀah ia ôh.

Duam đung drah juăt hơmâo lu nam ruă kar hăng tơlơi ruă pơkŏn kah hăng kơƀam ƀong amăng bah tơkai tơngan, duam pơgrun, duam siêu vi, duam pơđeh drơi...Wơ̆t hăng čơđai duam đung drah laih ăt amuñ ruă glăi dong mơn. yua hnun, amĭ ama ƀing čơđai anăm ngă amưng ôh. Lơ̆m čơđai duam, ruă akŏ, ƀlĕ pơtah, eh čroh, rơ-ơ̆ tơkai tơngan, đung drah kiăng ba čơđai nao pơ sang ia jrao mơtăm, biă ñu ƀing čơđai rơmŏng plên hăng hơmâo tơlơi ruă pơkŏn. Amĭ ama ƀu dưi blơi mă ia jrao, pơmut ia amăng drơi brơi ƀing čơđai pơ sang ôh, đah mơ̆ng bĕ hĭ tơlơi ruă hŭi rơhyưt hăng ƀing čơđai.

Neh met wa hăng ƀing gơyut khăp! Duam đung drah lĕ tơlơi ruă lar hyu hŭi rơhyưt biă mă, ră anai aka ƀu hơmâo ia jrao pơjrao suaih mơtăm hăng aka ƀu hơmâo vaccine pơgang. Kiăng kơ ƀing amĭ ama čơđai thâo rơđah dong kơ duam đung drah kah hăng hơdôm tơlơi kiăng răng kơđiăng hăng ƀing čơđai, anai lĕ ƀing amuñ duam đung drah, ƀing mă tơlơi pơhing črăn hơdră hơmâo mông bơră ruai hăng ơi ia jrao Chuyên khoa II Nguyễn Văn Mỹ -Kơ-iăng khua anom bruă pơjrao brơi čơđai sang ia jrao prong kual Dap kơdư. Rơkâo kơ ơi pang, yă dôn hăng ƀing gơyut čơkă hmư̆ hrŏm.

- Ơi ia jrao dưi mơn kơ bruă ƀing čơđai hơpă lơm duam đung drah amuñ ba truh ruă kraih, hăng hơdôm tơlơi hŭi rơhyưt pơkŏn dong ?

- Ơi ia jrao Mỹ: Duam đung drah lĕ tơlơi ruă sui juăt mơng 3-7 hrơi, đa mơnuih duam amra tañ suaih tơdơi kơ 7 hrơi pơjrao. Yua anun, sa, dua čô duam mah ƀu hơmâo tơlơi ruă pơkŏn ăt amuñ ba truh ruă kraih amăng hrơi tal 3,4,5 hăng hơdôm tơlơi pơhŭi, jrôk hăng tơdah ƀu sem lăng, pơjrao brơi hmao tlôn amuñ ba truh tơlơi djai. Laih dong, hăng ƀing mơnuih hơmâo tơlơi ruă akă pơkŏn anun lĕ drơi jăn ƀu-ai buai, anai lĕ ƀing mơnuih drơi jăn ƀu găn añrăng, mah hơmâo tơlơi ruă hơpă ăt amra ba truh ruă kraih mơn. Dua dong lĕ ƀing mơnuih ruă tơdah rơmŏng plên, drơi jăn glăk đĭ kĭ, sit biă ñu ƀing dŏ hơdip pơ plơi prong. Ƀing mơnuih rơmông amra ruă kraih lơm duam đung drah. Hăng ƀing čơđai rơmông, bruă pơjrao brơi amra bưp tơnap tap, bruă pơčrang lăng, pơjrao brơi glêh glar biă mă. Anai lĕ ƀing mơnuih amuñ ba truh tơlơi ruă kraih. Hrŏm hăng anun, dŏ sa, dua tơlơi ruă amra ba truh ruă kraih lơm duam đung drah anun lĕ ƀing ruă bơbrah hlung pruăi. Ƀing čơđai ruă amăng hlung pruăi amuñ duam đung drah, tơdah duam đung drah amra ngă tơbiă hyu kơtăk drah, ngă pơkŏng drah. Sa, dua tơlơi bruă bơdjơ̆ kơ hơtai…ăt hŭi rơhyưt mơn lơm duam đung drah.

- Yua hơget ƀing čơđai rơmông tơdah duam đung drah amra ruă kraih hăng ƀing amĭ ama čơđai kiăng răng kơđiăng hơdôm tơlơi hơget kiăng huăi ruă kơtang, ơ ơi ia jrao ?

- Ơi ia jrao Mỹ: Mơnuih rơmông dut ră anai glăk ƀuh lu tui ƀơi hơdôm boh tơring čar hăng ƀôn prong. Rơmŏng lĕ drơi jăn lu rơmă, bơdjơ̆ sat nao tơlơi suaih pral hăng bruă bơbrô̆ prong kơ ƀing čơđai. Tui kơsem min, rơmông lĕ ngă gêh gal brơi kman čeh čar amăng drơi jăn. Ƀing čơđai rơmŏng dut ngă drơi jăn tơdu pơgang glăi kman, lơm kman ƀă amra drơi jăn amra čeh čar hmar, hăng amra hơmâo lu ia măt amăng drơi jăn ngă sat lu anih amăng drơi jăn, ngă đung drah, tơdu djop anih amăng drơi jăn. Mơnuih rơmŏng dut amra pơtrut tơbiă insulin ba truh tơlơi ruă kơtang tui. Hăng ƀing čơđai rơmông đĭ cholesterol amra ngă kơdol glông kơtăk drah ba truh tơlơi ruăi amăng hơtai boh anun lĕ čơtăng ară drah, ruă hơtai boh. Laih dong lơm drơi jăn lu mơmuă, djop anih lêng kơ hơmâo mơmuă amăng anun hơmâo jơlan suă jua ngă tơnap suă pran, tơlơi anai ngă ƀing čơđai rơmŏng tơnap suă jua ƀiă pơhmu hăng ƀing čơđai pơkŏn.

Yua anun, ƀing čơđai rơmŏng amra ruă kraih lơm duam đung drah. Yua anun, ƀing amĭ ama ƀing čơđai rơmông kiăng pơčrang lăng hlâo hŭi duam đung drah, mah glăk hrơi tal 1, 2, mah aka ƀu hơmâo tơlơi pơhŭi hơget ăt kiăng ba čơđai nao đih pơ sang ia jrao tañ hloh kiăng ƀing ơi ia jrao kiăo tui lăng, yua ƀing mơnuih rơmŏng duam đung drah hŭi rơhyưt biă mă, amra ngă jrôk amăng hrơi tal 3 ƀudah hơdôm hrơi tơdơi anun. Sit biă ñu kiăo tui lăng kiăng hmao tlôn pơjrao brơi. Lơm ƀing čơđai rơmŏng duam đung drah kiăng ba nao đih pơ sang ia jrao pơčrang lăng, hmao tlôn pơjrao, plai ƀiă hơdôm tơlơi hŭi rơhyưt amra ƀuh tơdah pơjrao mă pơ sang.

- Ơi ia jrao hơmâo tơlơi pơtă hơget mơn kiăng pơgang duam đung drah brơi ƀing čơđai ?

- Ơi ia jrao Mỹ: Hơdôm thun giăm anai, yua pơtrut kơtang amăng pơtô pơblang mơ̆ abih bang mơnuih lêng răng kơđiăng hăng hluh rơđah hơdôm bruă ngă klă amăng pơgang guam đung drah. Kiăng pơgang duam đung khŏm đing nao 2 mơta bruă phun anun lĕ rơmet pơagaih hĭ hơdôm anih amuñ ngă keč čeh čar jum dar sang, ƀơi hơdôm čroh ia, klup hĭ hơdôm gơnam pơkŏng ia ƀu kiăng ôh. Dua dong lĕ anăm brơi keč kĕ. Keč hơmâo kman duam đung drah juăt akĕ amăng mơguah hăng tlam mơmŏt, yua anun, lơm pit đih kiăng truă mông sơker, ƀing čơđai kiăng buh ao glông hơpal kiăng huăi keč kĕ ƀudah yua hơdôm ñang puh keč. Kiăng ngă djop mơta ƀu brơi keč kĕ, sit biă ñu hăng ƀing čơđai anet juăt hyu ngui gah rơngiao.

Ơ! Bơni kơ ih hŏ!